Hoe moet het verder met Nederland na 15 maart? Schrijver, rechtsfilosoof en columnist Maxim Februari toont zich hoogst ongerust over de marsrichting. ‘De elite heeft elke zin voor verantwoordelijkheid overboord gegooid.’
‘Eigenlijk twijfel ik altijd om in te gaan op dit soort interviews’, zucht Maxim Februari op het einde van het gesprek. ‘Het is voor iemand in mijn positie natuurlijk ontzettend gemakkelijk om eindeloos verhalen op te hangen. Ik ben zelf maar een sloeberende zzp’er (zelfstandige zonder personeel, nvdr), maar als je het goed voor elkaar hebt, is het gemakkelijk praten. Het is allemaal mooi om mijn medeburgers opinies voor te houden, maar van opinies kun je nu eenmaal niet eten.’
Ook in Doorn, een keurig dorpje aan de oostflank van Utrecht, breekt stilaan de lente aan. Twee dagen na de kiesslag heet Maxim Februari – nom de plume van de rechtsfilosoof Max Drenth – ons welkom aan zijn keukentafel. Februari is als columnist al decennialang een erudiet observator van de Nederlandse samenleving. Ondanks zijn linkse profiel sympathiseerde hij nadrukkelijk met Pim Fortuyn, en neemt hij het graag op voor de door links zo verfoeide PVV- kiezers. Op verzoek van broodheer NRC Handelsblad gaf hij een week voor de verkiezing stemadvies. Zijn keuze viel enigszins verrassend op de christelijk-sociale ChristenUnie.
Maxim Februari: ‘Voor iemand die niet christelijk is, lijkt dat een opmerkelijke keuze. Ik heb mijn stem gegeven aan de partij die het het meest opneemt voor de rechtsstaat. De ChristenUnie is niet echt gericht op grote stemmenwinst. Daardoor gaan ze niet aan het zwalken in de hoop meer kiezers te vinden. Zowat alle andere partijen lijken bereid om de rechtsstaat af te bouwen in de hoop om er een paar zetels bij te krijgen.’
Maakt u dat eens concreet.
MAXIM FEBRUARI: Het baart me zorgen dat iemand als Mark Rutte Nederland uit het mensenrechtenverdrag wil doen stappen, waardoor een Nederlandse burger geen beroep meer zou kunnen doen op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Onze minister-president is bereid heel wat juridische bescherming overboord te gooien zonder daar iets voor in de plaats te stellen. Dat gaat allemaal overigens vrij geruisloos. Als jurist vind ik het een uiterst zorgelijke ontwikkeling dat zowat alle partijen daarin mee lijken te willen gaan.
Hoe verklaart u die onverschilligheid?
FEBRUARI: Ik denk dat een begrip als rechtsstaat voor veel mensen te abstract is. Het is nochtans belangrijk dat alle macht onderworpen is aan het recht, zodat je geen ongecontroleerde macht krijgt in een land.
Is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens voor u onaantastbaar?
FEBRUARI: Nee, ik denk zelf ook dat we het hele mensenrechtendenken zullen moeten herevalueren. De mensenrechten staan onder druk door de globalisering, waardoor er andere machten opkomen die het niet zo hebben met die gekke Europese traditie. Als de globalisering blijft doorgaan, zal de druk om op die mensenrechten te korten dus toenemen. Ik snap ergens dus wel dat er politici zijn die de vlucht naar voren nemen en ze nu alvast overboord gooien.
Ondanks die voornemens is Mark Rutte de populairste politicus van Nederland. Wat zegt dat over uw land?
FEBRUARI: Het geeft aan dat er vrij weinig politiek debat is. Rutte is een typische manager die alles als een probleempje ziet dat gauw opgelost moet worden. Je kunt in Nederland heel populair zijn terwijl je vrolijk de rechtsstaat verder afbouwt. De democratie afschaffen? Daar maalt hier niemand om. Ik kan me niet voorstellen dat landen als Frankrijk of Duitsland daar zo lichtzinnig mee zouden omgaan. Zelfs in België zou er toch minstens een debat over ontstaan.
Was u verrast dat de VVD van Mark Rutte opnieuw de grootste partij werd?
FEBRUARI: Nederland is van oudsher een vrij rechts land. Het is een maatschappij die erg op het bedrijfsleven gericht is. Zolang Rutte ervoor zorgt dat de economie draait en het geld binnenstroomt, kan het de meeste Nederlanders weinig schelen wat we aan bescherming kwijt raken. Die bescherming was altijd de core business van links, maar die partijen liggen nu in de touwen.
Hoe verklaart u de malaise ter linkerzijde?
