Na twee dagen intensief onderhandelen op de Europese Raad vorige week verklaarde Guy Verhofstadt zich ‘niet langer beschikbaar’ voor de post van Commissievoorzitter.
Het moet donderdagavond kort na het haardvuurdiner zijn, als Jacques Chirac op het vliegtuig stapt, terug naar Parijs. Hij wil erbij zijn als de radio-oproep van de Gaulle in 1940 tot weerstand tegen de nazi’s herdacht wordt, klinkt het bij de Fransen. In Belgische kringen zijn ze er blijkbaar gerust op: Chirac heeft verzekerd dat hij zijn strijd voor de kandidatuur van Guy Verhofstadt de volgende dag zal voortzetten. De Franse president heeft Gerhard Schröder afgevaardigd om het tijdens zijn afwezigheid voor de premier op te nemen en in zijn plaats te stemmen, mócht het tot een stemming komen.
De Britten maken zich vrolijk over zoveel Franse aanstellerij. 18 juni is ook de verjaardag van de slag bij Waterloo, grappen ze. Als de Fransen menen dat ze het op de top voor het zeggen hebben, moeten ze weten dat het ook anders kan. En anders zal het ook zijn.
De strijd om de macht in Europa wordt hard tegen hard gespeeld. Wie krijgt het voorzitterschap van de Commissie in handen? De vraag ligt ter tafel op het diner dat opgediend wordt op de achtste verdieping van het Justus Lipsius-gebouw. Echo’s van de maaltijd, die pas vanaf de volgende dag doorsijpelen, laten vermoeden dat de sfeer zeer bitsig is. Ligt het aan de Ierse wilde zalm met slagroom of aan het lamsvlees met asperges? Of zijn het de Ierse hoevekazen? Wat het ook zij, vooral de nieuwe lidstaten moeten het ontgelden. Volgens berichten in de Britse pers – die aandachtig toekijkt op het doen en laten van de Franse president – haalt Chirac er zwaar uit naar de Maltezen. ‘Morele lafheid’, wrijft hij hen aan, schrijft de conservatieve Sunday Telegraph. En dat komt hard aan bij een volk ‘dat een erkenning kreeg voor zijn moed tijdens de Tweede Wereldoorlog’, voegt de krant er nog aan toe. De laatdunkende bemerkingen van de Franse president en zijn opdringerige houding vallen niet in goede aarde bij de nieuwe lidstaten. ‘Dat pikken we niet’, zegt een voormalige Hongaarse leider aan een lid van de Belgische delegatie. Zijn land heeft geen moeite met de kandidatuur van Verhofstadt, maar de druk van Chirac en Schröder aanvaarden ze niet. President Chirac, die blijk geeft van triomfalisme, zal door zijn scherpe uitspraken niets bereiken. Geen wonder dat sommige genodigden, zoals men vertelt, er wat ‘bleekjes’ bijzitten. ‘De nieuwe lidstaten zullen enkele wondere lessen geleerd hebben over hoe Europa werkt’, zegt uittredend parlementsvoorzitter Pat Cox, niet zonder ironie tijdens een persconferentie. ‘Ik begrijp dat er een zeker gevoel van indigestie overheerste tijdens de maaltijd.’
Het koste wat het wil, Chirac en Schröder willen van bij de aanvang hún kandidaat naar voren schuiven: premier Guy Verhofstadt. In de aanloop naar de top is hij zelfs de enige ernstige kandidaat. Maar het congres van de Europese Volkspartij net vóór de top zal dat op de valreep veranderen.
Tegenkandidaat gezocht
Het is woensdag 16 juni. De Nationale Plantentuin van Meise is overgoten door het warme licht van een aangename avondzon. In het kasteel van Boekhout, achter de loden raampjes op de eerste verdieping, vergaderen een tiental christen-democratische regeringsleiders. Wilfried Martens is aanwezig, zegt een trosje wachtenden. Ook de Oostenrijkse kanselier Wolfgang Schüssel duikt even op op het binnenpleintje. En vrij kort na de aanvang stapt de Luxemburgse premier Jean-Claude Juncker op uit de vergadering. Om ‘de teksten van de ontwerpgrondwet nog eens in te studeren’, zegt hij met een schalkse glimlach. En hij herhaalt dat hij nog steeds géén kandidaat is om Romano Prodi op te volgen. Dat hij een traditioneel politicus is, ‘die na de verkiezingen doet wat hij ervoor heeft beloofd’ – drie dagen voordien behaalde hij bij de Luxemburgse parlementsverkiezingen een denderende overwinning.
