Amerikaanse presidenten als Bill Clinton en Donald Trump hebben meer gemeen dan op het eerste gezicht lijkt: ze zijn beiden charismatisch, onvermoeibaar, ongeduldig, impulsief en zelfverzekerd, durven risico’s te nemen, lopen over van grootse plannen en zien in alles competitie. Typische kenmerken van de ‘hypomaniak’, de net-niet-manische bruistablet die zijn omgeving tot het uiterste drijft. “Het grote verschil tussen beiden is hun richting: good or bad“, zegt klinisch psycholoog John Gartner, auteur van The Hypomanic Edge: The Link Between (A Little) Craziness And (A Lot Of ) Success In America. “Clinton is altruïstisch, Trump narcistisch. Beiden zijn seksueel overactief, maar Clintons vrouwen blijven verliefd op hem, terwijl Trump een seksueel roofdier is.”
De succesvolle ondernemers in The Hypomanic Edge manifesteren zich op allerlei vlakken: van de founding fathers en de staalindustrie tot de economie, Hollywood en de medische wetenschap. In de portretten die hij schetst, bouwt Gartner het beeld op van grootmacht Amerika. Groots op zoveel domeinen, met dank aan idealistische en geniale hypomanische doorzetters. Van de ontdekking van het continent tot die van het menselijke genoom, van de geboorte van de natie tot zijn huidige staat als wereldleider. Te beginnen met de irrationeel in zichzelf gelovende en volhardende Christoffel Columbus, en de gedwongen emigranten die de eerste Noord-Amerikaanse kolonies stichtten. Onder hen was William Penn, de liberale Quaker die zijn naam gaf aan Pennsylvania. Opmerkelijk genoeg waren hij en zijn geestverwanten tegelijk in Europa ongewenste religieuze fanatici én voorvechters van de absolute vrijheid (van geloof en meningsuiting), een spagaat die de Amerikaanse samenleving vandaag nog steeds kenmerkt en die zeker zichtbaar was in het presidentschap van Ronald Reagan en George W. Bush.
Selfmade maar destructief
Gartner portretteert met opzet geen politici, al noemt hij sommigen die zeker hypomanische trekken hadden, zoals president en wervelwind Theodore Roosevelt, onafhankelijk presidentskandidaat Ralph Nader en de Republikeinse voorman Newt Gingrich. In 2008 publiceert Gartner een psychologisch-journalistiek portret van Bill Clinton, waarin hij zijn bewondering voor de ‘meest hypomanische president ooit’ niet onder stoelen of banken steekt. Het dichtst bij een portret van een politicus in The Hypomanic Edge komt nog Alexander Hamilton, George Washingtons onbesuisde wapenbroeder. Eigenhandig brengt hij de financiën op orde van de armlastige nieuwe republiek en hij kan met recht de vader van Wall Street genoemd worden. Hij breekt echter als zijn zoon door zijn toedoen omkomt in een duel. Een tragisch eind dat hij later ook opzoekt, wat kenmerkend is voor de (zelf)destructieve kant van de hypomaniak.
Ver van de politiek houden zich de joodse founding fathers van Hollywood. Opmerkelijk is uit de levensbeschrijvingen van Lewis Selznick, Louis B. Mayer en enkele van hun nakomelingen hoe frauduleus en emotioneel de geniale filmpioniers kunnen zijn. Filmproducer van Gone with the Wind David Selznick, bijvoorbeeld, is daar een megalomane culminatie van. Ook een gerespecteerd wetenschapper als Craig Venter – de ‘Bill Gates van de biologie’ – foefelt met zijn marsorders naar Vietnam en leert algauw to take command of your own life. Hypomanici laten zich niet in keurslijven dwingen, hebben lak aan autoriteit, volgen hun eigen weg en maken hun eigen fortuin.
