We probéren klassieke plastic verpakkingen te vervangen door biologisch afbreekbare stoffen, maar dat stuit op hindernissen, zowel praktische als maatschappelijke. ‘Iedereen heeft de mond vol over een kringloopeconomie, maar als puntje bij paaltje komt worden er geen maatregelen genomen om de invoering te vergemakkelijken.’
Een supermarkt overweegt om een plastic folie op elk aardbeienbakje in haar rekken aan te brengen: klanten willen geen vingers van anderen op ‘hun’ fruit, heet het. In één moeite wordt ervoor gezorgd dat sommigen geen extra aardbeien in ‘hun’ bakje kunnen leggen. Het lijkt logisch dat men voor zo’n ingreep voor een biologisch afbreekbaar plastic zou kiezen, zeker omdat veel aardbeienbakjes al van bioplastic gemaakt zijn.
Toch is een duurzame keuze niet evident. Een supermarkt die haar verse belegde broodjes verkocht in een verpakking die voor de helft uit biologisch afbreekbare plastic bestond, kwam daarop terug, omdat consumenten hun beklag hadden gedaan over het ‘plastic’ rond de broodjes. Je kunt er natuurlijk niet in grote letters ‘COMPOSTEERBAAR’ op laten drukken – stel je voor dat klanten zouden denken dat het op het broodje slaat. Gevolg: ondanks het feit dat het plastic een broodje drie uur langer vers hield, zit het opnieuw in puur papier.
Plastic heeft nu eenmaal een kwalijke reputatie. Samen met andere materialen (zoals blik) komt het massaal in het landschap en de oceaan terecht, waar het dierenlevens in gevaar brengt. Vissen en vogels sterven omdat ze te veel plastic binnenkrijgen. Autoriteiten doen hun best om de plaag van het zwerfvuil te counteren. De inspanningen lijken te lonen: volgens de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) produceerde Vlaanderen in 2004 1,3 miljoen ton plastic afval, maar in 2012 was het gehalveerd tot 600.000 ton. Veel plastic, en afval in het algemeen, komt van verpakkingen. In 1998 werd er in België 323.000 ton verpakkingsmateriaal gestort, in 2011 nog slechts 52.000 ton. Maar dat is nog altijd te veel.
Chinezen boven
De kunststoffenindustrie probeert er zich vanaf te maken door erop te wijzen dat zwerfvuil vooral een probleem is dat wordt veroorzaakt door de consument. Die heeft te weinig aandacht voor wat hij met zijn afval doet. Thuis plastic en andere verpakkingen in de blauwe PMD-zak stoppen, is vrij goed ingeburgerd. Maar in de auto of op het werk zijn we dikwijls minder milieuvriendelijk. Te weinig mensen zijn zich bewust van de ‘waarde’ die zelfs een gebruikte verpakking heeft: ze kan dikwijls gerecycleerd worden. Het vakblad RecyclePRO schreef laatst: ‘Het blijft wachten op een politiek beleid dat het hergebruik van kunststoffen en kunststofvezels verder promoot en faciliteert. Hoewel we kampioen zijn in het sorteren, hebben we de boot gemist om ook wereldtop te worden in het verwerken van de verzamelde fracties. Die eer is weggelegd voor China.’
Gebrekkige overheidssteun: het laat zich ook voelen bij de promotie van milieuvriendelijke verpakkingen zoals biologisch afbreekbare plastics die composteerbaar zijn. De interesse groeit wel, omdat overheden zich willen losmaken van de onstabiele olieproducerende landen die de grondstof leveren voor klassieke plastics. ‘Als je ziet hoe vaak het begrip “kringloop” terugkomt in beleidsverklaringen zou je denken dat het inspirerend werkt’, zegt Dirk Wens, voorzitter van Belgian BioPackaging, een koepelorganisatie van bedrijven en organisaties die betrokken zijn bij de ontwikkeling van biologische verpakkingen. ‘Daar zijn we blij om, want het begrip gaat hand in hand met de filosofie achter biologisch afbreekbare en composteerbare verpakkingen. Maar als het op de praktijk aan komt, blijft de overheid biologisch afbreekbare verpakkingen stiefmoederlijk behandelen.’