De jonge premier Juncker (49) is een sleutelfiguur in het hele scenario. ‘Als ik had toegezegd, had ik Commissievoorzitter kunnen zijn’, zegde hij al herhaaldelijk. Juncker is een ervaren Europees politicus. De ‘junior van Helmut Kohl’ wordt hij genoemd, omdat hij op de Europese scène groot geworden is aan de zijde van de Duitse kanselier. Het verhaal luidt zelfs dat de CDU’er Juncker vaak als voorbode uitstuurde op heikele missies om het terrein af te tasten en de zaak al stilletjes te ontmijnen. Al maanden geniet hij de volle steun van de opvolgers van Kohl en zijn Franse tijdgenoot François Mitterrand: van kanselier Schröder en president Chirac. Maar Juncker bedankt voor het aanbod en verandert zijn mening vooralsnog niet.
Het gevolg is dat Guy Verhofstadt volop in de schijnwerpers staat, als de gedoodverfde kandidaat, en dat de christen-democraten zich genoodzaakt voelen om een tegenkandidaat voor te stellen. Als grootste partij willen ze het resultaat van de verkiezingen respecteren. Maar na één dag vergaderen komen ze er niet uit. Donderdagochtend moeten ze opnieuw in conclaaf in de Plantentuin, in de hoop dat ze een nieuwe consensuskandidaat te voorschijn kunnen toveren. Want onder de omstanders heerst er scepsis. Bij voorkeur wordt het een regeringsleider. En als het Jean-Claude Juncker niet is, wie wordt het dan wel?
De Duitse fractievoorzitter Hans-Gert Poettering klinkt agressief maar tevreden als hij het kasteel verlaat. Er is een ‘serieuze kandidaat’ gevonden ‘in de eigen rangen’, zegt hij en hij hoopt ‘dat de regeringsleiders de wil van de Europese kiezers zullen respecteren’. Maar vooral, onderstreept hij, ‘zal ik al het mogelijke doen om te verhinderen dat Verhofstadt een meerderheid krijgt in het parlement. De aanstelling van Verhofstadt zou een verkrachting zijn van de wil van het volk.’ Eerder al zei hij in het parlement dat hij onze premier als Commissievoorzitter ‘nooit zal aanvaarden’.
Wie het dan wel moet worden, zegt Poettering niet. Maar de Portugese premier Jose Manuel Barroso verspreekt zich. De kandidaat van de Europese Volkspartij is uittredend commissaris Chris Patten. Een Britse conservatief, waarmee de partij hoopt premier Blair aan haar kant te krijgen. Maar niet iedereen in de partij steunt de kandidatuur van Patten. Barroso onthoudt zich: hij steunt commissaris Antonio Vitorino. Ook Juncker steunt Patten niet – zijn buurman Guy Verhofstadt kan op zijn stem rekenen. De Nederlandse premier Balkenende sluit zich aan bij de meerderheid van de EVP, klinkt het in Meise. Later op de dag zeggen andere bronnen dat hij en zijn omgeving dan toch de kandidatuur van Verhofstadt zouden steunen.
Wie brengt de boodschap over de nieuwe kandidatuur? Het is Silvio Berlusconi die de eer heeft om Chris Patten aan de Ierse voorzitter Bertie Ahern voor te dragen.
Aansturen op een stemming
Met die verrassing trekt de EVP donderdagmiddag naar de Europese Raad. Jacques Chirac laat het er niet bij. Bij de eerste gelegenheid schreeuwt hij het uit. Op een persconferentie laat hij weten dat hij wenst dat de volgende voorzitter van de Europese Commissie onderdaan is van een land dat lid is van de euro- en van de Schengen-zone. ‘Het lijkt me zeer moeilijk voor een vertegenwoordiger van een land dat niet deelneemt aan alle beleidsdomeinen van de Europese Unie, om voorzitter te zijn’, zegt hij. ‘Dat zou geen goede beslissing zijn.’ Met die uitspraken veegt hij de kandidatuur van Chris Patten in één adem van tafel. Nochtans is ook Chiracs partij, de UMP, lid van de EVP. Maar ook daarover laat hij geen onduidelijkheid bestaan. ‘Ik behoor niet tot een politieke partij, en dus voel ik me niet gebonden door het voorstel van de EVP’, benadrukt hij. Zijn keuze is en blijft Verhofstadt. ‘We moesten hem soms in zijn enthousiasme temperen’, klinkt het aan de Belgische kant.
