Waarom verkrachten en moorden een hoop mannen zonder het minste spoor van een slecht geweten? De Amerikaanse neuroloog Kent Kiehl onderneemt een uniek veldonderzoek om de raadselachtige mentale conditie van psychopaten te verklaren.

©DER SPIEGEL – VERTALING EN BEWERKING: JAN BRAET

Brian Dugan is wel de laatste voor wie je een goed woord over zou hebben. Hij verkrachtte twee meisjes en een jonge vrouw. Daarna vermoordde hij hen brutaal. Voor de moord op de tienjarige Jeanine Nicarico werd Dugan in november 2009 ter dood veroordeeld. In de loop van het proces kwam ook neuroloog Kent Kiehl (40) getuigen. Hij was gekomen om zich à decharge van de aangeklaagde uit te spreken. Hij toonde de gezworenen beelden van Dugans hersenen, opgenomen via functio-nele magneetresonantietomografie, beter bekend als een MRI-scan. Enkele zones waren met kruisjes aangemerkt. ‘Dugans hersens zien er anders uit dan die van normale mensen’, rapporteerde de wetenschapper in de getuigenbank. ‘Het zijn hersenen zoals we die bij psychopaten kennen.’

Vermoedelijk is er op de hele wereld geen expert die zich met zoveel psychopaten inliet als Kiehl. In 2005 gaf gouverneur Bill Richardson van New Mexico hem de toelating voor een uniek veld-onderzoek. Kiehl, directeur van het Mind Research Network in Albuquerque, had 2,5 miljoen dollar verzameld en had voor dat geld bij Siemens een mobiele magneetresonantietomograaf gekocht. Het apparaat is ondergebracht in een 15 meter lange vrachtwagen, waarmee de onderzoeker systematisch alle gevangenissen van New Mexico mag aandoen om er de ingezetenen te scannen. Alleen vrijwilligers nemen deel aan de omvangrijke proeven. Niet dat Kiehl te klagen heeft over een gebrek aan belangstelling: ‘De gevangenen verdienen een dollar per uur, wat ze voor om het even welk ander werkje ook zouden krijgen. Maar bij ons is het makkelijk verdiend. En ze krijgen ook nog eens een opname van hun hersenen cadeau.’

Zo’n 1200 gevangenen werden inmiddels door Kiehls team onderzocht, en 300 onder hen werden als psychopaten geïdentificeerd. De intensieve gegevensinzameling per MRI leverde een volledig nieuw inzicht op: in de hersenen van de onderzochte gevangenen werd een deels aanzienlijke reductie vastgesteld van het limbische systeem – dat is de zone waarin gevoelens verwerkt worden. Blijkbaar is de grijze materie van het centrale zenuwstelsel bij psychopaten als Brian Dugan partieel regelrecht uitgedund. ‘Vergelijk het met spierweefsel, dat bij krachtsporters heel dik maar bij inactieven eerder dun is’, legt Kiehl uit.

Psychopaten reageren op bepaalde signaalprikkels navenant zwakker dan normale proefpersonen. Terwijl ze in de buis van de tomograaf liggen, worden Kiehls vrijwilligers geconfronteerd met diverse beelden en begrippen: een vrouw die door een man met een mes wordt bedreigd, of de zin ‘je hebt seks met je eigen moeder’. Normale mensen zijn door zulke drastische prikkels minstens kort gechoqueerd, wat af te leiden valt uit zones van verhoogde hersendoorbloeding. Bij psychopaten, daarentegen, gebeurt er weinig.

Kiehl beschouwt die bevindingen als een bewijs dat mensen als Dugan aan een ziekelijke stoornis lijden. Daarom pleit hij ervoor om bij psychopaten af te zien van een dodelijke injectie of van de elektrische stoel. Kiehl: ‘In de Verenigde Staten worden geen mentaal gehandicapten terechtgesteld. We executeren ook geen jongeren. Maar wat doen we als een psychopaat de emotionele achtergrond van een autist heeft? Moeten we hem dan ook echt doden?’

