Na de terreur in Parijs wil Europa de buitengrenzen versterken. Maar de verscherpte controle eist nu al een hoge menselijke tol: in 2014 zijn minstens 3400 vluchtelingen verdronken en moesten meer dan 200.000 mensen gered worden op de Middellandse Zee. Ook in België komen steeds meer ‘bootvluchtelingen’ aan. ‘Hoe meer men Europa afsluit, hoe dodelijker migratie wordt’, zegt Kris Pollet van de Europese Vluchtelingenraad.
‘Het was een drijvende doodskist’, zegt Hassan, bootvluchteling uit Syrië, nu aangestrand in Antwerpen. Vorige zomer dobberde hij op de Middellandse Zee op een oude vissersboot, waarvan de motor was uitgebrand. Hij was er niet alleen. Tussen zijn knieën zat een andere vluchteling geprangd, en zelf zat hij tussen de benen van de man achter hem. Zo waren ze, rij aan rij, met vele honderden opgestapeld op het dek. Ze mochten geen bagage of voedsel meenemen om plaats te sparen. Wanneer ze naar het toilet moesten, moesten ze het maar in hun broek doen. De golven werden steeds wilder. Mensen dronken zeewater en werden ziek. Vrouwen vielen flauw, kinderen gaven bloed over. Sommigen huilden, de meesten zwegen. Hassan kan zich nu niet meer voorstellen dat hij het nog ooit zou doen: ‘Maar zodra ik aan boord was, kon ik niet terug. We zaten als ratten in de val.’
In Istanbul had hij 5500 euro betaald aan een criminele ‘reisagent’. Hassan is afkomstig uit Homs, de stad die tijdens de vier jaar durende burgeroorlog in Syrië helemaal verwoest werd. Zijn vader kreeg een kogel in de schouder maar woont er nog altijd. Hassan was al eerder naar Turkije gevlucht omdat hij in het Syrische leger moest. Hij werkte er een hele tijd om geld voor de rest van de trip te verdienen. De ‘reisagent’ sprak hij alleen over de telefoon. Die stuurde een mannetje om het geld op te halen en Hassan met valse papieren naar Libië te brengen. Daar zat hij met tientallen andere vluchtelingen 26 dagen in een piepklein huis in het kuststadje Zuwara, een hub voor illegale migratie over zee. ‘Alles was voor ons georganiseerd door de Turkse maffia, die miljoenen verdient op de rug van wanhopige vluchtelingen.’
Wanneer de wanhoop voldoende groot is, hebben mensen er alles voor over, ook hun leven. Hassan en de anderen wisten dat het een risico was. Russische roulette op zee. Nadat ze nog een week op het strand hadden gewacht, waren ze met een rubberboot naar de volgepakte oude vissersboot gebracht. Een gekke stuurman en een mecanicien waren de enige bemanning. Op volle zee was Hassan ervan overtuigd dat hij ging sterven. Zeker nadat de motor in brand was geschoten. Hij maakte zich klaar voor de dood. Europa was onbereikbaar. Een half jaar later is hij nog altijd boos over de Europese hypocrisie: ‘Eerst doen ze niets voor Syrië, en als het dan een chaos wordt, doen ze alles om de vluchtelingen tegen te houden, zodat ze hun leven nogmaals op het spel moeten zetten om er te raken.’
In de nacht van 8 juni 2014 verscheen er een vliegtuigje boven de stuurloze vissersboot. Om de aandacht te trekken begonnen de Syrische vluchtelingen te schreeuwen, te zwaaien en spullen in brand te steken. De volgende ochtend werden ze geëvacueerd door een Italiaans marineschip van de operatie Mare Nostrum. De vissersboot werd door de marine tot zinken gebracht. Toen ze na een week op zee weer aan wal gingen in Taranto, zeiden de Italianen dat er wel 1200 vluchtelingen op het schip zaten, als haringen in een ton. Ze kregen de keuze: zich laten registreren en in Italië blijven, of doorreizen naar andere Europese landen. De meesten kozen het laatste. Hassan reisde per trein en bus naar België, zijn droomland. Hij kreeg asiel, leert Nederlands en begint nu aan een nieuw leven in Antwerpen. ‘Maar intussen sterven er bijna elke week nog Syriërs op zee.’
Massagraf op zee
De Middellandse Zee is een massagraf geworden voor vluchtelingen. Tot de jaren 1990, toen er nog meer migratiekanalen openlagen, waren er bijna geen doden, maar sinds 2000 zijn er al meer dan 22.400 mensen verdronken volgens de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Vorig jaar was het dodelijkste jaar ooit, met ruim 3400 doden. De IOM citeert experts die schatten dat er voor elke ontdekte dode nog twee mensen omkomen zonder een spoor na te laten. In 2014 werden er meer dan 200.000 overstekende vluchtelingen gered. De grootste groep kwam uit Syrië en Eritrea. In een rapport vraagt de IOM zich af waarom er wel een multinationale taskforce opgericht wordt voor de Somalische piraterij die de koopvaardij bedreigt, maar niet voor de mensensmokkel op zee die duizenden levens kost.
