Al sinds de jaren vijftig is het een mysterie wat er is gebeurd met de stoffelijke resten van de in 1946 gefusilleerde leider van de Nationaal-socialistische Beweging (NSB) in Nederland, Anton Mussert. Een rondgang in extreem-rechtse kringen in Vlaanderen schept voor het eerst meer duidelijkheid. Een verslag over Operatie Wolfsangel.
Voorjaar 2002, Brussel. Een café dat zich specialiseert in Zuid-Afrikaanse lekkernijen. Gezien het apartheidsverleden een favoriete kroeg voor extreem-rechts en sympathisanten van het fascisme. Een contactpersoon, we zullen hem Leo noemen, had ons laten weten dat Bert Eriksson, ex-leider van de verboden paramilitaire en extreem-rechtse organisatie VMO (Vlaamse Militanten Orde) hier een belangrijke speech zou houden. Eriksson is inmiddels een oude man, de zeventig gepasseerd, maar onder zijn volgelingen geniet hij nog altijd veel aanzien. Hij straalt autori-teit uit. En aan zijn dagen bij de Hitlerjugend hield hij niet alleen mooie herinneringen maar ook zijn diepgewortelde trots over. Onderwerp van de bijeenkomst: Operatie Wolfsangel. Dat was het embleem dat een speciale garde van NSB-leider Anton Mussert op de mouw van het uniform droeg. Mussert werd in de vroege ochtend van 7 mei 1946 in de Waalsdorpervlakte ge-executeerd als straf voor zijn samenwerking met nazi-Duitsland. Zijn NSB was door het Hitler-regime als enige nationaal-socialistische beweging erkend. Na zijn executie werd Mussert samen met enkele andere collaborateurs in een verlaten hoekje van de algemene begraafplaats in Den Haag anoniem begraven.
Juni 1956, Den Haag. Toen Musserts zus Coby in 1956 te weten kwam dat het graf door de gemeente ontruimd zou worden, vroeg ze toestemming om hem in alle stilte te herbegraven. De minister van Justitie weigerde, zo schreef Jan Meyers, historicus en Musserts biograaf. ‘Op zondag 17 juni 1956 dienden zich twee rechercheurs bij haar aan. De heren eisten op barse toon dat zij vertelde waar ze het lijk van haar broer had gelaten.’ Zo vernam Coby wat de volgende dag in grote koppen op de voorpagina’s van de kranten zou staan: ‘Musserts gebeente zoek’. De politie onderzocht de mysterieuze verdwijning en zette zelfs speurhond Duc en helderziende Gerard Croiset in. Maar het tv-programma ‘Opsporing verzocht’ bestond nog niet en sindsdien is Mussert altijd spoorloos gebleven.
Meyers vond later wél een spoor. Vier oud-NSB’ers, voormalig Oostfrontstrijders (de strijd van het naziregime tegen de toenmalige Sovjet-Unie), zouden het lijk van hun leider in de nacht van 16 op 17 juni 1956 hebben opgegraven. Volgens Meyers wilden ze zijn gebeente bewaren voor betere tijden: ‘In navolging van de Leider geloofden zij dat eens de dag zou komen waarop de ogen van het volk opengingen en Mussert gerehabiliteerd werd. Dan ook zou er een waardig grafmonument verrijzen.’ Volgens zijn bronnen werd het gebeente verstopt in een koperen vat bij een van de vier, ergens in het Gooi. En daar houdt het spoor op.
Voorjaar 2002, Brussel. Terug naar het achterzaaltje van het Zuid-Afrikaanse café. Alsof hij een spannend sprookje aan zijn kleinkinderen vertelt, doet Bert Eriksson Operatie Wolfsangel uitgebreid uit de doeken voor een dertigtal sympathisanten. Op plechtige toon vertelt hij in geuren en kleuren hoe hij en twee VMO-kameraden het ‘onrecht dat de Nederlandse staat Mussert had aangedaan’, weer enigszins hadden rechtgezet door hem in ‘gewijde Vlaamse grond’ te herbegraven.
