In de Zaïrese hoofdstad Kinshasa weet geen mens wat er gebeurt, laat staan wat er gaat gebeuren. Houdt Mobutu stand ? Komt het tot rellen of een vlotte machtsoverdracht ?
De Zaïrese televisie had de grote middelen ingezet. Vrijdag 21 maart was de (zoveelste) dag dat le président-fondateur, maarschalk Mobutu Sese Seko, naar zijn land zou terugkeren, na een (zoveelste) behandeling voor kanker in het buitenland. De maarschalk zou in Zaïre orde op zaken komen stellen. Hij is het jongste half jaar het rijkere deel van zijn land aan rebellen kwijtgespeeld. Zijn eerste-minister, Léon Kengo wa Dondo werd op dezelfde manier door het parlement weggestemd als hij was ingehaald : met een grote meerderheid, maar met te weinig stemmers om geldig te zijn. Kengo stond nochtans ontspannen te keuvelen tussen de beau monde die zich langs de rode loper onderaan de vliegtuigtrap verzamelde om Mobutu welkom te heten.
De Zaïrese televisie zond de gebeurtenis live vanop de luchthaven uit. De commentaar werd afwisselend in het Lingala, het Swahili en het Frans verzorgd. Gewichtige mannen kwamen traag van de trap en liepen er nog trager weer op. Nadat de camera enkele keren de hele rij notabelen uitgebreid in beeld had gebracht, bleef hij minutenlang gericht op het donkere deurgat van het vliegtuig. De spanning steeg en ineens viel het beeld uit. Een bordje verscheen : L’Organisation Zaïrois de la Radiodistribution et de la Télévision verontschuldigde zich voor de onderbreking. Vijf minuten later verdween die aankondiging en begon een oorlogsfilm. Rebellen legden Amerikaanse soldaten het vuur aan de schenen, zoals ze dat een week eerder bij de Servische huurlingen van Mobutu hadden gedaan in Kisangani, de derde stad van Zaïre die omzeggens zonder slag of stoot in handen van Laurent Kabila viel en nu behoort tot de République Démocratique du Congo.
Wat er verder op de luchthaven gebeurde, is onduidelijk en tekent de chaos die momenteel regeert over het deel van Zaïre dat nog van Mobutu is. De aanwezige gezagsdragers, inbegrepen eerste-minister Kengo, en de media werd aangemaand zich naar de presidentiële villa te begeven. Militairen van de Division Spéciale Présidentielle (DSP), Mobutu’s Pretoriaanse wacht, joegen iedereen van het tarmac. De soldaten die voor de bewaking moesten achterblijven, dienden zich om te draaien. De mensen op de controletoren kregen bezoek van DSP-officieren die hen manu militari verplichtten de andere kant op te kijken. Tot de limousine met onbekende inhoud verdwenen was.
DE PRESIDENT WAS AL DOOD
De doorsnee Zaïrees, en ook de doorsnee Belg die al lang genoeg in Zaïre vertoeft om zich de lokale geplogenheden eigen te hebben gemaakt, heeft niet veel nodig om zich in wilde speculaties te storten. Het spreekt dan ook voor zich dat deze coup de théâtre voorlopig meer geapprecieerd dan een coup d’état iedereen dagenlang bezighield. Aan de officiële versie van de feiten dat de president na de reis te vermoeid was , hechtte niemand geloof, vooral omdat het de officiële versie van de feiten was. De voorzichtigste van de vele interpretaties wilde dat de president tijdens de vlucht een hersenbloeding had gekregen en zich in zijn lamentabele toestand niet aan zijn bevolking wou tonen. De meeste Zaïrezen konden zich vinden in de volgende uitleg : de president was in feite al zo goed als dood voor hij vertrok en werd alleen maar overgevlogen omdat zijn omgeving een reeks handtekeningen op belangrijke papieren nodig had om een en ander te organiseren. Nogal wat mensen waren ervan overtuigd dat Mobutu in feite al dood was voor hij in Kinshasa landde. En dat heel de ?ontvangst?, te beginnen met de in extremis afgeblazen fotosessie in zijn villa in Zuid-Frankrijk, opgezet spel was. ?De president denkt dat hij net als Christus eeuwig zal leven in de hoofden van zijn mensen,? zei een Zaïrees woedend. ?Maar Christus heeft zijn volk nooit bedrogen.? Nog iemand anders poneerde een gedurfde visie : ?Misschien wil de president de mensen doen geloven dat hij terugkomt, gereïncarneerd als Kabila.? Een inzicht dat veel bijval vond. Van Mobutu kon men alles verwachten.