Een aanzet daartoe werd gegeven door Italië na het drama van Lampedusa op 10 oktober 2013, toen 366 mensen verdronken nadat hun schip vuur had gevat en kapseisde. Het was de start voor operatie Mare Nostrum. Marineschepen gingen voortaan ver de zee op om bootvluchtelingen op te pikken. In een jaar tijd werden zo 170.000 mensen gered, een veelvoud van de vorige jaren. Een groot deel van hen reisde door naar het Noorden, wat andere landen deed steigeren. Volgens de Dublinconventie moet men in het eerste land van aankomst asiel vragen, maar daar trok Italië zich geen snars van aan. Na een jaar werd Mare Nostrum stopgezet en vervangen door de veel kleinere operatie Triton, georganiseerd door het Europese grensbewakingsagentschap Frontex. Operatie Triton doet het met slechts een derde van de middelen, blijft dicht bij de Italiaanse kust, en wil op de eerste plaats de buitengrenzen bewaken.
De meeste vluchtelingen steken in kleine rubberboten en gammele vissersschuiten over, voor pakweg 1000 euro per passagier, maar in de voorbije eindejaarsperiode kwamen er ook twee grote ‘spookschepen’ in Italië aan. Oude cargoschepen die uit Turkije vertrokken waren met meer dan duizend Syrische vluchtelingen, achtergelaten door de bemanning die van boord was gegaan. Terwijl de smokkelaars vroeger een winterstop hielden op de Middellandse Zee, maken die grote vrachtboten het mogelijk nu ook bij slecht weer grote aantallen vluchtelingen te verschepen. Tegen een prijs van ongeveer 5000 euro per persoon – soms geronseld via internet en zelfs Facebook, met kortingen voor groepen – is het een miljoenenbusiness voor de smokkelaars, ook al moeten ze er het schip voor opofferen.
De slotgracht van Europa
‘De grote professionele organisaties moeten hard worden aangepakt, maar het beleid drijft de mensen juist in handen van die smokkelaars’, zegt vluchtelingenexpert Kris Pollet. Hij volgt de problemen voor de Europese Vluchtelingenraad, een alliantie van 85 ngo’s in Europa. De voorbije jaren werd steeds meer geld in de versterking van de buitengrenzen geïnvesteerd. De taken van Frontex, nu tien jaar oud, werden steeds ruimer. En dat heeft tot een noodlottige verschuiving geleid volgens Kris Pollet: ‘Zo hebben Griekenland en Bulgarije nu grote hekken gebouwd langs de Turkse landgrens en honderden grenswachters ingezet, in samenwerking met Frontex. Ook het vervoer door de lucht werd altijd moeilijker. Dus moeten steeds meer vluchtelingen het over zee wagen. De hoge menselijke tol is dus mee een pervers gevolg van het strengere grensbeleid. Wij willen dat vluchtelingen weer veilige en legale kanalen krijgen om Europa te bereiken.’
De Middellandse Zee is de slotgracht van Fort Europa geworden. De voorbije jaren waren er regelmatig klachten over schipbreukelingen die aan hun lot werden overgelaten. In een scherp rapport van de Raad van Europa werd het verhaal gereconstrueerd van een boot waarop men de mensen liet omkomen van honger en dorst, ook al kwamen een helikopter en verschillende schepen kijken (zelfs van de NAVO). Ze namen wel foto’s maar boden geen hulp. Ook de praktijk van de push-backs komt volgens Pollet nog altijd voor: het illegaal terugdrijven van vluchtelingen. Vorig jaar kwamen twaalf moeders en kinderen om bij het eiland Farmakonisi, toen hun bootje omsloeg terwijl de Griekse kustwacht het terugsleepte naar Turkije. Ook het ontschepen van vluchtelingen wordt regelmatig geweigerd. Op Malta werd in augustus 2013 de Griekse tanker Salamis drie dagen de toegang geblokkeerd, zelfs met militaire middelen, en uiteindelijk naar Italië verdreven.
Volgens Pollet is de reden van de stijgende aantallen bootvluchtelingen niet zozeer het ‘aanzuigeffect’, zoals sommige landen cynisch beweren: ‘De eerste oorzaak is gewoon dat er veel meer mensen op de vlucht zijn en dus zullen ze sowieso komen, zelfs als ze hun leven riskeren.’ Volgens de Verenigde Naties zijn er nu meer vluchtelingen in de wereld dan ooit sinds de Tweede Wereldoorlog. Alleen al in de buurlanden van Syrië zitten er bijna vier miljoen in overvolle kampen, waar de levensomstandigheden steeds moeilijker worden. ‘En in het begin bleven die nog hopen op een snelle terugkeer naar huis’, zegt Pollet. ‘Maar na vier jaar vinden ze de situatie uitzichtloos en trekken ze verder. Europa had dat moeten zien aankomen maar sloot liever de ogen. En dan zwijg ik nog over de crisis in andere landen zoals Irak, Libië, Palestina of Eritrea.’