Het was begin 1997 op een nieuwjaarsreceptie van Oostfrontsoldaten dat een oud-NSB’er Eriksson even apart neemt, om hem ‘een geheim te vertellen’ en hem om een bijzondere gunst te vragen. ‘De Voorname’, zoals Eriksson hem omschrijft zegt: ‘Bert, bij mij in de tuin ligt reeds meer dan twintig jaar een man begraven, een groot man! Het is Mussert, Bert, Mussert!’
Eriksson vroeg waarom hij in vertrouwen genomen werd.
De Voorname voelde dat hij niet lang meer te leven had: ‘Graag zou ik zien Bert dat je ook voor Mussert een oplossing zou vinden, zoals destijds met Verschaeve en De Clercq.’
Het was inderdaad niet toevallig dat de ex-NSB’er bij Eriksson terecht- kwam. Want met het opgraven van de stoffelijke resten van Mussert was het VMO niet aan zijn proefstuk toe. Onder leiding van Eriksson werd in 1973 het stoffelijk overschot van Cyriel Verschaeve (berucht priester-symbool voor de collaboratie met de nazi’s) clandestien – codenaam Operatie Brevier – vanuit Oostenrijk naar Vlaanderen overgebracht. En onder codenaam Operatie Delta werden vijf jaar later ook de stoffelijke resten van de leider van het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV), Staf De Clercq (de ‘Vlaamse Mussert’) herbegraven.
Eriksson: ‘Mijn gedachten gleden het verleden in. ‘Brevier’ en ‘Delta’, vage herinneringen uit een grijs verleden. En vandaag 25 jaar later, Mussert. Drie grootheden, drie groot-Nederlanders, drie monumenten.’
Pas na maanden schieten Eriksson en zijn twee ‘kompels’ in actie. ’s Avonds graven ze Mussert op, in de tuin van de NSB’er, hoogstwaarschijnlijk ergens in het Belgische deel van Zeeuws-Vlaanderen. Ze vinden de loden cilinder waarin de botten van Mussert en enkele documenten zitten. Ze stallen de beenderen uit op een laken, filmen en fotograferen het en pakken het gebeente weer in. Er ontstaat even consternatie als blijkt dat een van de twee andere VMO’ers zijn zegelring kwijt is. ‘Potverdomme!’ Iemand suggereert: ‘Kijk eens in de kist.’ Eriksson: ‘Bot na bot werd weer uit de kist gehaald en jawel, onderaan lag de zegelring.’ Ze drinken koffie en spreken af dat ze binnenkort de herbegrafenis zullen uitvoeren.
Volgens Eriksson hebben ze weken later ‘op een akelig koude winteravond als drie kobolden Anton Musserts gebeente plechtig in gewijde Vlaamse grond herbegraven’. Als het ‘VMO-commando’ zijn werk heeft gedaan, spreekt Eriksson nog een tekst in voor de videocamera: ‘Eng, eng Holland, haat- en jodenstaat. Móórdende staat op één Uwen grootsten. Laf, verdraagzaam voor al diegenen die onze cultuur in al de ge-ledingen bedreigen. Intolerant echter tegenover al wat nationalisme en volksverbondenheid aangaat. Wij, Vlaams-Nationalisten ontzeggen de ‘Hollandse’ staat het recht het gebeente van Anton Mussert te mogen bezitten. Heden in de Kerstweek van 1997 werd het stoffelijke overschot van de leider piëteitsvol herbegraven in Vlaamse aarde. Moge hij bij ons rusten tot in de eeuwigheid, gerechtigheid is geschied.’
Na zijn speech in het Zuid-Afrikaanse etablissement benaderen we Eriksson met de vraag of we hem niet eens mogen interviewen over Operatie Wolfsangel. ‘Misschien’, luidt het wantrouwende antwoord.
De Zwarte Zon
11 oktober 2003, Waasmunster. Rumoer op het erf van café De Uylenhoeve. Samen met televisiecollega’s hebben we een afspraak met Eriksson. Tenminste, dat dachten we. De begroeting door Uylenhoeve-eigenaresse Frieda Foubert, gemeenteraadslid voor het Vlaams Blok in Waasmunster, is nog vriendelijk. Maar al snel komt een kil kijkend man ons vragen wat we hier te zoeken hebben.