Verankerd in het DNA
Gartner stelt dat het haast messiaanse en onverstoorbaar optimistische ondernemerschap van de voorbeeldfiguren kenmerkend is voor ‘de Amerikaan’: dat hypomanische gedrag zit verankerd in het Amerikaanse DNA en uit zich in de aanstekelijke, energieke, groot denkende Amerikaan die voluit gaat voor de verwezenlijking van zijn American Dream. En dat is niet toevallig. De uitzonderlijke hypomanische genenpoel is volgens Gartner het resultaat van een eeuwenlang ‘natuurlijk experiment’ waarbij migranten uit de hele wereld – bij uitstek ondernemende, energieke durvers – samenkomen in de Amerikaanse melting pot.
“Vandaag zien we echter de keerzijde van de medaille van dat temperament. Onder invloed van hun megalomane grandiositeit denken de Amerikanen niet meer na over waarmee ze bezig zijn, over wie ze daarmee schaden. De Amerikanen hebben het superieure gevoel gekregen speciaal te zijn, te mogen doen wat ze willen. Net zo dachten fascisten als Mussolini of Hitler over zichzelf.”
“Hypomanie is een energie, een kracht die verschillende richtingen kan uitgaan. Een hypomanisch persoon kan ook slechte ideeën hebben of fouten maken. Of is schadelijk voor zijn omgeving. Dat kan gaan van vrij onschadelijk tot zelfdestructief of crimineel.” Gartner vertelt hoe hij een vrouw bijstond die zegt als 14-jarige brutaal te zijn verkracht door Trump op een seksfeestje. Later trok ze de klacht weer in, omdat ze door hem bedreigd werd.
Of er is de staalgigant Andrew Carnegie, “een workaholic die zes van zijn gestresseerde directeurs overleeft”: hij betaalt zijn arbeiders een hongerloon, maar wordt later filantroop. “Carnegie was de rijkste man ter wereld, maar ook zo naïef te denken dat hij persoonlijk de vrede kon bewerkstelligen met de Duitse keizer Wilhelm. Geniaal en belachelijk tegelijk.” En de hypomaniak is zich totaal onbewust van zijn kleine kanten. “Hij is degene die op kantoor vijf mensen omverloopt op weg naar het kopieerapparaat: ‘Wat? Waarom zijn jullie boos? Het was belangrijk!’ (lacht) Mijn hypomanische patiënten zijn net zo: ze voelen zich onbegrepen.”
Meditatie zet de voetjes op de grond
Anders dan het manisch-depressieve en psychotische bipolaire type 1, dat een normaal functioneren hindert, is het bipolaire type 2 hypomanie geen ziekte. “Wat niet betekent dat wie eraan lijdt, niet geholpen moet worden. In zijn eigen belang, maar ook in dat van de omgeving.” Bipolaire type 1-lijders kennen ook momenten van geëxalteerde energie en irrationeel optimisme, maar duiken daarna weer de diepste depressie in. Het hypomanische bipolaire type 2 kent die schizofrenie niet. De lijder verkeert in een constante staat van high. Hij is niet abnormaal, maar ook niet normaal, niet manisch, maar daar net onder (‘hypo’ in het Grieks), op het randje tussen crazy en normaal.
Probleem is dat hypomanici geen probleem zien en niet geholpen willen worden. “Ook mijn hypomanische patiënten zijn onverbeterlijk: aanvankelijk namen ze van mij niets aan. Tot ik hen een vijftal jaar geleden leerde mediteren, even gas terugnemen en reflecteren. Ik probeer hen te overtuigen dat slower ook faster kan zijn: zet een stapje terug en mik voordat je schiet. Zo raak je je doel sneller dan door in het wilde weg te schieten. De hypomanici, die voor 1000% overtuigd zijn van hun eigen gelijk, moeten inzien dat hun schitterende idee toch niet zo fantastisch of dringend is. Hypomanici gaan visionair op hun doel af, dat is goed, maar als je alleen maar groene lichten ziet en geen mogelijke problemen verwacht, loopt het vroeg of laat fout. De meeste faillissementen zijn te wijten aan overoptimisme, aan onrealistische verwachtingen. Ik zeg hypomanische ondernemers weleens dat alles in het echt 2,5 keer trager en duurder is dan zij verwachten. Meditatie, slowing down, brengt hun ego weer in contact met het grotere plaatje, met de voetjes op de grond.”