FEBRUARI: Het verlies van de sociaaldemocratie is eigenlijk de laatste nawee van de industriële revolutie. Die revolutie had twee negatieve gevolgen: de uitbuiting van de arbeiders en de milieuschade. De sociaaldemocratie is er met vakbonden en sociale akkoorden in geslaagd de arbeidsomstandigheden te verbeteren. Vandaag merk je dat linkse partijen die succes hebben zich vooral bezighouden met klimaatbescherming, zoals GroenLinks en de Partij voor de Dieren. De bescherming van de werknemer is voor veel mensen kennelijk niet zo belangrijk meer.
Bovendien zitten we vandaag in het midden van de digitale revolutie. De industriële revolutie ging over productie, maar de digitale revolutie gaat fundamenteel over controle. De digitale revolutie belooft de ultieme mensverbetering door middel van genetische manipulatie, implantaten, of met allerlei apparaatjes die ons aanporren om minstens duizend stappen per dag te doen. Alles tezamen zorgt die revolutie voor een maatschappij waarbij burgers worden aangestuurd op basis van data. Net als de industriële revolutie welvaart bracht, levert ook de digitale revolutie ons veel op. Maar ze is een gevaar voor de democratische rechtsstaat.
Wat is uw concrete vrees?
FEBRUARI: De schade komt altijd voort uit hetzelfde fenomeen: de concentratie van macht en geld. De digitale revolutie plaatst de macht in de handen van de bedrijven die technologie en data gebruiken om controle over burgers te houden. De macht van Google is onthutsend. Google weet alles over ons doen en laten, en het heeft inmiddels allerlei grote bedrijven opgekocht op het gebied van kunstmatige intelligentie en militaire technologie. Niet dat Google plots oorlog gaat voeren, maar je voelt op je klompen aan dat het niet handig is om militaire technologie in handen te laten van een bedrijf dat alles over ons weet.
Is dat niet gewoon winstbejag? Met kunstmatige intelligentie en wapenhandel zijn nu eenmaal veel geld te verdienen.
FEBRUARI: Louter winstbejag is nooit de enige verklaring. Mark Zuckerberg, de oprichter van Facebook, heeft al laten doorschemeren dat hij politieke ambities heeft. Een bedrijf als Google wordt stilaan te groot om nog gecontroleerd te worden. Daarom is het zo’n gevaarlijk plan om de mensenrechten af te schaffen. Als je alle macht bij private partijen legt terwijl je de overheid steeds kleiner maakt, lever je de burgers over aan de willekeur van instanties waarover geen enkele democratische controle bestaat.
In landen als India en China krijgen burgers nu al credit scores op basis van hun online gedrag. Wat koop je aan? Wat zeg je op sociale media? Betaal je je belastingen op tijd? De overheid weet het allemaal. Dat geeft overheden de mogelijkheid om hun burgers ‘aan te moedigen’ tot goed gedrag. Dan krijg je bijvoorbeeld enkel een uitkering als je je niet als een ketter gedraagt op Twitter.
Waarom gaan politieke partijen daar niet tegen in?
FEBRUARI: Voor bestuurders is die digitale revolutie reuzehandig, omdat het hen de mogelijkheid geeft een maatschappij aan te sturen op een manier die voordien onmogelijk was. Onze samenleving is dan ook zeer gecompliceerd geworden. We zijn ondertussen met zeventien miljoen, en we willen allemaal iets anders. Waar je vroeger nog een akkoordje met socialisten en christenen kon verhapstukken, moet je vandaag met de meest verschillende partijen en minderheidsgroepen rekening houden. Het is niet behapbaar meer, en daarom kiezen politieke partijen voor managementoplossingen. Politieke oplossingen, waarmee je eindeloos discussieert over waarden en principes, zijn natuurlijk een stuk gecompliceerder. Het nadeel is dat je mensen eigenlijk alleen nog maar dirigeert, en dat ze dat ook stilaan beginnen te voelen. Ik denk dat een groot deel van het onbehagen daaruit voortkomt: het gevoel dat mensen de controle verliezen.
Dan moet het u verheugen dat het in deze campagne zo nadrukkelijk over identiteit ging. Mark Rutte zei zelfs dat migranten die de Nederlandse normen en waarden niet onderschrijven voor zijn part konden oppleuren.
FEBRUARI: Kom nou, dat is geen gesprek over waarden, dat was een stok om de hond mee te slaan. Eigenlijk zei Rutte met die uitspraak: ‘Wij hebben waarden en jullie niet.’ Terwijl net Rutte een politicus is die helemaal wegloopt met die digitale revolutie, waarin data en logaritmes de politieke discussie over waarden vervangen.
