Het Willems-Instituut doet alles om aan kredieten voor wetenschappelijk onderzoek te geraken. Kwaliteit garandeert dat niet.
DE RIJKSWACHTBRIGADE van het Limburgse Diepenbeek steunt het wetenschappelijk onderzoek. Onlangs overhandigde haar kommandant een check van twintigduizend frank aan professor Jef Raus, direkteur van het Dr. L. Willems-Instituut (DWI). Het geld was afkomstig van een preventiecampagne tegen fietsdiefstallen op de campus van het Limburgs Universitair Centrum (LUC). Met deze schenking wou de rijkswacht het wetenschappelijk werk van het DWI inzake de strijd tegen de zenuwaandoening multiple sclerose (MS) steunen.
De strijd tegen MS is de belangrijkste pijler van het onderzoek van het DWI. Vorsers van de groep publiceerden daarover onder meer in het topvakblad Science. Maar fundamenteel wetenschappelijke publikaties bieden geen garantie voor commercieel sukses. Het DWI claimt dat het een nieuwe behandeling voor MS ontwikkelde : de T-celvaccinatie. Een kleinschalige preliminaire studie met acht patiënten leek dat te bevestigen. De ambitieuze Raus zag de gouden poort naar een doorbraak op wereldschaal openzwaaien. Hij ronselde stante pede meer dan honderd Vlaamse MS-patiënten om gratis deel te nemen aan een grootschalige bevestiging van wat hij al meende te weten : dat het DWI de ultieme behandeling van MS in huis had.
Maar vorig jaar haalde hij zich de woede op de hals van de MS-gemeenschap in Vlaanderen wetenschappers en artsen inbegrepen. Hij moest namelijk laten weten dat het gratis grootschalige experiment was afgevoerd, en dat een twintigtal patiënten zich kon laten behandelen tegen betaling van niet minder dan 600.000 frank per patiënt. ?En dat zonder garantie op genezing,” zegt een Belgisch hoogleraar. ?Raus verdoezelt dat zijn metode niet geneest, maar alleen de snelheid vertraagt waarmee de ziekte zich manifesteert, en dat bij lang niet alle patiënten. Wie deelneemt aan de studie, zal niet noodzakelijk een effekt van de behandeling merken. Zo wordt 600.000 frank een dure gok.”
Raus zelf haalt uit naar de farmaceutische industrie, die niet in zijn werk zou willen investeren, omdat zijn metode niet met een oktrooi te beschermen valt : ze steunt namelijk op cellen van de patiënt zelf. ?Dat is niet de essentie van de zaak,” zegt de woordvoerder van een buitenlands farmaceutisch bedrijf dat belangstelling had betoond. ?De kwestie is dat wat het DWI voorstelt, nooit commercieel haalbaar zal zijn. Voor elke patiënt moet een behandeling van nul af aan beginnen. Dat zal peperduur blijven. Geen enkele overheid zal zoveel willen investeren in iets dat niet geneest.”
350 MILJOEN KREDIETEN.
Daarmee struikelt het paradepaardje van het DWI. Zijn belangrijkste MS-onderzoeker vertrekt begin februari trouwens definitief naar de Verenigde Staten. De rest van het wetenschappelijk onderzoek van het instituut, inbegrepen dat naar kanker, wordt door diverse hoogleraren als ?hoogstens van middelmatig niveau” geëvalueerd. Nochtans schuimt Raus onverdroten allerhande instanties af om aan geld te geraken. Met sukses overigens : tussen 1977 en 1991 rijfde hij meer dan 350 miljoen frank aan onderzoekskredieten binnen om zijn strijd tegen kanker en MS te voeren.
Al dat geld ging in de grote pot. De manier waarop uit die pot werd (en wordt) geput, is hoogst ondoorzichtig. Het lijkt er sterk op dat het DWI kon worden wat het is, als gevolg van een euvel waar het wetenschapsbeleid al lang mee worstelt : dat van een gebrek aan kontrole op de besteding van de middelen die het toekent. Projekten worden (sinds kort) bij de aanvraag op hun waarde gescreend. Maar geen enkele instantie heeft een kommissie die de waarde van de verslagen na afloop van een projekt doorlicht. Laat staan dat wat in zo’n rapport wordt gemeld, op zijn waarheidsgetrouwheid wordt geverifieerd. De geschiedenis van het DWI is een schoolvoorbeeld van het uitputten van wetenschappelijke kredieten voor overwegend commerciële belangen.