Het is niet eenvoudig om de milieuvriendelijkheid van verpakkingen te analyseren. Er bestaat zoiets als een levenscyclusanalyse: je kunt van een product berekenen hoe duurzaam het is, al dan niet in vergelijking met andere producten. Sommigen vinden zulke analyses nattevingerwerk, want ze zouden te veel afhangen van welke factoren je in rekening brengt. Anderen blijven ze nuttig vinden, op z’n minst als denkoefening. Ze leveren soms verrassende resultaten op. Zo kan het voordelig zijn dat je 400 gram fijne vleeswaren in één pak verpakt in plaats van in twee pakken van 200 gram, want dan bespaar je een verpakking. Maar als je als gevolg van het grotere pak zelfs maar een derde van een sneetje vlees moet weggooien omdat het niet vers meer is, valt het voordeel weg. Het verloren vlees weegt zwaar door in de analyse.
Er wordt naarstig gewerkt aan diverse types van biologisch afbreekbare plastics, onder meer op basis van zetmeel (bijvoorbeeld uit de aardappelverwerkende industrie) of van polymelkzuur (PLA van poly lactic acid), dat uit suikerbieten kan worden gehaald. Alle belangrijke bioplastics die nu geproduceerd worden, hebben plantaardig materiaal als basis, maar ze zijn niet allemaal biologisch afbreekbaar – en dat zorgt voor verwarring bij de consument. Zo is er een bioplastic op basis van suikerriet die niet biologisch afbreekbaar is. Soms worden verschillende plastics gemengd om gunstige eigenschappen te combineren, maar ook dat kan nadelig zijn voor de afbreekbaarheid en verwerking.
Voor keukenafval en verpakkingen die besmeurd zijn met voedselresten, zoals theezakjes, koffiecapsules en pizzadozen, is compostering bijna altijd de ideale oplossing. Maar theezakjes uit PLA zijn dan weer een voorbeeld van een product dat niet thuis te composteren valt. PLA-plastic moet ‘smelten’ voor het kan composteren, en de temperaturen die daarvoor nodig zijn, haal je alleen in industriële composteerinstallaties. De temperatuur in composthopen in de tuin is te laag voor de verwerking van sommige bioplastics – ook daardoor kunnen consumenten die het goed willen doen op het verkeerde been worden gezet. Maar in het algemeen kun je zeggen dat een biologisch afbreekbaar plastic zakje in een composthoop in drie tot zes maanden tijd volledig wordt afgebroken, terwijl een gewoon plastic zakje honderden jaren kan blijven bestaan.
Afbreekbare yoghurtpotjes
‘Er komt van alles kijken bij de ontwikkeling van een duurzame verpakking’, zegt Peter Ragaert van de UGent en van Pack4Food, een consortium van onderzoeksinstellingen en bedrijven die werken rond duurzame verpakkingen voor voeding. ‘De verpakking moet afbreekbaar of recycleerbaar zijn, ze moet voedingsproducten vers, gezond en smakelijk houden, en ze mag niet te moeilijk op het voedingsproduct aan te brengen zijn. En dan moet ze eventueel ook nog eens bestand zijn tegen de hitte van een microgolfoven. Dat zijn veel uitdagingen om in één product te pompen.’
Ragaert en zijn team testen of een verpakking aan de vereisten voldoet. Ze doen bewaarproeven, waarmee ze onder meer konden vaststellen dat hespenworst het in een biologisch afbreekbare verpakking 35 dagen lang minstens even goed doet als in een gewone verpakking. Ze doen hitteproeven, waarmee ze aantoonden dat een biologisch afbreekbare verpakking bestand is tegen wortelpuree die heet verpakt wordt. Ze denken aan nieuwe materialen voor biologisch afbreekbare plastics. Die moeten het toekomstbeeld van de circulaire economie nog concreter maken – in een kringloopeconomie wordt afval een grondstof voor nieuwe producten. In een ideale wereld wordt de kringloop volledig gesloten en is er geen afval meer.