In de rechtszaal lokte het standpunt van Kiehl verontwaardiging uit. Maar de bevindingen van de zenuwspecialist wierpen zonder twijfel voor het eerst enig licht in de duisternis waarmee de gevaarlijkste mensensoort nog altijd omgeven is. Wie kent immers het echte ziektebeeld van zulke op een bizarre manier gestoorde mensen, en de oorzaken daarvan?

In het begin van de jaren veertig verzamelde de Amerikaanse psychiater Hervey Cleckley de gegevens van patiënten die allemaal dezelfde verontrustende symptomen vertoonden. Ze gedroegen zich meedogenloos tegenover hun medemensen, niet zelden zelfs openlijk vijandig, zonder dat ze enig inzicht in hun wangedrag of zelfs maar spijt toonden. Zelfs tegenover verwanten of partners waren hun gevoels-uitingen opvallend oppervlakkig, alsof ze de zinnen uit het hoofd hadden geleerd. Maar tegelijk ontwikkelden ze een verbluffende charme. Telkens weer slaagden ze erin om de arts om hun vinger te winden. De ontnuchtering volgde meestal snel. Cleckleys zieken bleken regelmatig egomanen die enkel het eigen voordeel voor ogen hadden en daarvoor logen dat ze zwart zagen.

Gealarmeerd door het gebrek aan scrupules bij zijn patiënten deed Cleckley een bijna smekende oproep aan zijn collega’s: ‘Kunnen we het erover eens zijn dat we dringend moeten uitzoeken wat er met deze mensen aan de hand is?’ Decennia gingen voorbij voordat de Canadese psycholoog Robert Hare tot een eerste noemenswaardige doorbraak kwam. Als gerechtspsychiater had Hare observaties gedaan die in de lijn lagen van die van zijn collega Cleckley. Daaruit ontwikkelde hij op het eind van de jaren zeventig voor het eerst een instrument waarmee psychopaten min of meer betrouwbaar geïdentificeerd kunnen worden. Zijn controlelijst is tot vandaag de voor dat doel meest verspreide methode in de Amerikaanse psychiatrie. Hare vermoedt dat gemiddeld een op de vier mannelijke gevangenen een psychopaat is. Maar ook elke stad wordt naar Hares schatting bevolkt door 1 à 2 procent psychopaten, die zowat de helft van alle zware misdaden begaan.

Kleurenblinden

De hoogst bereikbare waarde op Hares psychopatenschaal ligt bij 40 punten, de drempel van de psychopathie bij 30. De doorsneeman scoort 4 punten. Brian Dugan behaalde 38. Als sadist en pedofiel is hij zelfs voor een psychopaat een bijzonder zwaar geval. Zijn seksuele rooftochten verliepen altijd volgens hetzelfde schema, zo bericht Kiehl. ‘Hij reed met zijn auto rond, compleet doelloos. Plots merkte hij een meisje of een jonge vrouw op. Hij viel haar aan en verkrachtte haar. Dan gaf hij haar zijn telefoonnummer. Hij wilde dat ze hem opbelde. Dugan ging er zowaar van uit dat de vrouwen evenveel van de verkrachting hadden genoten als hij.’

Kiehl sprak, een videocamera bij de hand, in totaal tien uur met Dugan. ‘Hebt u spijt van wat u gedaan hebt?’ vroeg hij hem. Waarop Dugan: ‘Ik weet wat iedereen van me wil horen. Ik kan u nu wel zeggen dat ik me slecht voel en dat ik nooit meer zoiets zou doen, maar ik voel er niets bij.’