Het duurde tot zondagnamiddag voor de speculaties stopten. Toen vertoonde Mobutu zich enkele minuten op eigen kracht in het openbaar, namelijk bij de aanvang van een kort gesprek met de Zuid-Afrikaanse vice-president Tabi Mbeki, die hem tot onderhandelingen met Kabila wilde bewegen. Mobutu zei weinig, maar benadrukte dat hij niet was teruggekomen om in extremis zijn eigen zaakjes te regelen, maar dat hij nog altijd het beste wilde voor zijn land en zijn volk.
Als Mobutu voldoende alert in de limousine zat die hem van de luchthaven naar zijn paleis reed, zal hij hebben vastgesteld dat zijn volk hem niet meer wil. ’s Avonds stonden er veel meer Zaïrezen op de luchthaven dan bij zijn aankomst : rijke Zaïrezen die met Sabena naar Europa vluchtten. ?De mensen zijn ditmaal niet zoals de vorige keer gemobiliseerd en betaald om de president bij zijn aankomst toe te juichen,? legde een soldaat uit. De soldaten die de weg moesten afzetten, waar Mobutu passeerde, hadden om onduidelijke redenen geen wapens meegekregen. Vertrouwt de maarschalk zijn leger niet meer ? De schaarse groepjes burgers langs de weg scandeerden luid de naam van Kabila.
De rebellenleider had dezelfde dag gekozen om zijn intrede te doen in Kisangani. Ongeveer vijftienduidzend wildenthousiaste mensen heetten hem daar triomfantelijk welkom. Kabila is de nieuwe sterke man van Zaïre zelfs voor het volk in Kinshasa. Wie dat niet wil zien, is blind voor wat er bij het Zaïrese volk leeft. En het Zaïrese volk is in deze periode van politieke en economische chaos, een factor van belang.
EEN TELEFOON VOOR KLACHTEN
De mythe-Kabila wordt stevig gevoed door de geruchtenmolen in Kinshasa. Het heet dat de (weinige) fabrieken in Kisangani een week na de ?bevrijding? al weer operationeel zijn. Het heet dat de lange weg tussen het stadje Bunia langs de Ugandese grens en Kisangani voor de eerste keer sinds vele jaren hersteld is en dat er langs daar brandstof wordt aangevoerd. Het heet dat de wisselkoers van de Zaïrese munt tegenover de dollar tot een derde van de ?officiële? waarde is teruggebracht, zodat de Zaïrees ineens veel meer kan kopen met het geld dat hij waarschijnlijk niet meer heeft maar het gaat om het principe, en Kabila heeft beloofd dat hij binnenkort de mensen zal betalen. Hij tekent zelfs ?ontvangstbewijzen? voor goederen die hij als oorlogsbelasting in beslag laat nemen.
Kabila kan in de ogen van de gewone Zaïrees (en Belg in Zaïre) niets slechts meer doen. Er ciculeren in Kinshasa ook hardnekkige verhalen over geheime contacten tussen Kabila en vertrouwensmannen van generaal Mahele Lieko Bokungu, de stafchef van de Forces Armées Zaïroises (FAZ), het regeringsleger. Zo zouden commandotroepen van Mahele in Kisangani voor rekening van Kabila de door Mobutu binnengehaalde Servische huurlingen hebben verjaagd vóór de rebellen aanvielen, hoewel momenteel niet kan worden uitgesloten dat ze eigenlijk de helikopters wilden, waarmee de 130 overgebleven Serviërs zichzelf terugtrokken naar Gbadolite, het plaatsje in het noorden van het land waar Mobutu zijn residentiestad heeft gebouwd en waar hij naar verluidt ook begraven wil worden. Wat de Belgische ?militaire instructeur? Christian Tavernier na zijn roemloze aftocht uit Kisangani uitspookte, is een raadsel. Feit is dat hij half maart discreet naar België vloog. Missie mislukt.
Van Mahele wordt verwacht dat hij de komende weken een cruciale rol zal spelen. Vorige week verraste hij vriend en vijand in Kinshasa door een causerie morale te geven. Daarin riep hij de mensen, inbegrepen zijn eigen soldaten, op om zich gedisciplineerd te gedragen en niet tot plunderingen over te gaan en zo een economische heropleving niet voor vele jaren uit te stellen. Mahele waarschuwde soldaten die dachten aan rooftochten, dat elders in het land nog de mogelijkheid bestond tot verder vluchten, maar dat ze in Kinshasa als ratten in de val zouden zitten. Plunderende soldaten zouden standrechterlijk geëxcuteerd worden. In de kranten werden telefoonnummers afgedrukt ?24 uur op 24 bereikbaar? waarop mensen die door militairen waren lastiggevallen, met hun klachten terecht konden.
