Uit het drugs- en muziekkruitvat van de gewelddadige subcultuur : ?Trainspotting?, een kwarteeuw na ?A clockwork orange?.

GROOT-BRITTANNIE heeft van jongerencultuur een belangrijk exportproduct gemaakt. Toch zijn ze er nauwelijks in geslaagd om die altijd veranderende mix van muziek en mode op een treffende manier te dramatiseren. Alles gebeurt alleen in het hier en nu. Een waaier van bladen volgt het krioelende straatleven en de uitgaanscultuur op de voet. Muziek markeert de climaxen en de keerpunten.

Wie echter ondertitels en duiding verlangt, komt van een kale reis thuis. Er zijn encyclopedische werken te over die de exacte geschiedschrijving van mods, skinheads en punk leveren. Maar fictie blijft zeldzaam. In literatuur en film komt men er maar niet toe om de feiten te overstijgen en de tijd heel even in te kapselen.

Voor een laatste opflakkering moeten we al terug naar de jaren zestig. Halfweg dat decennium beleefde Swinging London een merkwaardige opstoot onder impuls van pop art, rockmuziek, happenings en het nieuwe socialisme van Harold Wilson. Cineasten verkozen de stad boven Hollywood en streken bij bosjes neer. Even werd de Britse filmwereld verlost van de stroom aan grimmige prenten en boeken over het arbeidersleven in de noordelijke industriebekkens.

De inspiratie voor die frivole pellicule kwam uit de rangen van de Britse pop. Zo werkte Jean-Luc Godard met de Rolling Stones, ontfermde John Boorman zich over The Dave Clark Five en bracht Dick Lester in ?A hard day’s night? (1964) een snapshot van de Beatlemania. Het waren vooral veredelde documentaires waarvan alleen de soundtrack de tijd heeft getrotseerd. Een sterke verhaallijn bleef nog altijd een wonder.

Toen indringer Michelangelo Antonioni daar met ?Blow up? (1966) eindelijk in slaagde, was de realiteit al opgeschoven in een psychedelische richting die maar weinig regisseurs konden volgen. De luttele uitzonderingen hebben echter geschiedenis gemaakt. In zijn debuut ?Performance? (1970) bracht Nicolas Roeg een sterk statement over de decadente maalstroom waarin de jaren zestig waren uitgemond. Het plot toont een sterk verloederd Londen dat ten prooi valt aan drugs, misdaad en geweld.

CULTSTATUS.

Hoewel vele recensenten ?Performance? de beste rockfilm aller tijden vinden, was het ?A clockwork orange? (1971) van Stanley Kubrick dat de absolute toonzaal van de toenmalige jongerencultuur zou worden. De fabel van Anthony Burgess over de lastige keuze tussen goed en kwaad was al opmerkelijk in boekvorm en werd vooral een omstreden film. Nogal wat jonge heethoofden zagen er een verheerlijking in van geweld en gingen de avonturen van Alex DeLarge nauwgezet naleven. Zo werd in Lancashire een Nederlands meisje verkracht op de tonen van ?Singin’ in the rain?, een cruciaal lied in de film.

De hysterie werd Kubrick teveel. Hij vroeg Warner Brothers uitdrukkelijk om de film niet langer in Groot-Brittannië te verdelen. Het werd een zeldzaam geval waarbij een kunstwerk door de maker zelf werd gecensureerd. Eindelijk was er een Britse film waarin jongeren hun leefwereld herkenden en dan verdween hij nog ook. De film zit nog altijd in de kast en heeft uiteraard een cultstatus met mytische proporties gekregen.

Het werd een kwarteeuw wachten op nieuwe opwinding. Het levensverhaal van ?Trainspotting? is tegelijkertijd een doorslag van en een vervolg op ?A clockwork orange?. Ook hier werd een film gemaakt die het boek minstens evenaart, ook hier speelt een gewelddadige subcultuur de hoofdrol en ook hier is er sprake van omstreden verheerlijking van deviant gedrag. In de Schot Irvine Welsh heeft Groot-Brittannië eindelijk weer een auteur gevonden die de subcultuur vat en tot kunst transformeert.