De neuroloog bericht over ontstellende confrontaties: ‘Het was alsof zijn ogen compleet afgekoppeld waren van zijn hersenen. Hij had geen benul van de gevoelens van andere mensen. Hij weet niet eens wat het woord empathie hoegenaamd be-tekent.’ Dugan, inmiddels 53 jaar oud, zit sinds 1985 zonder onderbreking in de gevangenis. Hij geldt als een modelgevangene. Er zijn nooit problemen met hem geweest, integendeel, hij is aangenaam in de omgang en werkt mee. Anders dan veel van zijn medegevangenen was hij eigenlijk geschikt om een schitterende carrière te maken: hij heeft een IQ van 140 – de toegangsdrempel van de hoogbegaafdenclub Mensa ligt bij 130. Niettemin ontwikkelde hij bij zijn moorddadige optreden amper enig raffinement. Drijvend op impulsen en zonder te letten op de gevolgen van zijn daad stevende hij af op de volgende bevrediging van zijn driften.

Nu wacht Dugan de executie. Ook het wetenschappelijke bewijs van zijn duidelijk van de norm afwijkende hersenen kon zijn terdoodveroordeling niet verhinderen. Nooit eerder waren er in een vergelijkbaar proces beelden gebruikt van een hersenscan van een beschuldigde. Maar wat bewijzen die opnames eigenlijk? Niet alle experts zijn het hier met Kiehl eens: ‘Uit juridisch en psychiatrisch oogpunt zijn psychopaten geestelijk gezond’, zo oordeelt bijvoorbeeld Kiehls collega Hare. ‘Ze begrijpen de regels van de maatschappij en de gangbare betekenis van de begrippen “goed” en “fout”. Bijgevolg kunnen ze voor hun daden ter verantwoording worden geroepen.’ De psycholoog vergelijkt psychopaten met kleurenblinden voor een rood licht. Ze herkennen de kleur niet, maar zien dat het bovenste licht brandt.

Kan een dader als Dugan geholpen worden, of is zelfs zijn terugkeer in de maatschappij denkbaar? Robert Hare maakt een negatieve prognose: ‘Er bestaat geen therapie die enig effect heeft op psychopaten.’ Met name de poging om hen echte gevoelens als spijt en medelijden bij te brengen, zijn gedoemd om te mislukken. Kiehl, daarentegen, is ervan overtuigd dat er een mogelijke genezing bestaat: ‘De interessante vraag is: waar komt dit gedrag vandaan? Wordt de psychopaat ermee geboren? Is hij genetisch of door omgevingsinvloeden bepaald?’ Kiehl stelde vast dat het kwaad al in een vroeg stadium optreedt. Al bij vier- en vijfjarigen vond de onderzoeker de voor psychopathie kenmerkende onregelmatigheden in de hersenen.

Iedereen onder de scanner

De typische psychopaat lijkt van meet af aan op onheil ingesteld. Toen Ed Tenney amper zes jaar oud was, werd hij van school gestuurd. Hij had andere kinderen verrot geslagen en had hen zelfs nog tegen het hoofd geschopt toen ze al op de grond lagen. De leraars moesten hem van zijn slachtoffers wegtrekken. Op zijn twaalfde werd hij door een psychiater ‘prepsychopathisch’ bevonden. Als er dan al een kans op beterschap bestond, ging ze hier onbenut voorbij. Tenney is intussen 50 jaar oud en heeft drie moorden gepleegd. Onlangs werd hij veroordeeld voor een roofmoord in 1992. Tenney maakte daarbij zes dollar buit van een man die drie weken eerder vader was geworden. In een gesprek met Tenney kon Kiehl geen teken van inkeer bij hem ontdekken. Tenneys advocaten schreven het gedrag van hun cliënt toe aan mishandelingen door een klaarblijkelijk sadistische moeder. Die had de gewoonte om haar zoon met een vork in zijn hand te prikken wanneer hij zich aan tafel zonder toestemming wilde bedienen.