Vele mensen verwachten de eerste signalen van de richting die Zaïre zal uitslaan, tegen het eind van de maand. Op dit ogenblik woedt er in Kinshasa nog een guerre des étoiles achter gesloten deuren : de Zaïrese versie van Star Wars, een voorlopig nog verbaal gevecht tussen generaals om de macht. Sommigen willen een staatsgreep plegen om de verrader Kengo, die de oorlog tegen Kabila verloor, af te zetten. Anderen willen alles in het werk stellen om Mobutu (of zijn schim) aan de macht te houden de meeste generaals behoren tot de Ngbandi-stam van Mobutu en vrezen, waarschijnlijk terecht, dat er na Mobutu’s dood in Kinshasa een klopjacht tegen Ngbandi op gang zal komen. Voorlopig leverden de gesprekken weinig concreets op, naar verluidt vooral omdat het bereiken van een consensus gehinderd wordt door de vrees dat jonge officieren van buiten de stad met hun troepen een aanval zouden uitvoeren om de macht naar zich toe proberen te trekken.
ER ZAL HIER GEPLUNDERD WORDEN
Mahele laat geen gelegenheid onbenut om uit te leggen dat zijn leger geen schuld draagt in het verliezen van de oorlog. Hij verwijt de regering-Kengo dat hij nooit de middelen kreeg om op afdoende wijze oorlog te voeren tegen de rebellen. De mensen geloven hem. De mensen geloven ook dat de militairen niet tegen de rebellen vechten, omdat ze zelf veranderingen wensen. ?Kengo voerde een loonsverhoging van twee naar twintig dollar per maand door voor de soldaten in Kisangani, maar dat geld is nooit aangekomen,? vertelde een soldaat op straat. ?Verder maakte hij geld vrij voor de aankoop van nieuw materiaal, maar het enige wat daarvan te zien viel, waren de vele fonkelende Mercedessen die een paar weken later in Kinshasa rondreden. En het waren geen militairen die zich daarin verplaatsten.?
De FAZ is niet het enige leger in Zaïre. Naast de DSP rond de president is er nog de garde civile, een militie die wordt geleid door officieren die nooit een militaire opleiding kregen, maar die wel heel Mobutu-getrouw zijn. De cruciale vragen zijn of Mahele, die zeker naar Zaïrese normen als integer kan worden beschouwd, de DSP en de garde civile zal aankunnen, en of hij zijn eigen leger zal kunnen controleren. Op de eerste vraag antwoorden de meeste mensen in Kinshasa bevestigend, hoewel ze een bloedbad niet uitsluiten. Op de tweede vraag antwoorden ze ontkennend. ?Er zal hier geplunderd worden,? voorspelt een Belgische pater, getekend is door vele jaren Zaïre. ?Al was het maar uit gewoonte. De vraag is alleen wanneer. Voor profeten is Zaïre een slecht land.?
De militairen blijven voor vele mensen de ergste pest, Mahele’s promotionele pogingen ten spijt. Maar de burgers lijken zich te organiseren. Elke dag publiceren de kranten berichten over mensen die militairen doodsloegen, omdat die hen afpersten.
In een kleine cité in het hart van Kinshasa huist een groothandelaar van bier en frisdranken. Een zaak die heel efficiënt is georganiseerd, met kinderen die zonder vragen te stellen kratten, met lege flessen uit wagens slepen en vervangen door kratten met volle flessen. Twee mannen tellen achteloos hoeveel kratten er worden ingeladen en maken de rekening. ?Wij weten dat wij aangevallen zullen worden als de militairen de stad zullen bezetten,? zegt een van hen. ?Maar wij hebben geleerd uit de plunderingen van 1991 en 1993. We zijn de terreur van de militairen beu. We hebben allianties gevormd om handelaars in nood te helpen, we zullen met velen zijn als de militairen komen, en we zullen gewapend zijn. De massa zal de terreur van de militairen versmachten.?