Er ging een stroom van vervoering door de rangen van de recensenten toen ?Trainspotting? in 1993 op de shortlist van de Booker Prize de belangrijkste Britse literaire prijs belandde. Ze hadden immers al zoveel onbenullige sagen over de underground moeten uitzitten. Zeer terecht bestempelden ze Welsh als een punkschrijver en bombardeerden ze hem tot literaire spreekbuis van een generatie. Hij doet iets explosiefs en geloofwaardigs met thema’s als drugs, werkloosheid en voetbal en laat muziek de trekker zijn.

In ?Trainspotting? brengt Welsh het verhaal van een groep vrienden uit de lagere arbeidersklasse in Edinburgh. Sinds de ijzeren jaren van Margaret Thatcher leeft die stad in een permanente staat van ontbinding en massale werkloosheid. Heroïne werd het favoriete middel om aan de uitzichtloosheid te ontsnappen. Edinburgh staat trouwens ook bekend als de AIDS-hoofdstad van Europa. Hoewel ze met hun dieet van werklozensteun en frequent jatwerk al op de rand zitten, slagen de figuren in ?Trainspotting? er toch nog in om verder af te glijden. Hoofdpersonage Mark Renton probeert wel uit die vicieuze cirkel van misdaad en drugs te geraken, maar wordt er door zijn vrienden telkens opnieuw ingesleurd.

JUNKIE.

Welsh maakt nooit slachtoffers of losers van zijn protagonisten. Ook de manier waarop hij tegen druggebruik aankijkt is zeer ongewoon en werd in Groot-Brittannië zwaar gecontesteerd. De man werd ervan beschuldigd de heroïnecultuur te verheerlijken en junks tot iconen van een nieuwe levensstijl te verheffen. Het uitgangspunt van Welsh is echter zeer nuchter en realistisch. Hij wil gewoon niet blind zijn voor de waarheid dat mensen drugs gebruiken omdat ze ervan houden. Treffend geeft hij weer wat junks in drugs zien en waarom ze ervan houden. Een sleutelzin in het boek stelt dat een orgasme nog geen duizendste fractie is van de rush die men van heroïnegebruik krijgt.

Door te vertrekken vanuit die vitaliteit en energie, sleurt Welsh de lezer mee in de opwinding die een leven buiten de mainstream kan opleveren. Hij is echter evenmin blind voor de keerzijde. Drugs kunnen een zalig gevoel geven, maar maken ook alles stuk. Net het opblazen van die contradictie maakt het boek tot een klassieker. ?Heroïne helpt je over een rottijd heen?, zegt hij in een interview met HP/De Tijd. ?Het verzacht de pijn. Heel comfortabel. Maar als je ermee ophoudt, moet je toch de confrontatie met een nieuwe rottijd aangaan. Ik geloof nu dat je smack of welke drug dan ook alleen maar moet nemen als je je goed voelt.?

Drugs hebben alleen een heden en bieden geen toekomst. Vervang drugs door geweld en we krijgen het parcours dat Anthony Burgess in ?A clockwork orange? bewandelde. Ook hij vertrekt vanuit een soort van verheerlijking om uiteindelijk bij de onvermijdelijke neergang te belanden. Zowel ?A clockwork orange? als ?Trainspotting? beschrijven dat proces met heerlijke zwarte humor en sluiten elk op hun beurt af met een halfverheffende conclusie.

Het spoor van verkrachtingen, vernielingen en moorden dat hij achterlaat, leidt Alex DeLarge uiteindelijk naar de gevangenis. Hij meldt zich vrijwillig voor een brainwash die hem letterlijk ziek moet maken van geweld. Toch is het dat speciale overheidsprogramma niet dat hem bevrijdt. Met het ouder worden verliest hij gewoon elke interesse in geweld.