De eerste nota over de oprichting van een instituut voor klinische biologie in Limburg dateert van 27 januari 1976. Wat aanvankelijk een provinciaal laboratorium had moeten worden, werd een paraprovinciale instelling. Dat betekende dat de provincie het gebouw, de apparatuur en het meubilair ter beschikking stelde tussen 1977 en 1991 voor bijna zeshonderd miljoen frank en een jaarlijkse werkingstoelage toekende. Dat betekende ook dat toekomstig direkteur Raus kon ontsnappen aan de belachelijk lage overheidsbarema’s voor lonen van geneesheren. Interessant is dat aanvankelijk werd voorzien in de oprichting van een wetenschappelijke raad van akademische experts die adviezen moest geven aan de raad van bestuur. Die is er nooit gekomen. Raus had van in het begin vrij spel.
Op 22 september 1977 verschenen in het Belgisch Staatsblad de statuten van de nieuwe vereniging zonder winstoogmerk (VZW). Op de lijst van oprichters prijkt de beau monde van de Limburgse CVP. Voorzitter van de vereniging werd Harry Vandermeulen, toen voorzitter van het Limburgs Universitair Centrum (LUC), en later goeverneur van de provincie een post die hij tot eind vorig jaar bezette. Het DWI vond onderdak op de terreinen van het LUC. Vandermeulen stuurde al op 7 april 1977 een kattebelletje naar de man die zich met de praktische aspekten van de oprichting bezighield, met de vraag om van het hoogste barema voor betaling te kunnen genieten (?zoals bij het LUC”), en met de opmerking dat hij zijn andere bezoldigde aktiviteiten ?niet altijd kon laten vallen gezien ze van groot belang waren voor het DWI”. Deze bekommernis om persoonlijke financiële aspekten zal als een rode draad door het verhaal van het DWI lopen.
Het verdere verhaal over Vandermeulen is bekend. Onder meer het DWI moest dienen om zijn schamele wedde bij te spekken. Zelfs als goeverneur bleef hij tot eind 1992 voor twee werkdagen per week op de loonlijst van het DWI staan. Voor zijn ?prestaties” streek hij 68.781 frank per maand op. Als goeverneur kon hij natuurlijk zorgen voor een vlotte doorstroming van provinciegelden naar zijn DWI. Het gerechtelijk onderzoek naar die belangenvermenging sleept aan, zoals naar gewoonte.
250.000 FRANK LOON.
Bekend is ook dat Vandermeulen zijn eigen wedde na de verkiezingen van november 1991, toen een herschikking van de deputatie onvermijdelijk bleek, deed zakken tot 5.000 frank. In juli 1992 liet hij ze opnieuw naar het oorspronkelijke niveau optrekken. Dat er in die periode op het DWI heel wat mensen ontslagen werden vooral laborantes die terugkeerden uit zwangerschapsverlof zat de goeverneur niet dwars.
Als erevoorzitter van het Limburgs Kankerfonds een van de verenigingen die vooral moet dienen om de kas van het DWI te spijzen ging Vandermeulen er nog in november 1992 prat op dat het fonds bij het grote publiek al voor meer dan 7 miljoen frank aan kredieten had ingezameld. Hij zei er toen niet bij dat dit nog altijd stukken minder was dan de 13 miljoen die hijzelf aan het DWI had gekost.
Ook direkteur Raus werkt niet voor niks. Hij trekt 250.000 frank per maand van het DWI (en als hoogleraar nog eens 70.000 van het LUC). Dat is veel geld voor een wetenschapper die het van toelagen en sponsoring moet hebben. Maar duidelijk niet voldoende voor Raus. Voor het geval hij tegen zijn oude dag niet genoeg opzij zou hebben gelegd, betaalt het DWI jaarlijks een verzekeringspremie van bijna 600.000 frank om hem na zijn pensioen nog 25 miljoen te garanderen. Dat vele van zijn jonge vorsers met vrijstelling van stempelkontrole moeten werken, is blijkbaar niet zijn eerste zorg. Er zijn ook aanwijzingen dat hij vele kilometers die hij met zijn sjieke leasing-wagen voor privé-doeleinden reed door het DWI liet betalen.
