Paddo’s bij het ontbijt

Na een depressie en slechte ervaringen met medicatie experimenteerde Jonas Boel, muziekjournalist van Knack Focus, met medische psychedelica. Twijfels over de werkzaamheid en mogelijke gevolgen houden hem bezig. Ook neurowetenschapper én ‘psychonaut’ Michiel van Elk is niet zo euforisch als sommige Amerikaanse publicaties.

Mijn ochtendritueel is vrij sober. Altijd thee met melk en honing, soms wat yoghurt met muesli erbij. Maar op sommige dagen neem ik iets extra’s bij de thee. Een soort supplement, zo u wilt. Psilocybe cubensis cambodia, een psychoactieve paddenstoel – magic mushrooms, dus – die van oorsprong in Zuidoost-Azië voorkomt. Paddo’s bij het ontbijt? Een heel klein beetje: de dosis die ik neem, gemiddeld 0,4 gram, is ongeveer één achtste van wat nodig is voor een volwaardige, psychedelische trip. Een microdosis, zoals dat heet. Hallucineren zul je er niet van doen, net zomin als filosofische inzichten of mystieke openbaringen ervaren. De duiven op mijn vensterbank praten niet, de hemel staat niet in brand, de muren staan niet bol. Maar met een microdosis zit ik wel scherper aan de werktafel, en klinkt, oogt en voelt alles daaromheen net iets leuker. Op langere termijn, wanneer ik enkele weken na elkaar om de twee dagen mijn microdosis inneem, voel ik me rustiger, lichter, alerter en komen de alledaagse uitdagingen, stoorzenders of struikelblokken minder hard binnen. Soms, wanneer de agenda het toelaat, drijf ik mijn dosis een decigram of zes op – een booster shot, noem ik het. Bij zo’n milde trip beweeg ik wat lichter op mijn hielen door de dag, en kijk ik met nog meer verwondering naar de vogels. Ik kan perfect functioneren en converseren, hooguit zal iemand denken: die man voelt zich vandaag erg prettig.

Waarin verschillen mijn paddo’s dan van een scheut jenever of een rondje cava? Het effect van psilocybine, het hallucinogene bestanddeel in paddo’s, is niet alleen prettig, het heeft ook invloed op de schaduwkant van mijn persoonlijkheid. Neerslachtigheid en doemdenken, knagende onzekerheid, een wankel zelfbeeld, irrationele angsten: sinds ik psilocybe cubensis verwelkomde in mijn leven kapen ze steeds minder mijn gemoed. En het kan nóg beter.

Een jaar of tien geleden sloeg mijn burn-out om in een zware depressie. Ik vluchtte weg uit de stad, kocht een grasmaaier en ging in een groene omgeving wonen, op zoek naar een uitweg. Na bijna drie jaar van vallen en opstaan keerde ik terug naar de stad en zette ik de stap naar therapie en antidepressiva. De therapie was een zegen, de medicatie niet. Elke nacht opnieuw hevig zwetend wakker worden, een ondermaats libido, een log en suf gevoel: de bijwerkingen waren niet min. Ondanks het advies van een geduldige, betrouwbare psychiater besloot ik de antidepressiva af te bouwen. Samen met een psycholoog ploegde ik vrij van pillen verder, tot we een vrij leefbare, enigszins evenwichtige toestand bereikten. Maar het blijft een wankel evenwicht. De kleinste tegenslag kan er één te veel zijn.

En toen, in 2018, las ik in het weekblad The New Yorker een recensie van een boek van journalist Michael Pollan. De Nederlandse vertaling heet Verruim je geest, maar het was de originele titel die het hem deed: How to Change Your Mind. Daarin doet Pollan verslag van de geschiedenis en revival van het wetenschappelijke onderzoek naar de therapeutische toepassingen van psychedelische drugs, waaronder psilocybine, lsd en DMT. Ik las hoe psychedelica terminale kankerpatiënten van hun doodsangst afhelpen. Over alcoholverslaafden die na ’triptherapie’ de fles laten staan. In het boek leggen neurowetenschappers en psychoanalisten uit hoe psychedelica nieuwe verbindingen leggen in ons brein, hoe ze een soort wanorde creëren en hoe ons denken daardoor opnieuw plastischer wordt, weg van vastgeroeste, rigide patronen. Psychedelica schudden het brein dooreen als een sneeuwbol, zoals je die in elke souvenirshop vindt. Terwijl de vlokken door elkaar dwarrelen, kunnen zich nieuwe gedachtegangen vormen. Er ontstaat een vers sneeuwtapijt, klaar voor nieuwe denksporen.

