In de geschiedenis zijn huwelijken onder familieleden in koningshuizen niet ongewoon. Normaal levert dat geen noemenswaardige problemen op, maar als dat systematisch gebeurt, kan het verstrekkende gevolgen hebben. Dat is wat er gebeurt bij de Spaanse Habsburgers. Om de macht van de dynastie te bevestigen en ‘besmetting’ van het vorstenhuis tegen te gaan, volgt een opeenstapeling van huwelijken onder bloedverwanten. Niet alleen loop je door die inteelt verloren in hun stamboon, veel erger is dat de genetische afwijkingen op de duur zo erg zijn, dat een soort Sméagol op de troon belandt die nauwelijks kan spreken of stappen. En zo sterft een dynastie uit.
Wat volgt maakt een en ander duidelijk, of misschien net niet. Ga er even rustig bij zitten. Karel II, laatste telg van de Spaanse Habsburgers, is het vijfde en laatste kind uit het tweede huwelijk van zijn vader Filips IV, met zijn nicht Maria Anna van Oostenrijk. Die laatste, de moeder van Karel II dus, is de dochter van Ferdinand III, keizer van het Heilig Roomse Rijk, en van Maria Anna van Spanje, die de zus is van Filips IV, de vader van Karel II. Wat betekent dat concreet? Dat Maria Anna van Spanje zowel zijn grootmoeder is (langs moederskant) als zijn tante (langs vaderskant).
Maar het gaat nog verder. De moeder van Filips IV, vader van Karel II, en van Maria Anna van Spanje, grootmoeder en tante van diezelfde Karel II, is Margaretha van Oostenrijk. Zij is de zus van Ferdinand II, keizer van het Heilig Roomse Rijk. Hij is de vader van keizer Ferdinand III, je weet wel, de man die trouwt met Maria Anna Van Spanje en dus de grootvader is van Karel II. Wat betekent dat concreet? Dat de grootmoeder langs vaderszijde van Karel II, namelijk Margaretha van Oostenrijk, de zus is van zijn overgrootvader langs moederszijde, keizer Ferdinand II. Een leuk spelletje om regenachtige dagen mee door te brengen.
Je gaf het intussen ongetwijfeld al op. Het lijkt grappig, maar het is het niet. Inteelt verklaart waarom er soms ‘gekken’ op de troon belanden, al kunnen ze er zelf weinig aan doen. Die extreme vorm van inteelt leidt zelfs tot de verdwijning van een hele dynastie: in Karel II zijn alle negatieve gevolgen van dat onder elkaar trouwen verzameld. Hij noemt zichzelf ‘behekst’. “Die Habsburgers gaven elkaar niet alleen die waanzinnige kaakbeenderen door, maar ook allerlei ongenoegens uit de incestueuze euze stoofpot, zodat de laatste lichamelijk uit elkaar viel, tegelijk met zijn rijk”, beschrijft Cees Nooteboom het treffend in zijn boek De omweg naar Santiago.
Een waslijst aan ernstige kwalen
Het is om moedeloos van te worden, de beschrijvingen van koning Karel II (1661-1700): hij heeft een enorm hoofd, zijn onderkin staat zo ver vooruit dat hij zijn tanden niet op elkaar kan plaatsen en niet kan kauwen, zijn tong is zo groot dat hij nauwelijks kan spreken, zijn intelligentie is laag, hij is mentaal instabiel, stappen gaat moeilijk. Op zijn 35ste is hij kaal, epileptisch, tandloos, slechtziend en seniel. Karel II moet constant pijn hebben. Het is een wonder dat hij uiteindelijk 39 jaar wordt. Het land besturen gaat dus vrijwel niet, het is zijn moeder die de honneurs waarneemt. Toch trouwt hij twee keer, maar dan blijkt hij ook nog eens impotent. Van nakomelingen is dus geen sprake. De bevolking ziet in de aftakeling van hun koning het werk van de duivel. Duivelsuitdrijvers moeten de ‘behekste’ zelfs komen verlossen, maar het heeft allemaal geen zin. De ongelukkige Karel II is het resultaat van generaties ondoordachte inteelt.
De geprononceerde onderkin – soms oneerbiedig ‘centenbak’ genoemd – is een typisch Habsburgs kenmerk: ook Karel V (1500-1558) heeft er last van, dat is op menig schilderij te zien. Voorts komt de Habsburgse dikke lip al vrij vroeg voor. Moeders mooiste zijn ze niet, die Habsburgers, maar ze vormen wel eeuwenlang een machtige dynastie in Europa en daarbuiten. Door hun nefaste huwelijkspolitiek zijn ze het slachtoffer van verregaande degeneratie.