Maar het onderzoek stuit op hindernissen, maatschappelijke en andere. ‘Er wordt ook veel onzin over bioplastics verteld’, zegt labmanager Bruno De Wilde van OWS (Organic Waste Systems), dat vergistingsinstallaties bouwt en biologische afbreekbaarheid test. ‘Soms worden er drogredenen gelanceerd om biologische afbreekbaarheid in een slecht daglicht te stellen. Sommigen menen dat biologisch afbreekbare plastics tot méér zwerfvuil zullen leiden omdat mensen zullen denken dat het materiaal toch wordt afgebroken. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn.’
Composteerbaarheid is evenmin evident. ‘Sommige biologisch afbreekbare plastics kunnen de kwaliteit van compost verhogen door er extra nutriënten en structuur aan te geven’, legt De Wilde uit. ‘Maar andere plastics mogen echt niet in de composthoop. Daar bestaat veel verwarring over. En dan nog iets: het is niet omdat je geen resten van plastic meer in je composthoop ziet, dat het volledig afgebroken is. Er kunnen piepkleine korreltjes achterblijven die toch als vervuilers in een nieuw circuit terechtkomen.’
De interesse van de consument lijkt voorlopig bescheiden. Sommige enquêtes geven aan dat liefst 73 procent van de verbruikers zegt dat ze bereid zijn 5 procent extra te betalen voor een product in een duurzame verpakking, maar de kans is klein dat ze dat ook echt zullen doen als ze in de supermarkt zien dat het ene product meer kost dan het andere. ‘Het is duidelijk dat de vraag naar biologisch afbreekbare plastics niet zo sterk groeit als we hadden gehoopt’, geeft Bart De Keyser van plasticproducent Sidaplax toe. ‘Ze kosten voorlopig meer dan klassieke verpakkingen. Er zijn ook vragen over de beschikbaarheid van de basismaterialen, en er zijn niet genoeg industriële composteerinstallaties, zodat het niet gemakkelijk is om een volume te bereiken dat hoog genoeg is om de kostprijs te drukken. Gelukkig zijn er grote spelers die de markt openbreken: yoghurtproducent Danone is de eerste grote voedingsproducent die heeft beslist om een deel van zijn potjes van het biologisch afbreekbare PLA te laten maken.’
De promotoren van bioplastics putten moed uit de vaststelling dat de productie in vijf jaar tijd verviervoudigd is. In 2014 werd er wereldwijd 1,7 miljoen ton bioplastics geproduceerd, in 2019 moet dat 7,8 miljoen ton zijn. Momenteel wordt amper 0,01 procent van het landbouwareaal gebruikt om de basismaterialen voor bioplastics (zoals maïs of suikerbieten) te produceren. De verwachting is dat het wereldwijd maximaal tot 5 procent zal oplopen als de overgang van klassiek naar biologisch afbreekbaar volledig is. De kans dat er voedselschaarste komt door de opmars van biologische verpakkingen zou dus klein zijn.
Maar er zijn al technologieën in de maak die geen gewassen meer nodig hebben. Er is de bioplastic PHA (polyhydroxyalkanoaat), die gehaald kan worden uit het slib dat achterblijft na de zuivering van rioolwater. Bacteriën zorgen voor de omzetting naar een bioplastic, waarvan niet alle eigenschappen al bekend zijn. Al is het maar de vraag of winkels en consumenten enthousiast zullen zijn over een verpakkingsfolie voor voedsel op basis van slibafval van rioolwater.
DOOR DIRK DRAULANS
Voor verpakkingen die besmeurd zijn met voedselresten is composteren de beste oplossing.
Zullen consumenten enthousiast zijn over een verpakking voor voedsel die is gemaakt op basis van slibafval van rioolwater?