Kun je je brein resetten? How to Change Your Mind opende voor mij een portaal naar de wereld van psychedelica en hun therapeutische beloften. Ik dook in de literatuur van psychedelische pioniers zoals Stanislav Grof, de Tsjechische psychiater die in de jaren 1950 en 1960 op grote schaal onderzoek deed naar de helende werking van lsd bij zijn meest geplaagde patiënten. Ik las Aldous Huxley, de befaamde mysticus en auteur van onder meer Brave New World, die in zijn essay The Doors of Perception verslag deed van zijn eerste trip op mescaline, de geestverruimende molecule die voorkomt in de peyote-cactus. In 1954 vond Huxley al dat elke mens alleen maar gebaat kon zijn bij een psychedelische ervaring.

Geen hippies

We zijn bijna zeven decennia verder, en de wetenschap heeft niet stilgezeten. Studie na studie, uitgevoerd door prestigieuze universiteiten en onderzoekscentra, bereiden de weg voor de medische acceptatie – en op termijn misschien wel regularisatie of legalisatie – van psychoactieve stoffen. Toen lsd en aanverwanten in de jaren 1960 ‘ontsnapten’ uit de laboratoria en dokterspraktijken ging het even fout. Psychedelica werden zowat wereldwijd bij wet verboden, de gebruikers werden vereenzelvigd met de counter culture en de hippiecultuur. Gek hoe de slinger kan terugkeren: tegenwoordig zijn het de wetenschappers, breindokters en therapeuten die de ‘psychedelische renaissance’ inluiden, niet de mystici en verlichte profeten.

Een van die neurowetenschappers is de Nederlander Michiel van Elk (1980), hoofddocent bij de afdeling cognitieve psychologie van het Instituut Psychologie aan de Universiteit Leiden. Daar bereidt hij het eerste door de Nederlandse overheid gesubsidieerde onderzoek naar de werking van psychedelica op de hersenen voor. Van Elk is behalve wetenschapper ook een ervaren ‘psychonaut’. Hij bundelde zijn bevindingen in het boek Een nuchtere kijk op psychedelica – Wat de wetenschap ons kan leren over geestverruiming.

Van Elk groeide op in de strenggelovige Pinksterbeweging, waar drugsgebruik een zonde is. Tijdens zijn studies psychologie en filosofie viel hij van zijn geloof, en rolde hij de neurowetenschappen in. Hij raakte gefascineerd door buitenlichamelijke en bijna-doodervaringen, en kwam in aanraking met experimenten met psilocybine en lsd. Van Elk begon les te geven over de geestverruimende effecten van psychedelica, maar bleef een buitenstaander die wat meewarig keek naar de ‘gekkies’ die onder invloed van hallucinogenen koers zetten naar hogere geestestoestanden of parallelle dimensies. Dat veranderde toen de docent in 2017, na een ingrijpende relatiecrisis, besloot om zelf deel te nemen aan een ceremonie met ayahuasca, een traditioneel plantenbrouwsel uit de Amazone dat de psychoactieve stof DMT bevat.

Sindsdien bezingt hij de psychedelica en hun magische, zingevende eigenschappen. Al wil Van Elk dat beeld meteen genuanceerd zien: ‘Het is niet zo dat ayahuasca en psilocybine van mij een andere wetenschapper hebben gemaakt’, vertelt hij. ‘Ik werd, onder meer vanuit mijn religieuze achtergrond, altijd gedreven door persoonlijke ervaringen en interesses. En ik heb ook niet de ene religie ingeruild voor een andere. Na mijn eerste trips had ik wel een soort evangelische behoefte om iedereen aan de psychedelica te krijgen, maar daarna nam de wetenschapper het toch weer over. Mijn enthousiasme sloeg om in scepticisme.’

In internationale bladen hangt nochtans een hoerastemming. Eind augustus kopte het Amerikaanse magazine Newsweek nog op zijn voorpagina dat magic mushrooms de grootste vooruitgang in de strijd tegen depressies waren sinds prozac. Precies die sfeer wil Van Elk temperen. ‘Ja, psychedelica zullen een revolutie veroorzaken in de medische zorg. Maar niet voor álle patiënten. Mensen met aanleg voor psychose of schizofrenie kunnen bijvoorbeeld maar beter ver weg blijven van psychoactieve middelen. Tegenwoordig worden de verwachtingen zo uitvergroot dat er alleen maar teleurstellingen van kunnen komen. De hype rond de psychedelische revival is gedoemd om te mislukken als we niet sceptisch blijven. Psychedelica zijn geen magic bullet, geen wondermiddel. Was het maar zo.’