‘Een interview met Bert Eriksson, we hebben een afspraak.’
‘O ja? Ik zal dat eens gaan navragen.’
Even later meldt de kil kijkende meneer ons dat Eriksson ‘van geen afspraak weet’. En de toon waarop, zegt ons dat we maar beter zo snel mogelijk kunnen ophoepelen. Pottenkijkers van de media zijn niet gewenst vandaag. Fascistische organisaties als De Zwarte Zon en Blood&Honour organiseren hier een herdenkingsdag voor de Duitse nazi Rudolf Hess. Hij was jarenlang de rechterhand van Adolf Hitler, werd in 1946 tot levenslang veroordeeld op het Nuremberg Tribunaal en overleed in 1987 in een Berlijnse cel. Sindsdien herdenken elk jaar duizenden neo- nazi’s Hess in Wunsiedel waar hij werd begraven. Vorig jaar marcheerden er 5000 en dit jaar waren ze met 7000, de grootste neonazi-demonstratie sinds de Tweede Wereldoorlog.
Maar ook in landen als Denemarken, Nederland en België herdenken extreem-rechtse groepen Rudolf Hess. De opzichtige wagen van de televisie op het erf van de Uylenhoeve, werkt de reeds aanwezigen danig op de zenuwen. Later op de dag worden nazikameraden uit België, Nederland en Duitsland verwacht. En die hebben het ook niet zo op journalisten. De tv-collega’s druipen af. Plots verschijnt Eriksson toch op het erf. Zichtbaar boos, met rood aangelopen gezicht, laat hij ons weten dat we ongewenst zijn.
‘We begrepen via onze contactpersoon dat we vandaag konden spreken over Operatie Wolfsangel?’
‘Dit is niet het moment! Later misschien.’
Eriksson, zo begrijpen we pas later, wil wachten met een interview over Operatie Wolfsangel tot hij zeker weet dat de zaak voor justitie verjaard is. Volgens artikel 149 van het Nederlandse wetboek van Strafrecht is het schenden van graven strafbaar met maximaal een jaar cel of een boete van zo’n 5000 euro. Eriksson weet wat dat betekent: hij zat in de jaren tachtig al eens een jaar in de cel in verband met zijn VMO-activiteiten.
Eind oktober 2003, Waasmunster. Er zijn er wel meer die wat zenuwachtig worden door de Rudolf Hess-herdenking. De partijleiding van het Vlaams Blok bijvoorbeeld. Sinds de laatste verkiezingen van 13 juni, de grootste partij van Vlaanderen. Jef Mannaert, ‘de lands-leider’ van Stahlhelm België (naam van de Duitse soldatenbond), laat ons verontwaardigd weten dat Frieda Foubert door de partijleiding uit het Vlaams Blok is gezet omdat ze de Hess-herdenking in haar café heeft toegestaan. Mannaert en met hem velen uit de radicale Vlaams-nationalistische beweging, zien het met lede ogen aan: het Vlaams Blok wil niet langer geassocieerd worden met fascis-toïde of neonazistische organisaties als de Zwarte Zon, Voorpost, Stahlhelm of Blood & Honour. In een recent interview haalde Filip Dewinter nog uit naar het ‘bruine tuig’, dat geen plaats heeft in het Vlaams Blok.
‘Alle mandatarissen van het Vlaams Blok kregen een brief waarin het hen verboden wordt om naar bijeenkomsten van deze organisaties te gaan’, weet Mannaert. ‘Terwijl velen uit deze beweging het Vlaams Blok mee groot hielpen maken. En voorzitter Frank Vanhecke is een paar jaar geleden zélf nog gaan speechen bij Stahlhelm Duitsland!’ Kunnen we zijn Duitse kameraden daar eens wat meer over vragen? Later laat Mannaert weten dat de leider van Stahlhelm-Duitsland hem verbiedt om nog met journalisten te praten. Befehl ist befehl, verontschuldigt hij zich. Maar Frieda Foubert is des duivels over haar ontslag uit het Vlaams Blok. Foubert moet ook uit de gemeenteraad stappen. Ze laat ons de brief lezen die ze van de partijleiding kreeg: ‘Wat is dat nu voor zever! Er bestaat toch zoiets als vrijheid van meningsuiting? Ik heb gewoon mijn ruimte verhuurd voor die Rudolf Hess-herdenking, dat moet ik toch zeker zelf weten!’