De Britten weten zijn geestdrift minder te waarderen. De woordvoerder van Tony Blair repliceert bits op de aanvallen van Jacques Chirac. ‘Wat we voor eens en altijd moeten aanvaarden, is dat we voortaan werken in een Europa van 25, en niet één van zes, of twee, of één.’ Toch zijn de aanvaringen volgens Britse krantenartikels minder erg dan ze lijken. Hoewel, president Chirac heeft de Britse Tony Blair de jongste weken blijkbaar al aardig wat geïrriteerd. Als bij toeval zat hij op de herdenkingsplechtigheid van D-Day twee weken geleden aan de feestdis uitgerekend naast premier Verhofstadt. Na zijn weinig wervende houding tegenover diens kandidatuur was dat enigszins gênant.
Het loopt dus niet bepaald van een leien dakje tijdens de besprekingen. Na de eerste discussieronde wordt er op een stemming aangestuurd. Naar verluidt is het Chirac die wil weten hoeveel (weinig) steun Chris Patten eigenlijk geniet. Niet de hele EVP, maar slechts een kleine kring rond Hans-Gert Poettering zou de nieuwe kandidaat effectief steunen, zo wordt gevreesd. Maar ook de kandidatuur van Guy Verhofstadt zit naar verluidt muurvast. Ook hij haalt niet de vereiste meerderheid. Toch gaat Ahern niet in op de vraag om een stemming. Dat zou alleen maar tot verdeeldheid leiden, en het is niet gebruikelijk. Daarom begint hij rond tien uur met een tweede gespreksronde, een biechtstoelprocedure. Die zal leiden tot een lijst met acht tot negen nieuwe namen. Sommigen daarvan, de Brit Peter Sutherland bijvoorbeeld, die momenteel aan het hoofd staat van BP Amoco, kan naar verluidt slechts op de steun van één of hoogstens enkele staten rekenen. Kan Guy Verhofstadt wel nog op enige steun rekenen? Alleen de Belgische delegatie blijft vrij positief.
In de perszalen wordt er wild gespeculeerd. ‘Guy Verhofstadt is a dead man walking’, zegt een Duits commentator aan een parlementslid van zijn land. ‘Waarom steunen we hem eigenlijk nog?’ Rond één uur na middernacht komt er een briefing, niet van premier Verhofstadt zelf die al de hele dag niet is komen opdagen, maar van zijn woordvoerder. Maar veel nieuws valt er niet te rapen.
Een stille liefde voor Europa
De volgende ochtend zijn het de Britten die als eersten toeslaan. Jack Straw, de minister van Buitenlandse Zaken wekt de luisteraars van de BBC met de boodschap ‘dat Verhofstadt uitvalt’ en ‘geen kans meer maakt’. Maar voor zover we iets vernemen, blijft het in de omgeving van de premier voluntarisme troef. Toch blijven die tweede dag de vertegenwoordigers van de Belgische delegatie ver weg van de kelderverdiepingen van het Justus Lipsius-gebouw, waar de journalisten werken. Naar verluidt zijn er bilaterale gesprekken aan de gang over de Intergouvernementele Conferentie. In de marge wordt er afgetast of er voor het voorzittersvraagstuk nog een uitweg is.
Waarom wil Jean-Claude Juncker zijn premierschap in het kleine Groothertogdom niet ruilen tegen een Europese voorzitterspost bij de Commissie, blijven veel waarnemers zich afvragen. Volgens bronnen in zijn omgeving ligt de verklaring voor de hand: hij is betrouwbaar en bijzonder consequent. Volgens andere Europese bronnen gaat hij confrontaties met de Britten uit de weg, omdat hij vreest dat ze hem persoonlijk willen raken en ‘daarin zijn de Britten zeer efficiënt’, zegt de bron. Dat kan verklaren waarom hij een openlijke strijd om het voorzitterschap tot elke prijs vermijdt.