Plooit Nederland terug op zichzelf?
FEBRUARI: We hebben het probleem van de identiteit te lang slecht geformuleerd. Groepsidentiteiten gaan in tegen het idee van politiek als probleemmanagement. In het idee van de neoliberalen worden mensen geacht als homo economicus te handelen. Als iedereen handelt uit eigenbelang, kun je hen ook aansturen. Mensen die solidair zijn binnen bepaalde groepen dwarsbomen die logica, omdat solidariteit het eigenbelang overstijgt.
Sinds Pim Fortuyn gaat het toch bijna alleen maar over identiteit?
FEBRUARI: En toch onderkennen veel partijen nog steeds niet dat het een noodzakelijke menselijke behoefte is om je solidair te voelen met anderen. Net in een geglobaliseerde wereld heb je het nodig om gezamenlijke waarden te hebben. Ik heb op advies van een PVDA-parlementslid ooit meegewerkt aan een cultuurhistorische canon voor Nederland. Ik werd toen enorm aangegrepen door de woorden van Yasmine Allas, een schrijfster die enkele jaren eerder uit Somalië naar Nederland was gevlucht. Toen ze hier aankwam, wilde ze graag meer weten over de Nederlandse cultuur, maar de Nederlanders zelf wuifden haar vragen weg. ‘Bekommer je maar niet om ons, we zijn toch niet belangrijk’, kreeg ze te horen. Dat is toch idioot? We geven nauwelijks onderricht in onze cultuur, alsof we ons ervoor schamen. Het is me achteraf uit linkse hoek echt kwalijk genomen dat ik aan die canon heb meegewerkt. Terwijl dat project net heel links is. Het is net heel rechts om een mensbeeld te hebben waarin de ideale mens losstaat van de gemeenschap. Een partij als DENK (emancipatiepartij van allochtonen, nvdr) is het logische gevolg van wat er gebeurt als je die behoefte voortdurend onderschoffelt en die ontevredenen bij Fortuyn of Wilders parkeert.
Iemand als Geert Wilders geeft ook een stem aan mensen die zich politiek willen outen.
FEBRUARI: (knikt) Ook de PVV is een solidariteitsbeweging. Er zijn natuurlijk heel wat mensen die de nadelen ondervinden van migratie. Ook dat is een groepsidentiteit.
Vindt u het aanvaardbaar dat de PVV op voorhand werd uitgesloten?
FEBRUARI: Die uitsluiting heeft niets te maken met waar de PVV voor staat. Wilders werd op voorhand uitgesloten omdat hij zich bij de formatie in 2010 onbetrouwbaar heeft getoond.
Vindt u een cordon sanitaire verdedigbaar?
FEBRUARI: Ik heb het er moeilijk mee. Als je in de Tweede Kamer verkozen wordt, moet je ook kans maken om mee te regeren. Als anderhalf miljoen Nederlanders op een bepaald idee stemmen, moet je dat idee serieus nemen.
Los van moreel voorbehoud?
FEBRUARI: Het is een probleem dat net Wilders sinds de dood van Fortuyn een groep mensen vertegenwoordigt die alle reden hebben om serieuze zorgen te koesteren. Ik ben ervan overtuigd dat Fortuyn erin geslaagd zou zijn om die zorgen minstens bespreekbaar te maken onder de klassieke partijen. Wilders heeft toch een heel andere agenda. Hij is niet de vertegenwoordiger van diegenen die op hem stemmen.
Waarom niet?
FEBRUARI: Ik was indertijd erg geïnteresseerd in de opkomst van Fortuyn, omdat hij dingen zei die echt leefden bij een deel van de bevolking. Ik ben erg geschrokken dat Wilders die kiezers heeft overgenomen, vooral omdat ze hem helemaal niet lusten. Het anti-Wilders-sentiment is nergens groter dan onder PVV-kiezers. Het overgrote deel van hen hoopt vurig dat Wilders nooit aan de macht komt.
Acht u iemand in staat om Wilders’ rol over te nemen?
FEBRUARI: Ik denk niet dat de opmars van het populisme nu gestuit is, zoals je in de kranten leest. Ik kan me voorstellen dat het Forum voor de Democratie van Thierry Baudet (rechtse protestpartij, nvdr) ooit met het ongenoegen zal gaan lopen.
Is Forum voor de Democratie meer dan een egoproject van een ijdele academicus?