Om de negatieve gevolgen van die inteelt wetenschappelijk te staven, doet professor Gonzalo Alvarez van de universiteit van Santiago de Compostella in 2009 een belangrijk onderzoek. Op basis van de genealogische informatie van Karel II en 3.000 van zijn verwanten zestien generaties ver berekent hij een ‘inteeltcoefficiënt’, gesymboliseerd door de letter F. Die geeft aan hoeveel van je genen identiek zijn door de gemeenschappelijke stamboom van je ouders. Die F stijgt opvallend naarmate de generaties voortschrijden. Hoe meer inteelt, hoe hoger de waarde van F. Alvarez stelt vast dat de eerste Spaanse Habsburgse koning, Filips I (1478-1506, getrouwd met Johanna van Castilië of de Waanzinnige) een tamelijk lage coëfficiënt heeft van 0,025. Dat cijfer is tot 0,254 gestegen bij Karel II, of meer dan tien keer zo veel als dat van zijn voorvader. Dat betekent dat Karel II drager is van identieke kopieën van een vierde van zijn genen.
Kindersterfte
Uit de analyse van Alvarez blijkt ook dat de zeer hoge kindersterfte bij de Habsburgers het gevolg is van de inteelt. Zestig procent van de baby’s haalt de leeftijd van een jaar niet, vijftig procent wordt niet ouder dan tien. Hoe hoger de F-coëfficiënt, hoe groter de kindersterfte. Minder en minder kinderen worden volwassen, waardoor de macht uiteindelijk bij de enige overblijvende (als die er al is) belandt, in dit geval de zwaar gehandicapte Karel II. Hij is de enige overlevende van de vijf zonen van Filips IV. Zijn vele kwalen zijn inderdaad veroorzaakt door de verregaande inteelt, bevestigt professor Alvarez, onder meer als gevolg van een overgeërfde schildklieraandoening.
De kinderloze Karel II probeert op het einde van zijn leven nog een opvolger aan te wijzen: Filips van Bourbon, hertog van Anjou en kleinzoon van Lodewijk XIV. Hij wordt koning Filips V van Spanje. Maar enkele maanden later, in 1701, begint de strijd om de opvolging. De Spaanse Successieoorlog wordt in 1713 beslecht met de Vrede van Utrecht. Filips V blijft op zijn troon zitten, de Nederlanden komen in handen van de… Oostenrijkse Habsburgers. Over die hebben we het hier nog niet gehad, maar dat is dan ook een ander verhaal.
Koninklijke hemofilie
Vorstenhuizen trouwen zo veel onder elkaar dat je op de duur het gevoel hebt dat de meeste koning(in)en in Europa familie zijn van elkaar. Dat klopt niet helemaal, maar er zijn veel koningshuizen die door een uitgekiende huwelijkspolitiek de macht in een belangrijk deel van Europa in handen hebben: Hohenzollern, Hannover en zeker de Habsburgers. Een iemand springt er bovenuit, ze wordt wel eens de ‘grootmoeder van het moderne Europa’ genoemd. De Britse koningin Victoria (1819-1901) is een meester in het regelen van huwelijken, net op een cruciaal moment in de wereld- en Europese geschiedenis. Victoria, die heel lang regeert (van 1837 tot 1901), slaagt erin haar negen kinderen en tweeenveertig kleinkinderen aan ongeveer alle regerende vorstenhuizen te koppelen. En dat net in een periode waarin veel democratische monarchieën tot stand komen.
ZOON VAN TSAAR NICOLAAS II
Maar wat blijkt nu? Nogal wat koningshuizen hebben in die periode last van hemofilie, een bloedstollingsziekte. Koningin Victoria heeft een X-chromosoom met het onvolwaardig hemofilie-gen wegens een genetische afwijking die in elke familie kan voorkomen. Met bloedverwantschap heeft het dus niks te maken. Het probleem is wel dat ze de ziekte heeft doorgegeven aan sommige van haar zonen (hemofiliepatiënten) en aan enkele van haar dochters (dragers). Daardoor verspreidt de ziekte zich in de Spaanse koninklijke familie en de tsarenfamilie in Rusland. Een van de slachtoffers is Alexis, de zoon van de Russische tsaar Nicolaas II. Hij loopt de bloedstollingsziekte op via zijn moeder, kleindochter van Victoria. Dat heeft ongetwijfeld het leven van de Romanovs sterk beïnvloed. In de behandeling van de ziekte speelt de fameuze monnik Raspoetin een grote rol. Uiteindelijk wordt Alexis samen met zijn ouders en zussen in 1918 vermoord tijdens de Russische Revolutie.
Andere slachtoffers van de koninklijke hemofilie zijn:
Lord Leopold Mountbatten, wiens moeder Beatrice een dochter is van Victoria. Hij sterft in 1922 na een operatie aan zijn heup. Hij is pas 32. Ook zijn oom heeft hemofilie, net als, volgens sommige bronnen, zijn jongere broer Maurice die in 1914, aan het begin van de Eerste Wereldoorlog, in Zonnebeke sterft.
De Spaanse prinsen Alfonso en Gonzalo, van wie moeder Victoria Eugénie van Battenberg de zus is van Leopold en Maurice Mountbatten. Ook zij is een kleinkind van Victoria. Ze trouwt in 1906 met koning Alfonso XIII van Spanje. Alfons en Gonzalo sterven beiden na een auto-ongeval dat ze perfect zouden hebben overleefd, mochten ze geen hemofilie hebben gehad. Alfonso is 31 als hij in 1938 overlijdt, Gonzalo 19 in 1934.