De brief is ook mede ondertekend door Blok-kamerlid Francis Van den Eynde, oud-voorzitter van het extreem-rechtse en immer actieve Voorpost. In zijn tijd onderhield Voorpost bijvoorbeeld ook al warme banden met de Duitse neonazistische partij NPD. Foubert is niet van plan zich zomaar opzij te laten schuiven. Haar aanhang protesteert en al snel laten Van den Eynde en Vanhecke weten dat ze willen komen praten. Na dat gesprek trekken ze hun besluit in. Frieda mag blijven. Als het Vlaams Blok een half jaar later door het hof van beroep in Gent wordt veroordeeld wegens racisme en aanzetten tot discriminatie, hangt de partij half Vlaanderen vol met enorme affiches: ‘Vrijheid van meningsuiting!’
Zwaar trappistenbier
2 oktober 2004, Waasmunster. Opnieuw een rendez-vous met Eriksson voor een interview. Dachten we. De man heeft intussen in het ziekenhuis gelegen met een ernstige, terminale longziekte en moet bijna voortdurend aan de zuurstoffles. ‘Zet het gas nog eens aan’, grapt hij naar zijn echtgenote. Andermaal moet er eerst uitgebreid gesproken worden en – ondanks zijn ziekte – veel zwaar trappistenbier gedronken worden. Vele bieren verder gaat Eriksson plotseling akkoord: ‘U krijgt binnenkort een brief met verdere afspraken. U heeft mijn woord.’ Gezien het belang dat in deze kringen wordt gehecht aan begrippen als ’trouw’ en ‘eer’ zijn we er deze keer gerust op. Een bejaarde dame die met haar man koffie is komen drinken spreekt bij het weggaan Eriksson aan. Ze uit haar waardering en vraagt: ‘U hebt toch ook nog een exemplaar van Mein Kampf?’ Zijn ogen glinsteren, maar hij vertrekt geen spier.
20 november 2004, Waasmunster. Het is gezellig druk in de Uylenhoeve, die vol zit met mensen die komen eten en drinken ter gelegenheid van een begrafenis. In een benauwd achterafzaaltje wil Eriksson voor de camera nog eens zijn ei kwijt. De twee VMO’ers die erbij zijn, registreren alles op videocamera.
Zijn hele leven stond in het teken van Vlaams-nationalisme en nationaal-socialisme. Hoe is dat zo gekomen? Eriksson: ‘Zonder twijfel is dat begonnen op 5 september 1944, toen ik werd aangehouden door twee weerstanders (het verzet, nvdr). Ik was een knaap van dertien jaar en gewezen lid van de Hitlerjugend Flandern. De hele dag werd ik vastgehouden op het hoofdkwartier van de weerstand. ’s Avonds lieten ze me naar huis gaan, dankzij een verpleegster die medelijden had met een dertienjarige knaap die daar zat tussen alle andere aangehouden zogenaamde zwarten. Ik heb daar mannen en vrouwen zien binnen brengen, haren afgesneden, onder het gejoel van een bende, dat maakte indruk op mij. Op die dag werd de kiem gelegd voor wie ik vandaag nog ben. Ik had de Hitlerjugend heel anders beleefd. Wij werden Spartaans opgevoed: ‘ hard wie Kruppstahl’. Nooit leerden ze ons onze tegenstrever te haten. Het was gewoon een tegenstrever. En toen zag ik dat schuim van de straat dat zich bezighield met vernielingen en mensen aanhouden. Dat blijft op mijn netvlies gebrand.’
Waarom was het voor u en de VMO zo van belang om iconen van de Vlaams-nationalistische beweging plech-tig te herbegraven?