Onbetrouwbaar onderzoek

Van Elk verwijst naar de breed geciteerde onderzoeken van wetenschappers zoals Robin Carhart-Harris van het Imperial College London en Roland Griffiths van de Johns Hopkins University School of Medicine, bij zwaar depressieve mensen en palliatieve patiënten. Ze zijn volgens de Nederlander veel te kleinschalig. ‘Die onderzoeken, die ook in het boek van Michael Pollan aan bod komen, zijn uitgevoerd met groepjes vrijwilligers niet groter dan 13 à 15 mensen. Op basis daarvan kun je geen betrouwbare uitspraken doen over wat in ons brein gebeurt onder invloed van psychedelica. In Leiden doen we dat onderzoek over, maar dan met 70 à 120 proefpersonen. Als je de oorspronkelijke papers van Carhart-Harris goed bekijkt, zie je dat sommige positieve effecten van relatief korte duur zijn. Na zes maanden is er een terugval. De psilocybine werkt wel, maar niet zo veel beter dan antidepressiva. En dat is teleurstellend, want we wéten dat antidepressiva niet heel goed werken. Ik heb dus niet meteen de neiging om van de daken te schreeuwen dat mensen psychedelica moeten gaan gebruiken.’

Als wetenschapper is Van Elk niet overtuigd van de werking van microdoses. ‘Al het onderzoek dat tot nu toe is gedaan, laat geen overtuigende effecten zien op prestatie, creativiteit, focus enzovoort. Wat wél is aangetoond bij microdoseren is het effect op biologisch niveau. Er wordt meer BDNF, brain-derived neurotrophic factor, aangemaakt, een stofje dat de groei van neuronen in de hersenen bevordert. De vraag is dan wat dat doet met hoe je je voelt, met je gedrag. Maar misschien zijn de gebruikte methoden nog niet gevoelig genoeg om de effecten zichtbaar te maken. Als jij het gevoel hebt dat je beter werkt met een microdosis: hoe kan men dat wetenschappelijk onderzoeken? Telkens als ik experimenteer met psychedelica, en ik dompel mezelf helemaal onder in die ervaring, dan denk ik evengoed: het is onbegonnen werk om dit wetenschappelijk in kaart te brengen. (lacht) En tóch hebben we meer onderzoek en kennis nodig, om beter geïnformeerde beslissingen te kunnen nemen, voor we zulke middelen op grote schaal gaan inzetten.’

Zaligmakend zijn psychedelica dus niet. Afgeschreven evenmin. Van Elk sust: zijn scepticisme is recht evenredig met zijn enthousiasme. Het is net omdát hij na 40 à 50 psychedelische trips gelooft in de kracht van psychedelica dat hij nuance aan het debat wil toevoegen. Hij is niet van de Huxley-school, die geloofde dat iederéén baat heeft bij een flinke trip. Wel gelooft hij dat het een medicijn is dat voor veel mensen een verrijkende ervaring kan zijn, ‘om iets te leren over hoe ons bewustzijn werkt’. Maar: de mystieke ervaring is slechts een begin, zegt de prof. ‘Psychedelica zijn een katalysator van verandering, en die verandering draagt ertoe bij dat mensen zich beter gaan voelen. Ze zijn een goed begin, maar ze moeten ingebed worden in psychotherapie. Trippen kan best een heftige ervaring zijn.’

In Een nuchtere kijk op psychedelica vertelt Van Elk openhartig over zijn persoonlijke ervaringen met geestverruimende middelen. ‘Mijn eigen ervaringen staan ten dienste van het verhaal, het helpt om de materie te verlevendigen’, vertelt hij. ‘Maar ik heb het ook over mijn eigen gebruik omdat er zo veel hypocrisie bestaat over drugsgebruik. Wanneer ik vertel dat ik een vrijdagmiddagborrel heb gehad met collega’s, en bij iemand thuis op de bank ben geëindigd omdat ik te veel gezopen had, dan vindt iedereen dat prima. Als ik vertel dat ik MDMA heb gebruikt op een festival, of regelmatig deelneem aan ayahuasca-ceremonies, dan is het ineens not done. Al helemaal als je als wetenschapper je integriteit niet op het spel wilt zetten. Vreemd, want iedereen die ik ken die onderzoek doet naar psychedelica is ook zélf gebruiker. Niemand praat daar publiekelijk over, er rust nog altijd een taboe op. Terwijl de ervaringen die ik heb gehad mij kunnen helpen in mijn onderzoek. Om me te verplaatsen in wat een proefpersoon beleefd heeft, bijvoorbeeld. Je gaat toch ook liever naar een seksuoloog die uit ervaring weet wat vrijen is?’