Geliefd of gehaat
Gartners boek over succesvolle hypomanische ondernemers wekt misschien de indruk dat hypomanici altijd succesvol zijn, maar niets is minder waar. “Een succesvol ondernemer is vaak hypomanisch, maar voor elke succesvolle hypomaniak zijn er 19 die falen. Die komen echter niet in de geschiedenisboeken. Dat is niet erg: er is slechts een geniale minderheid nodig om welvaart te creëren voor iedereen. Carnegie of Henry Ford, bijvoorbeeld, veroorzaken een economische doorbraak met hun massaproductie. Het is zoals met spermatozoïden: voor de bevruchting heb je er slechts eentje nodig. De natuur geeft in al haar wijsheid niet om mislukkingen, zolang er een percentage succesvol is. Het hypomanische temperament zit voor een reden in onze genenpoel: uiteindelijk heeft de hele maatschappij er baat bij.”
“Bovendien zijn hypomanici bestand tegen falen. Na de publicatie van mijn boek heb ik veel van hen ontmoet die een verhaal van mislukking hadden. Een tegenslag of mislukking? Ze veren gewoon recht en herbeginnen. Zijn hun eerste tien ondernemingen een mislukking? Het elfde wordt het grote succes. Het vreemde is dat die successen soms net tot een nieuwe mislukking leiden: de succesvolle hypomanische ondernemer ontwikkelt nog meer hubris, denkt the Midas touch te hebben, dat alles wat hij aanraakt goud wordt. Hij wordt nog grandiozer en onrealistischer, en gaat uiteindelijk op zijn bek.”
Typisch voor de hypomaniak is hoe polariserend hij werkt. “Hij is onweerstaanbaar charismatisch – kijk maar naar hoe Trump zijn kiezers manipuleert -, maar verdeelt in extremen: ofwel houd je van hem, ofwel haat je hem. De onvoorstelbaar diepe haat die sommigen voor Bill en later ook Hillary Clinton ontwikkelden, heeft zelfs een naam: het Clinton Derangement Syndrome. Hetzelfde met een ondernemer als Steve Jobs: uitermate charismatisch, maar tegelijk ook een bullebak die door zijn geterroriseerde werknemers the asshole of the reality distortion field werd genoemd.”
Een nuchtere partner
Levensnoodzakelijk voor een hypomaniak om succesvol te worden, is een partner als klankbord. “Steve Jobs had technicus Steve Wozniak, Albert Einstein zijn even geniale vrouw Elsa, Andrew Carnegie zijn zakelijke broer Tom. Een nuchter persoon naar wie de hypomaniak luistert, die hem durft tegenspreken, hem met beide voeten op de grond zet. Het meest vreeswekkende aan Trump is niet zijn onberekenbaarheid, zijn ongeduld of gebrek aan dossierkennis, maar dat niemand nee tegen hem durft te zeggen. Elke grote Amerikaanse president heeft een chief of staff of adviseur die hem kon zeggen dat hij fout bezig was, en wat hij daaraan kan doen.
Bij Trump zie je echter een systematische zuivering van zijn regering: alle medewerkers met ervaring, enige integriteit, de nodige gravitas of zelfs maar een eigen mening gaan er stelselmatig uit. Precies hetzelfde gebeurde bij alle ergste demagogen van de geschiedenis: Stalin, Hitler, Mussolini… En in plaats van die medewerkers kwamen de fanatici, jaknikkers en opportunisten, die de hypomanische leider nog meer groene lichten gaven. Daarom waren de tussentijdse Congresverkiezingen in november zo belangrijk: de Republikeinse zege versterkte bij Trump zijn overtuiging goed bezig te zijn. Je denkt dat het nu erg was tot nog toe? Hij wordt nog tien keer erger.”
Immigratie van the best & the brightest
Misschien kan Trump zijn immigratiebeleid eens herzien, dat in feite de politieke voortzetting is van een sinds 9/11 groeiend gevoel van protectionistische oprispingen in Amerika’s onderbuik. In Gartners boek wordt er enkele keren op gewezen: de cruciale rol van migranten in de totstandkoming van Amerika als hypomanische staat. The golden stream, noemt Carnegie de immigratiestroom. “Het is het basisidee van mijn boek: wat onderscheidt Amerika van de rest? Wat is bepalend geweest voor wat Amerika is geworden? Migratie. En wie zijn die migranten? Veelal the best and the brightest: de meest ambitieuze, energieke, optimistische, ondernemende mensen die risico’s durven te nemen, met een hypomanisch temperament.”