Het afhaken van Juncker – waardoor de premier in eerste linie kwam te staan – heeft Verhofstadt in elk geval aangemoedigd om op het Europese spoor door te gaan. Zijn Europese ambities waren echter niet nieuw. Het is bekend dat hij met de overheveling van Patrick Dewael naar het federale niveau een vluchtscenario had opgezet, voor het geval hem een Europese job in de schoot zou vallen. Maar ook al eerder, bij zijn aantreden in 1999, bleek zijn stille liefde voor Europa. Bij de regeringsvorming wilde Verhofstadt een staatssecretariaat voor Europese Zaken aan zijn kabinet hechten. Maar dat kwam er niet. Buitenlandse Zaken omvatten ook de Europese aangelegenheden, klonk het onder zachte dwang, en dus bleven ze onder de vleugels van Louis Michel. Ook toen Pierre Chevalier door Annemie Neyts vervangen werd, dook opnieuw het idee op om een Europees staatssecretariaat op te richten, maar dat werd in een portefeuille Buitenlandse Handel omgezet. Ongeveer hetzelfde scenario deed zich nogmaals voor toen Jacques Simonet staatssecretaris voor Europese Zaken werd. Er was nu wel een staatssecretariaat voor Europese Zaken, maar de bevoegdheden zouden beperkt blijven, klonk het op Buitenlandse Zaken. Het was een uitdaging voor de premier, maar hij slaagde erin om de Europese Zaken mondjesmaat toch naar zich toe te trekken.
Vandaag is hij omgeven door de nodige adviseurs en Europese diplomaten. Nog net voor de top, dinsdag, trok hij met één van zijn diplomatieke medewerkers naar Warschau, op bezoek bij de nieuwe Poolse premier Marek Belka. Of dat voor zijn kandidatuur veel aarde aan de dijk heeft gebracht, valt te betwijfelen. Zijn grootste tegenstanders blijven alvast de Britten, gesteund door Berlusconi en de Oostenrijkse kanselier Schüssel. En volgens de lijstjes die circuleren op dag twee moet hij de strijd aanbinden met enkele nieuwe namen: de Portugese premier Jose Manuel Barosso, Europees commissielid Antonio Vitorino, de Franse en de Duitse ministers van Buitenlandse Zaken, Michel Barnier en Joschka Fischer. Een Duits regeringsspreker die in de vooravond in de perszaal langsloopt, ontkent de kandidatuur van Fischer meteen. Fischer heeft ‘andere perspectieven’.
Het wordt dus wachten op het uiteindelijke resultaat. Heel wat journalisten hebben zich voor de tv-schermen geïnstalleerd voor het EK Voetbal. Om 20.30 uur volgt het nieuws dat er een akkoord in de maak is over de grondwet en dat de regeringsleiders om halftien opnieuw zullen vergaderen.
In de bar staat de woordvoerster van Jacques Chirac, Catherine Colonna. ‘Als er eenmaal over de teksten van de Intergouvernementele Conferentie beslist is, zal Bertie Ahern bepalen of er nog verder over de Commissievoorzitter wordt onderhandeld’, zegt ze. ‘Voor ons is de prioriteit de grondwet.’ Of de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Michel Barnier, enige kans maakt, vragen we. ‘Er is geen Franse kandidaat’, antwoordt ze. ‘Wij steunen Guy Verhofstadt.’ Tot de laatste snik.
Anderhalf uur later daagt Guy Verhofstadt voor de eerste persconferentie op. ‘Ik ben niet langer beschikbaar’, zegt hij. Een afmattende strijd heeft hij gevoerd. Vanaf nu zal er snel moeten worden beslist. Volgens Europese bronnen is dat zeker mogelijk, desnoods zelfs per telefoon. Op een bijeenkomst half juli zou de beslissing dan bevestigd worden. Jean-Claude Juncker blijft de meest geciteerde naam.
Door Ingrid Van Daele
‘Er is geen Franse kandidaat. Wij steunen Guy Verhofstadt. Tot de laatste snik.’