Therapie

Van Elk hoopt het debat over psychedelica te kunnen aanwakkeren in Nederland en België, want vooralsnog is de psychedelische renaissance een Angelsaksische aangelegenheid. In Canada kregen verschillende gezondheidsorganisaties en terminaal zieke mensen al toestemming van de overheid om psilocybine te gebruiken in klinisch onderzoek en therapieën. Het beursgenoteerde onderzoekscentrum Field Trip Health, met hoofdzetel in Toronto, opende al de eerste klinieken die ketamine (een verdovingsmiddel, ook bekend als de partydrug Special K) toedienen om depressies, posttraumatisch stresssyndroom en angststoornissen te behandelen. In de Britse stad Bristol kun je sinds kort terecht bij het biotechbedrijf Awakn Life Sciences voor psychedelische psychotherapie met ketamine. In de VS is het therapeutische gebruik van psilocybine sinds eind vorig jaar legaal in de staat Oregon. Verschillende steden, waaronder Denver, Oakland, Santa Cruz en Washington DC, hebben het bezit van plantaardige psychedelica zoals psilocybine, mescaline, DMT, en ibogaïne (een stof gewonnen uit de wortel van de West-Afrikaanse iboga-plant) gedecriminaliseerd, ook voor recreatieve gebruikers.

In België zijn paddo’s al illegaal sinds 1969. In Nederland werden de verkoop en het bezit pas in 2008 wettelijk aan banden gelegd. Wel vrij te verkrijgen in de Nederlandse smartshops zijn zogeheten magische truffels: tussen ondergrondse zwamdraden verharde schimmels, die ook psilocybine bevatten. Die legale status zou de weg vrij kunnen maken naar psychedelische therapie, maar Michiel van Elk plaatst meteen enkele kanttekeningen. ‘Je vindt in Nederland wel al geschoolde psychologen die psychedelische therapie of begeleide trips met truffels aanbieden, maar voornamelijk onder de radar. De meeste, reguliere therapeuten zijn er nog niet op voorbereid. Ook bij veel psychiaters leeft nog het idee dat psychische aandoeningen een biomedische oorzaak hebben, en dat medicatie voor de meeste problemen de oplossing is. Maar psychedelica werken in op de ervaringskant van een patiënt. Dat een mystieke ervaring een transformerend, psychisch effect kan hebben, gaat er niet bij alle psychiaters in.’

De eerste stappen naar opleidingen zijn gezet, maar de brede verspreiding van psychedelische therapie is nog veraf. ‘Ik maak graag de parallel met mindfulness’, zegt Van Elk. ‘Die hype begon begin de jaren 2000, en is na heel wat positief onderzoek helemaal ingeburgerd. Ook bij psychedelica zou het snel kunnen gaan, zeker als de onderzoeksresultaten zo positief blijven. Op termijn gaan we naar een soort drugspaspoort. Dan ga je naar de dokter voor een grondige screening, die checkt of je lichamelijk en mentaal stabiel bent. Met dat paspoort kun je vervolgens naar de tripapotheek, waar je middelen zoals psilocybine, MDMA of lsd in hun zuivere vorm kunt kopen. Niet per direct, het liefst met een wachtperiode van een drietal dagen, zodat je mensen aanmoedigt om goed na te denken over hoe en wanneer ze die middelen gaan gebruiken. Je mentale toestand en je omgeving zijn heel belangrijk voor een optimale trip.’

Esotherie

We moeten erover waken dat psychedelica en hun heilzame toepassingen niet tussen twee vuren belanden, benadrukt Van Elk. Enerzijds de wereld van peperdure klinieken voor de happy few. Anderzijds de ‘esoterisch geïnspireerde geneeskunde’. ‘Die klinieken zijn aan een opmars bezig, en de prijzen zijn een punt van zorg. Psychedelische therapie is momenteel heel duur. Mede door de prijs van de gesynthetiseerde middelen, met alle patenten die daarbij horen. Maar er komen ook een kamer bij voor een sessie van zes à acht uur, één of twee therapeuten, medisch ondersteunend personeel. Het loopt snel op. We zullen dus moeten aantonen dat psychedelische middelen heel veel beter zijn dan antidepressiva, voordat de zorgverzekeraar nog maar dénkt aan terugbetaling. Er zal altijd een undergroundcircuit bestaan, voor mensen die de ervaring van sjamanistische rituelen en de overgeleverde volkswijsheid prefereren. Maar ik zou het erg jammer vinden als psychedelica zouden blijven hangen in het hoekje van de alternatieve geneeskunde, bij mensen die hun chakra’s laten lezen. (lacht) Het wetenschappelijk onderzoek moet serieus genomen worden, het scepticisme moet er uiteindelijk uit. Want finaal ben ik ervan overtuigd dat de psychedelische ervaring heel verrijkend is. Boven jezelf uitstijgen, het is toch iets wat je iedereen zou gunnen?’

MDMA voor traumaverwerking en relatietherapie. Psilocybine voor depressie en verslavingen. Ketamine en lsd om denkpatronen te doorbreken Volgens Van Elk wordt het op een dag allemaal mainstream. In afwachting daarvan, en ter voorbereiding van mijn eerste ‘heroïsche dosis’, zoals dat in het jargon heet, blijf ik af en toe iets hartigs bij de thee nemen.