“Het aandeel hypomanici wordt in de wereldbevolking op 5 à 10 procent geschat. Slechts 1 procent van de wereldbevolking migreert, maar het is een belangrijk procent. Het meest opvallende cijfer vind ik nog dit: de creatie van nieuwe ondernemingen per hoofd van de bevolking is het hoogst in de immigratiestaten Canada, Australië, Israël en de Verenigde Staten. Ondernemerschap is dus geen typisch Amerikaans verschijnsel, maar is eigen aan samenlevingen met veel migranten. Europa scoort middelmatig op dat vlak, wat parallel loopt met zijn gemiddelde opname van migranten. In Aziatische landen, waarnaar nauwelijks gemigreerd wordt, is dat aantal het laagst. Overigens vertoont het voorkomen van bipolaire stoornissen hetzelfde patroon: het hoogst in immigratiestaten, het laagst in Azië. Migranten verspreiden met andere woorden een hypomanisch gen over de wereld.”
Mogelijk brengt Trumps anti-immigratiebeleid een kentering daarin. “Andrew Carnegie zei: ‘De dag dat Amerika geen migranten meer aantrekt, is het begin van de ondergang van het Amerikaanse empire.’ Wel, dat is nu bezig. De nieuwe Amerikaanse visie op migratie zal ons DNA raken, en is hypocriet. In Politico noemde de oom van Stephen Miller, Trumps adviseur over migratie en een vreselijk enge man, zijn neef ‘schijnheilig’: als Trump aan de macht was geweest toen destijds zijn joodse familie Rusland ontvluchtte, was hij er zelfs nooit geweest.”
Lessen voor Europa
Europa kan maar beter lessen trekken uit hoe Amerika vorm kreeg uit de migratiestromen die het hypomanische gen massaal importeerden. Inmiddels kloppen migranten talrijk aan de poorten van het oude continent, waarop populistische politici garen spinnen bij stemmingmakerij tegen de ‘indringers’.
“Ironisch genoeg deden de Verenigde Staten het wat dat betreft ooit beter dan Europa: de VS zijn vandaag een smeltkroes van genen. ‘De Amerikaan’ is veel homogener dan ‘de Europeaan’. De harde economische cijfers leren echter dat vermenging met migranten goed is voor de economie: migranten verhogen de welvaart. Dat heeft een drietal redenen. Net zoals de autochtone bevolking produceren en consumeren ze. Door gewoon hier te zijn, stimuleren ze al de economie. Bovendien voorzien ze in werkkrachten. Vaak ongeschoold zijn ze bereid het zwaarste en vuilste werk te doen. Maar ook geschoolde migranten zijn nuttig. Zo heb ik een IT-ondernemer als patiënt die voor zijn consulenten uitsluitend met migranten werkt, omdat die bereid zijn maandenlang van huis te zijn voor een opdracht. Nu de migratie-bureaucratie verstrengd is, verkrijgen zijn werknemers almaar moeilijker visa. Daardoor heeft hij kantoren moeten sluiten: een rechtstreeks gevolg van het migratiebeleid dat dus duidelijk de welvaart schaadt. En ten slotte zijn migranten, zoals gezegd, erg ondernemend: ze creëren business, jobs en welvaart. Het is belangrijk dat we hen naar waarde schatten.”
Dr. John D. Gartner
DR. JOHN D. GARTNER is gespecialiseerd in de behandeling van patiënten met borderline, bipolaire en depressieve klachten in zijn praktijken in Baltimore en Manhattan. Hij schrijft The HypomanicEdge 14 jaar geleden, “maar eigenlijk, merk ik nu, heb ik een te optimistisch beeld van Amerika geschetst. De donkere elementen van Amerika als hypomanische natie zijn onderbelicht gebleven in de succesverhalen van de ondernemers in het boek.”