Aan het einde van ?Trainspotting? vraagt Welsh zich af of Mark Renton eigenlijk wel een junkie is. Hij gebruikt nog wel maar de periodes tussenin worden langer. ?Hij kon die vraag nu echter niet beantwoorden. Alleen de tijd kon dat doen.? Daarmee verlaat hij ook de eenzijdige manier waarop de buitenwereld veelal tegen druggebruik aankijkt. Eens junkie, altijd junkie ! Zo’n helder en duidelijk patroon is echter larie. Er zijn evenveel tussenvormen als er mensen zijn. Sommigen gebruiken maar raken nooit verslaafd, anderen krijgen er genoeg van en stoppen ermee. Men kan er dus altijd uitstappen. Meer heeft Welsh niet willen zeggen.

Er zat nog veel meer in het boek dat ongewoon was. Zo schrijft Welsh fonetisch en last hij het slanggebruik van de Schotse oostkust in. Hij draagt zijn teksten meestal eerst in clubs voor en is zo een begrip geworden voor een scène die nauwelijks leest. ?Trainspotting? is trouwens helemaal buiten het geijkte literaire circuit opgegroeid. Welsh plaatste de beste passages als vervolgverhaal in Rebel Inc., een dissident literair magazine dat verhalen brengt over raves, voetbalgeweld en ecstasy.

REMIX.

Net om al die afwijkingen werd Welsh opvallend snel aanvaard in literair Londen. Voor hen is Edinburgh het verre buitenland en dus worden er ook geen verwachtingen gekoesterd. Een lange resem van verrassingen wachtte hem op. Hoewel Welsh naast de Booker Prize greep, werd ?Trainspotting? het soort van natte droom dat uitgevers al lang vergeten waren. Het boek nam een abonnement op herdrukken en sleepte opvolgers ?The acid house? en ?Marabou stork nightmares? mee in die hoge vlucht.

Binnen de kortste keren stond het ook op de planken en werd er over pellicule gepraat. Op het eerste gezicht leek dat opzet even lastig te zullen worden als de verfilming van ?Naked lunch? van William Burroughs. Er zit weinig actie in het boek, en de verhaallijn berust grotendeels op de gedachten van het hoofdpersonage. Het team achter de onverwachte Britse succesthriller ?Shallow grave? haalde er met een budget van nauwelijks 120 miljoen en veel branie een zwarte komedie uit met de snelheid van een achtbaan. Welsh stond er op om niet betrokken te worden bij het schrijven van het scenario. Hij wou een zoveelste keer verrast worden en keek zoals dat een muziekfan betaamt reikhalzend uit naar de remix van zijn verhaal.

Meer nog dan in het boek is muziek de dragende structuur van de prent geworden. Ze geeft kleur aan sleutelscènes en laat het verhaal onbestemd in de tijd zweven. Hoewel Welsh het tussen 1982 en 1988 situeert, en Iggy Pop een absolute god is voor de hoofdfiguren, loopt de soundtrack van het begin van de jaren zeventig tot nu. Met de bloeiende Britse technocultuur en het succes van de Britpop is dat commercieel gezien natuurlijk mooi meegenomen. Maar even goed wil men daarmee een brug slaan naar vandaag en suggereren dat het verhaal altijd hetzelfde zal blijven. Of zoals een meisje het treffend verwoordt in de film : ?Muziek verandert en drugs veranderen.?

Jan Delvaux

Irvine Welsh, ?Trainspotting?, Minerva, Londen, 344 blz., 6,99£.De soundtrack : Various artists, ?Trainspotting?, (7243 8 37190 2 0 / EMI-Premier)De film wordt in september in de bioscopen verwacht.

Trainspotting : Eens een junkie, altijd een junkie ? Larie.

Ewan McGregor als Renton in Trainspotting : Drugs hebben alleen een heden en bieden geen toekomst.

Trainspotting : Welsh maakt nooit slachtoffers of losers van zijn protagonisten.