Ook in België komen steeds meer bootvluchtelingen aan. Dat bevestigt Dirk Van den Bulck, commissaris-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen. Vorig jaar steeg het aantal asielzoekers tot ruim 17.000 (plus acht procent), en dat was vooral te wijten aan de felle toename van Syriërs. ‘We schatten dat iets meer dan vijftig procent van de Syriërs over de Middellandse Zee komt. Velen gaan nu via de Maghreb en Libië. Soms vertrekken de mannen alleen omdat ze de reis voor de vrouwen en kinderen te gevaarlijk achten.’ Bij vluchtelingen uit Eritrea is het nog erger: ‘Wel 95 procent verklaart via de Middellandse Zee gereisd te hebben. Ook zij vertellen regelmatig over traumatische zaken onderweg: de doortocht door de Sahara, de problemen in Libië, de criminele behandeling door de smokkelaars, en ten slotte de spanning en gevaren tijdens de boottocht.’
De meeste bootvluchtelingen zijn politieke vluchtelingen, geen economische migranten. ‘De beschermingsnood is historisch hoog’, zegt de vluchtelingencommissaris. Bijna de helft van alle asielonderzoeken werd vorig jaar goedgekeurd, een record. Voor Syrische vluchtelingen is dat zelfs 96 procent. Dirk Van den Bulck doet een oproep voor een globale aanpak: ‘Er zijn dringend meer maatregelen nodig. In de eerste plaats door een betere bescherming in de regio zelf, maar evenzeer door een uitbreiding van de mogelijkheid tot hervestiging bij ons, eventueel via de toekenning van meer humanitaire visa.’ De Belgische regering kondigde al aan 225 vluchtelingen te herhuisvesten in 2015, maar dat is maar een druppel op een hete plaat. De UNHCR, die de noodklok luidt, vraagt Europa 100.000 Syriërs op te vangen.
De hel van Eritrea
Hij heeft de hel meegemaakt, in al zijn verschrikkingen. Adam, fijn snorretje, zwarte krullen, houthakkershemd, zit te rillen terwijl hij het vertelt. Hij komt uit Eritrea, ‘het Noord-Korea van Afrika’, waar mensenrechten massaal worden geschonden en politieke tegenstanders op grote schaal worden mishandeld en vermoord. Omdat hij zijn legerdienst ontdook, die onbeperkt van duur is, werd hij opgepakt, gefolterd en met geweld ingelijfd. Een vreselijke tijd had hij in de beruchte militaire gevangenis van Adi Abeito. Maar wat hij vooral nooit kan vergeten, is hoe zijn drie vrienden probeerden te ontsnappen uit het militaire kamp. Ze werden ter plekke gedood op de meest brutale manier.
Na twee gruwelijke jaren slaagde hij erin te voet naar Sudan te vluchten. Voor 1000 dollar werd hij door Tsjaadse smokkelaars door de Sahara naar de Libische grens gebracht. In Tripoli belandde hij opnieuw maanden in een ellendige, overvolle gevangenis omdat hij geen papieren had, maar daarna kreeg hij contact met Libische mensensmokkelaars die hem voor 1600 dollar over zee zouden brengen. Met 180 vluchtelingen werd hij in een truck gepropt, waarop gewapende criminelen zaten, en naar de kust gevoerd. Ze werden slechter behandeld dan vee en kregen meer slaag dan eten. Toen de boot er was, een oude, houten schuit, moesten ze tot hun nek door de golven waden. Adam moest op het benedendek liggen met tientallen anderen. De vloer zat al onder het water. Toen hij geschokt eruit wilde, werd hij terug naar beneden gestampt.
De smokkelaars gaven onderweg het roer over aan een vluchteling en gingen van boord. Beneden kwam het water steeds hoger te staan. Adam en zijn maten pakten lege jerrycans en begonnen als gek te hozen. Na een hele nacht hozen konden ze niet meer en legden zich neer bij hun verdrinkingsdood: ‘We voelden ons al dood.’ Wat later kwam een vliegtuigje over en ’s middags verscheen er een Italiaans marineschip om hen op te pikken. Op de kleine schuit zaten wel 180 mannen, vrouwen en kinderen. Velen waren doodziek. In Lampedusa gingen ze aan land. Later reisde Adam door naar Gent, waar hij asiel kreeg en Nederlands leert. ‘Als ik eraan terugdenk, word ik gek. Waarom moesten wij door de hel gaan om bescherming te krijgen?’ vraagt hij met ogen vol angst.
Een paar weken na zijn aankomst op Lampedusa was er de schipbreuk waarbij 366 Eritreeërs omkwamen. Even stond het probleem hoog op de Europese agenda. Maar de lessen uit Lampedusa werden niet getrokken en de krachtmeting tussen Fort Europa en de mensensmokkelaars ging voort. En daarom zullen toeristen ook dit jaar nog lijken kunnen zien aanspoelen op de stranden van Lampedusa en andere zuiderse badplaatsen.
DOOR CHRIS DE STOOP
‘Het is zo hypocriet. We moeten ons leven op het spel zetten om als vluchteling bescherming te vinden in Europa.’ (Hassan)
‘Waarom wordt wel een taskforce opgericht voor de piraterij die de handel bedreigt en niet voor de mensensmokkel die levens kost?’