En nog was het niet voldoende. Een VZW blijft een VZW. Om dat te verhelpen, richtte Raus in 1984 met ene Edgard Smets het bedrijf Eurogenetics op. In het verslag van de raad van bestuur van 19 december 1984 staat letterlijk te lezen : ?Het oorspronkelijk plan van Eurogenetics steunde op de commercializering van produkten uit het Dr. L. Willems-Instituut. Deze boden de mogelijkheid hoge winstmarges binnen Eurogenetics te bereiken.”
Hoe dat ging gebeuren, werd snel duidelijk. De naamloze vennootschap werd bijna gratis gehuisvest in de gebouwen van het DWI. Het kontrakt met de provincie liet dat feitelijk niet toe, zodat de raad van bestuur van het DWI besliste om hierover niets op papier te zetten. Wel vastgelegd werd dat het DWI de produkten die het ontwikkelde aan Eurogenetics verkocht met een korting tot 90 procent. Het is niet verwonderlijk dat het DWI op één jaar na nooit uit de rode cijfers is geraakt.
Dat Eurogenetics het DWI als melkkoe gebruikte, wordt duidelijk uit een kontrakt dat eind de jaren tachtig met de Zwitserse farmaciereus Hoffman-La Roche werd gesloten voor onderzoek naar afweerstoffen tegen rode hond en toxoplasmose. Een kontrakt dat Eurogenetics meer dan 11 miljoen frank opbracht. Het werk werd uitgevoerd door het DWI dat voor deze opdracht slechts drie miljoen frank kreeg.
Eurogenetics pakte in zijn jaarverslagen altijd uit met zijn ?voortdurende inspanningen inzake onderzoek en ontwikkeling”. Toch kwam de rubriek onderzoek en ontwikkeling niet in de jaarrekeningen van de vennootschap voor. Het onderzoekswerk gebeurde op het DWI, dat de vruchten daarvan niet kon plukken.
200 MILJOEN VERLIES.
Direkteur Raus van het DWI had er belang bij dat Eurogenetics goed draaide. Hij kumuleerde jarenlang zijn direkteurschap bij het DWI met de post ?direkteur onderzoek en ontwikkeling” bij Eurogenetics, waarvoor hij bovenop zijn andere weddes nog 50.000 frank per maand ving. Bij de start van Eurogenetics had hij bovendien honderd oprichtersbewijzen gekregen. ?Als vergoeding voor zijn medewerking.”
Ondanks alle inspanningen stapelde Eurogenetics jarenlang tientallen miljoenen frank verlies op. In 1993 was het goed prijs. Toen werd 200 miljoen frank verlies geboekt. Het bedrijf was ondertussen door een Japanse groep overgenomen. ?De druppel die de emmer deed overlopen, was de vaststelling dat Smets miljoenen van Eurogenetics voor privé-doeleinden had gebruikt,” zegt een boze aandeelhouder. Een woordvoerder van Eurogenetics bevestigt dat er met Smets ?belangrijke problemen van die aard” waren, die ?na intern onderzoek in der minne werden geregeld.” Smets werd gevraagd te vertrekken. De samenwerking tussen Eurogenetics en het DWI werd sindsdien geregularizeerd : ?De tijd van de voordelen is voorbij. De samenwerking berust nu op normale commerciële transakties.”
Raus zelf was zijn vennoot Smets niet vergeten. Die had al in 1984 600.000 frank van het DWI gekregen voor ?consultingwerk”. Dat bedrag kon jammer genoeg niet op zijn Nederlandse bankrekening gestort worden, zoals Smets het graag had gewild, en ook niet uit de boeken van het DWI worden gehouden. Toen Smets in 1988 met onder meer tv-vedette Luc Appermont en CVP-lobbyist Jozef Vanhuysse, de NV Tracer oprichtte, die aan consulting ging doen, en aan het onderhouden van kontakten met allerlei instanties, was Raus er als de kippen bij om zijn kompaan maandelijks 25.000 frank van het DWI toe te schuiven in de vorm van een lopend kontrakt met Tracer ?voor dienstverlening en prestaties”.
In 1989 richtten Raus en Vandermeulen hun eigen NV voor lobbywerk op : Intron, een vennootschap die na een half jaar moest worden opgedoekt, omdat de twee vergeten waren dat een VZW niet mocht investeren in een NV. Het DWI had twee miljoen in deze onderneming gepompt.