FEBRUARI: Vergeet niet dat we de PVV aanvankelijk ook als een egoproject zagen. In zekere zin is Baudet gevaarlijker dan Wilders. Zijn doelgroep is kleiner, maar hun salonfähigkeit is groter. Er zitten heel wat advocaten en academici achter Forum voor Democratie, die toegang hebben tot machtige kringen. Het zou tragisch zijn als de PVV-stemmers zich achter Baudet scharen. Ik heb sympathie voor het gros van de PVV-kiezers, die de lasten dragen van de globalisering en het morele verval van de bovenlaag. Als je alles bent kwijtgeraakt door de bankencrisis en je geen werk meer vindt door de globalisering, kan ik snappen dat je de grenzen wilt sluiten tot de problemen zijn opgelost. Dat je als lid van de bovenlaag dergelijk discours aanhoudt, is ronduit verwerpelijk.
Waarom bent u strenger voor de elite dan voor de slachtoffers van de globalisering?
FEBRUARI: Omdat het overgrote deel van de maatschappelijke problemen ontstaat in de elite, maar niemand hen daarop aanspreekt. Ik stoor me enorm aan dat eeuwige gehamer op het zogenaamde morele verval aan de onderkant van de samenleving, omdat het net de elite is die elke zin voor verantwoordelijkheid overboord heeft gegooid. Enkele jaren geleden had je heel wat problemen met Marokkaanse jongeren in de Amsterdamse Diamantwijk. Daar werd toen heel kritisch over gesproken: het was onopgevoed tuig, dat enkel oog had voor het eigenbelang. Tegelijk was er een schandaal over een Nederlands bedrijf dat willens en wetens vervuilde glycerine had verkocht aan een farmaceutisch bedrijf. Daarvan waren hoestdrankjes gemaakt waaraan een heleboel kinderen doodgingen. Ik heb over dat schandaal toen een roman geschreven, om het gesprek erover te kunnen voeren. Een maatschappelijke bovenlaag die enkel met het eigenbelang bezig is, besmet de onderlaag. Je kunt geen beleid voeren dat ervoor zorgt dat mensen hun job verliezen en alle last van de migratie moeten dragen, en ze tegelijk verwijten dat ze hetzelfde wereldbeeld hebben als jij.
Tegelijk is het anti-elitegevoel nooit groter geweest. Maakt u zich zorgen over fenomenen als post truth politics?
FEBRUARI: (zucht)Ook daar kan ik me aan ergeren. Ook post truth politics komen van boven. Onder invloed van het postmodernisme heeft de academische wereld decennialang de boodschap de wereld in gestuurd dat de waarheid niet bestaat. Ik ben zelf aanhanger van het postmodernisme, omdat het nuttig is om je bewust te zijn dat je de wereld vanuit een bepaald perspectief beschrijft. Alleen hebben veel intellectuelen het veel te letterlijk opgevat, alsof er geen feiten bestaan. Kom dan niet zeuren als blijkt dat honderdduizenden Amerikanen geloven dat de koningin van het Verenigd Koninkrijk een reptiel is. Dat is niets meer dan een karikaturaal gevolg van het feit dat veel denkers het geloof in de waarheid hebben opgegeven.
Moeten media niet de hoeders van de waarheid zijn?
FEBRUARI: Ik vind het slachtofferschap van de media echt misplaatst. Als u me straks deze tekst ter nalezing doorstuurt, haal ik er sowieso minstens twee feitelijke fouten uit. Media hebben de waarheid niet in pacht, ze kunnen er hoogstens naar streven.
Maar het is toch een wezenlijk probleem? Hoe kun je ooit een verbindend maatschappelijk verhaal vertellen als grote groepen de meest waanzinnige theorieën geloven?
FEBRUARI: Ach, dat zijn gekkigheden die opvallen omdat ze zo raar zijn, maar het is slechts een symptoom. Het onderliggende probleem is dat we met het internet een systeem hebben opgetuigd dat op deze manier in elkaar zit. We hebben een informatiemaatschappij opgericht die enkel kijkt naar losse gegevens, maar die niet meer leiden tot serieuze kennis. Als je kennisverwerving en kennisformulering overlaat aan willekeurig geformuleerde logaritmes, geeft dat mensen de mogelijkheid om de raarste dingen te gaan geloven. Het is de ultieme consequentie van wat er gebeurt als je een maatschappij bestuurt op basis van big data. Ik zie helaas niet in hoe we die tendens snel gekeerd krijgen.
Door JEROEN ZUALLAERT, Foto’s KOEN VERHEIJDEN
‘De mensenrechten staan onder druk door de globalisering, waardoor er andere machten opkomen die het niet zo hebben met die gekke Europese traditie.’
‘Rutte is een typische manager die alles als een probleempje ziet dat gauw opgelost moet worden.’
‘Je voelt op je klompen dat het niet handig is om militaire technologie in handen te laten van Google, een bedrijf dat alles over ons weet.’