Psychiater Hare, daarentegen, vermoedt dat de ontwikkeling van de psychopathische persoonlijkheid weliswaar door geweldervaringen in de kindertijd wordt aangewakkerd, maar niet veroorzaakt: ‘Ouders van psychopaten vragen zich voortdurend af wat ze verkeerd hebben gedaan. Daarbij kunnen ze weinig meer doen dan hulpeloos toekijken hoe hun kinderen doelbewust een pad van egocentrische bevrediging volgen.’ In de biografieën van ettelijke seriemoordenaars is het dan ook vergeefs zoeken naar verklaringen voor hun afschuwelijke misdaden. Ted Bundy, die in de jaren zeventig minstens 36 vrouwen verkrachtte, doodsloeg of wurgde en die in enkele gevallen nog wekenlang bij de aanblik van de lijken masturbeerde, groeide op in een burgerlijk milieu bij een warme moeder en vier halfzussen.

De ouders van Jeffrey Dahmer hadden geen al te harmonieus huwelijk en scheidden toen hun oudste zoon zeventien jaar was. Maar volstaat dat om te verklaren waarom Dahmer zeventien jonge mannen aan stukken sneed? Bij enkele slachtoffers had hij tevoren gaten in hun hoofd geboord om er een zuur in te laten druppelen en hen zo te veranderen in gewillige seksslaven.

Psychopathie is nog een relatief weinig bestudeerde mentale toestand. Zo had Kiehl er bijvoorbeeld het raden naar waarom vooral mannen erdoor getroffen worden. Niet dat vrouwen nooit verschrikkelijke misdaden begaan. Zo zit Diane Downs al 26 jaar in de gevangenis omdat ze met een revolver op haar drie kinderen schoot, die op het tijdstip van de daad drie, vier en acht jaar oud waren. Maar is ze een psychopate?

De toestemming van gouverneur Richardson verschafte Kiehl toegang tot de Women’s Correctional Facility van New Mexico. De gevangenis ligt in Grants, op ruim 100 kilometer ten westen van Albuquerque. Zowat 600 vrouwen zitten er achter de tralies. Psychopathie komt bij vrouwen veel minder voor, stelde Kiehl vast. Terwijl de experts ervan uitgaan dat zowat 25 procent van de mannelijke gevangenen psychopathisch zijn, vond Kiehl in de vrouwengevangenis van Grants er maar 10 procent. Tegelijk brachten de hersen-scans aan het licht dat het manco in de hersenen zich bij beide geslachten op een soortgelijke manier voordoet.

Angst heeft Kiehl bij zijn werk slechts zelden gevoeld, zegt hij. De gevangenen doen kennelijk hun best om aan zijn onderzoeken te mogen deelnemen. Enkele keren werd het niettemin hachelijk: een psychopathische gevangene had zich bijvoorbeeld bereid verklaard om een interview te geven op de televisie. ‘Dat was een vergissing’, herinnert Kiehl zich. ‘Psychopaten hebben vaak amper een idee hoe hun gedrag overkomt. Deze werkte op het scherm als een monster. Kort daarop werd hem de voorwaardelijke invrijheidstelling geweigerd.’ De man stelde Kiehl daarvoor verantwoordelijk en viel hem aan met een stoel. ‘Dat was spannend. Maar ik kon hem duidelijk maken dat hij in de beruchte gevangenis The SHU in Quebec zou belanden. Zelfs een psychopaat wil daar niet naartoe.’

Het zou een zware vergissing zijn het opmeten van het kwaad in de toekomst alleen tot gevangenissen van New Mexico te beperken, meent Kiehl. Verplichte psychopathietests voor kinderen beschouwt hij even zinvol als de inenting tegen mazelen. Uiteraard zou hij ook zijn eigen kinderen laten controleren. Heeft hij de tests ook zelf gedaan? ‘Natuurlijk’, zegt hij zonder aarzelen. ‘Ik had negen punten, wat duidelijk boven het gemiddelde ligt.’ In de vragenlijst wordt ook de ontwikkeling van de testpersoon in de kindertijd doorgelicht, en Kiehl had toen naar eigen zeggen ‘een sterke neiging om mezelf in moeilijkheden te brengen’.

©DER SPIEGEL

VERTALING EN BEWERKING: JAN BRAET

‘Verplichte psychopathietests voor kinderen zijn even zinvol als de inenting tegen mazelen.’