Lid van de raad van bestuur van het DWI was ook Bert Verbrugghe, die tevens voorzitter was van de Sociale Investeringsmaatschappij (SIM) : de in opspraak geraakte maatschappij die de gelden voor de rekonversie van de Kempische Steenkolenmijnen moest beheren. De SIM pompte 80 miljoen frank in het DWI, zonder dat ook maar de geringste vorm van kontrole op de besteding van die gelden werd uitgeoefend. Via Verbrugghe stroomden ook miljoenen van het Europees Sociaal Fonds (ESF) naar Raus, die daarvoor mensen moest opleiden. De mensen die in dit kader werden aangetrokken, werden echter ingeschakeld in het routinewerk van het DWI. Personeelsleden van het DWI stonden, zonder dat ze dat wisten, ingeschreven als ?lesgever” voor het ESF.
Er is ook een merkwaardige participatie van Tessenderlo Chemie in het DWI, voor bijna 10 miljoen frank, waar evenmin ooit enig konkreet resultaat van werd gemeld tenzij het de bedoeling was goede wil te wekken bij goeverneur Vandermeulen. ?Raus zou zich tot de duivel wenden om aan geld te geraken,” zegt een Belgisch hoogleraar schamper over de lobbypraktijken van zijn kollega.
BELACHELIJK LAAG BEDRAG.
Raus zoekt voortdurend nieuwe bronnen om te groeien. Zo wordt er momenteel gelobbyd voor een privé-initiatief dat aan het LUC een laboratorium voor sportfysiologie wil oprichten. Iets waaraan het DWI zou meewerken. Raus zou nochtans beter moeten weten. Hij probeerde vroeger al zoiets, maar dat projekt geraakte niet van de grond. Het DWI wilde sportlui tegen betaling een dienst aanbieden, waarvoor het Bloso gratis zorgde. Schermend met overheidssubsidies die er nooit gekomen zijn had Raus wel al een apparaat van 1,3 miljoen frank aangekocht. Na het afvoeren van het projekt werd dat ?voor een belachelijk laag bedrag” (dixit de koper) aan een Nederlandse universiteit doorverkocht.
Tegen het nieuwe initiatief is in kringen van Limburgse artsen al verzet gerezen, onder meer omdat er onduidelijkheid zou kunnen groeien over het onderscheid tussen preventieve en terapeutische geneeskunde. Preventieve geneeskunde wordt namelijk niet door het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (Riziv) terugbetaald.
Het DWI had in het kader van een ander projekt al moeilijkheden met de terugbetaling. Eind de jaren tachtig zette Raus een wetenschappelijk onderzoeksprojekt voor botmetingen op, in het kader van de strijd tegen osteoporose. Mensen die voor dit projekt werden aangetrokken, onder meer zijn echtgenote, werden vooral betaald via forfaitaire kostenvergoedingen of voordelen in natura, zoals een abonnement op een medische cd-rom. Artsen werden op diners in dure restaurants financiële voordelen beloofd als ze patiënten zouden doorsturen.
Een medewerker van het DWI stelde in een interne nota vast dat praktisch alle tests in het kader van de botmetingen aan het Riziv doorgefaktureerd werden. Dat moest te allen prijze vermeden worden. Want het Riziv betaalt geen prestaties terug die deel uitmaken van wetenschappelijk onderzoek. Het had dat trouwens al in 1991 schriftelijk laten weten aan de wetenschappers van de KU Leuven die deelnamen aan het projekt. Wat niet belette dat Raus nog op 30 juni 1995 een brief moest schrijven met toelichtingen over de terugbetalingen in verband met dit onderzoek. ?Om een einde te stellen aan de ongezonde geruchten die hier in de provincie circuleren, en die hiermee de wetenschappelijke initiatieven van het Dr. L. Willems-Instituut doelbewust in een verkeerd daglicht willen stellen”.
Dirk Draulans
Het nastreven van persoonlijke financiële voordelen loopt als een rode draad door het verhaal van het Willems-Instituut.
Het bedrijf Eurogenetics gebruikte het Willems-Instituut als melkkoe voor zijn onderzoek.
‘Raus zou zich tot de duivel wenden om aan gelden voor wetenschappelijk onderzoek te geraken.