Kinshasa is kalm. Er hangt geen voelbare spanning in de stad, tenzij als de mensen vertellen over incidenten met militairen aan de rand ver weg voor velen, want Kinshasa telt vijf miljoen inwoners, die verspreid over een afstand van ruim zestig kilometer langs de stroom leven. Het verkeer raakt op de klassieke knelpunten in de knoop. Er worden autorijlessen gegeven. Jonge mannen verkopen aan de verkeerslichten halfrot fruit om hun ?schoolgeld? te kunnen betalen. De aanvoer van fruit vanop het platteland laat te wensen over, maar de aanvoer van zielige roodstaartpapegaaien dekt nog altijd de vraag. Onder een reclamebord voor la semaine du fromage Belge biedt een doortastende snaak beeldjes aan tegen belachelijk hoge prijzen, omdat hij een ?oorlogsrisico? doorverrekent. Het is levensgevaarlijk om nog authentieke beeldjes in het binnenland te gaan zoeken : het wemelt van plunderende soldaten. Als hij merkt dat de blanke voorbijganger niet onder de indruk raakt, halveert de prijs ineens. In een restaurant in de cité hangt een bericht dat de prijs van de aardappelen gestegen is als gevolg van de oorlog.
DE PAASVAKANTIE BEGINT TE VROEG
Toch wijzen kleine details erop dat de mensen op hun hoede zijn. Zaterdagvoormiddag stonden er in de supermarkt Alimentation Express opvallend veel mannen met volle karretjes aan de kassa’s aan te schuiven. Mannen die hun gezinnen bij wijze van voorzorgingsmaatregel naar Europa hebben gestuurd. Op de Sabenavluchten naar Kinshasa zitten zo goed als geen blanken, met uitzondering van onder meer paters, die vervroegd uit verlof terugkeren, omdat ze in België niet voor vele maanden van hun schapen gescheiden willen zijn. De Sabenavliegtuigen die vertrekken vanuit Kinshasa zijn proppensvol : er kan geen kip meer bij. De prijzen voor het huren van grote boten op de Zaïrestroom swingen de pan uit. Nogal wat handelaars proberen hun stock aan airconditioners en andere voor plunderingen gevoelige goederen op de rivier in veiligheid te brengen.
De Belgische gemeenschap in Kinshasa is verdeeld over de te volgen strategie. De ambassade raadde mensen, die niet in de stad nodig waren, eerst discreet en vervolgens kordaat aan om hun paasvakantie met een week te vervroegen. Omdat niet alle Belgische burgers er waren er voor het vervroegde paasverlof ongeveer 2.500 in Kinshasa geestdriftig stonden te springen om te vertrekken, waarschuwde de ambassade voor het ?overgedreven gevoel van veiligheid?, dat in de Belgische gemeenschap heerste. Wat speculaties over verborgen agenda’s uitlokte. Zaterdagavond moest het Sabenakantoor op bevel van de ambassade opnieuw de deuren openen om Belgen toe te laten alsnog een ticket te kopen voor de eerstvolgende vlucht. ?Toch moeten we erover waken dat we niet de fout van Rwanda maken,? zei iemand van het ambassadepersoneel. ?Daar trokken we ons overhaast terug en lieten we een volk, waarin we veel hadden geïnvesteerd, totaal in de steek op het ogenblik dat het ons het hardste nodig had. Ook moeten we vermijden dat we onnodige paniek zaaien. De onzekerheid kan hier in het slechtste geval nog lang aanslepen.?
De hele week werd er op de ambassade koortsachtig vergaderd over evacuatieplannen, die om onduidelijke redenen geheim moeten blijven, maar ondertussen op grote schaal gefotocopieerd in de stad circuleren. Er is voorzien in zes alarmfasen, waarvan de eerste momenteel van kracht is. Die impliceert het onderhouden van een telefonisch waarschuwingssysteem. Fase zes is deze van de evacuatie, via zeven vastbepaalde punten in de stad.
In navolging van de Fransen en de Amerikanen besliste de Belgische regering vorige zaterdag om toch militairen uit te sturen. Een voorhoede van veertien manschappen kwam maandag in Kinshasa aan. Om hen in de ambassade te logeren, werden enkele coöperanten uit hun flat gejaagd. Op de ambassade heerste duidelijk een grotere zenuwachtigheid dan bij de rest van de Belgische bevolking in Kinshasa. Het bericht over de komst van de para’s loste voor vele mensen alvast het dilemma van het vertrek op. ?Als de para’s komen, blijven we hier. Ze zullen ons wel komen redden, als het echt nodig is.?
Dirk Draulans
Kengo wa Dondo verlaat onverrichterzake de luchthaven van Kinshasa : ook de premier kreeg de pas gelande Mobutu niet te zien.
Het Zaïrese volk (hier : in Kisangani) wil Mobutu niet meer.