‘Het was de laatste wens van Verschaeve om in Vlaamse grond begraven te worden. Wij hebben aan die wens voldaan. Op een kerstavond 1972 hebben we dat besloten en uiteindelijk konden we hem brengen naar de grond waar hij naar verlangde. Het was een fout van de Vlaamse beweging dat toen Verschaeve nog in Oostenrijk lag er jaarlijks autobussen vol naar ginder reden om hem de eer te bewijzen. Maar vanaf het moment dat hij in Alveringem lag, geen autobussen meer. Een beetje pijnlijk he? Ik was er veertien dagen geleden nog, zijn graf is niet verwaarloosd, maar er lag geen bloem. Verschaeve was destijds toch hét icoon van de Vlaamse beweging, hij heeft de eerste steen gelegd van de IJzertoren! En nu is dat vergeten. Die aandacht is weg. Ik heb zelfs de indruk dat er geen sprake meer is van een Vlaamse beweging. Die beweging is als door een zwart gat opgeslokt door het Vlaams Blok, nu het Vlaams Belang. Ach, misschien is het beter zo.’
Eriksson heeft een uiterst romantisch gevoel bij de Vlaamse beweging. Bloed en bodem. Hij associeert die beweging nog steeds met jonge, frisse knapen en meisjes die volksdansen, meiboomplanten.
‘De Rodenbach-stijl, dát is de echte Vlaamse beweging. Natuurlijk zien mensen als Dewinter en Annemans de Vlaamse beweging heel anders als ik. Politiek en idealistisch.’
Opportunistisch ook?
Met een wegwerpgebaar: ‘Och, dat hoor je mij niet vertellen. Het zijn knappe kerels allemaal. Het aanpappen van het Vlaams Blok met de jood is voor mij wel een steen des aanstoots. Het flikflooien met de jood, met het idee “kom we kunnen daar stemmen halen”. Als men de joodse gemeenschap de hand boven het hoofd houdt, dan komen ze wel hé.’
Smerige mof
Wat vindt hij van de ideologie van het Vlaams Blok die recent officieel werd aangepast? Verliest men de basismilitanten uit het oog? ‘Ach het zijn politiekers en diplomaten hè? Er was een tijd waarop een heel vooraanstaande persoon van het Vlaams Blok mij op een bijeenkomst van ex-Oostfronters openlijk bedankte voor mijn aanwezigheid… Maar ik heb altijd hand- en spandiensten verleend aan de Vlaamse concentratie (een van de drie met het Vlaams Blok verbonden vzw’s die begin vorige maand definitief werden veroordeeld wegens racisme, nvdr), aan de Volks-unie toen die nog goed was en ook aan het Vlaams Blok; Natuurlijk heeft het Blok ook fouten, die heb ik ook, zoals dat aanpappen met de jood, het afkeuren van het revisionisme (ontkennen holocaust) en het zich scharen achter oorlogsmisdadiger George W. Bush.’
Ook de VMO ging na de veroordeling als privé-militie door het hof van beroep in Gent op in het Vlaams Blok. ‘We konden niet anders’, zegt Eriksson. ‘Ach, de vrijheid van meningsuiting wordt steeds kleiner. Vroeger kon je nog eens spreken over “een smerige jood”. Dat kan niet meer. Is dat een speciaal volk of wat? Ook “smerige Marokkaan” kan niet, maar vreemd genoeg kan “smerige mof of Duitser” nog wel. Racisme, dat heeft niets met xenofobie te maken. Racisme is een wetenschappelijke rassenleer. Racisme is niets kwalijks, ik zou niet weten waarom. De dieren worden toch ook in rassen verdeeld?’
Hitler vindt hij nog steeds een voorbeeld, een bijzonder man: ‘Die voetbalsupporters die heil Hitler roepen, dat heeft niets met het nationaal-socialisme te maken. Maar ik weet dat het nationaal-socialisme nog altijd leeft en dat Hitler nog altijd aantrekkingskracht heeft.’ Hoe weet hij dat zo zeker? ‘Ik weet dat het leeft! Zo simpel is het.’
Volgens Eriksson zijn de stoffelijke resten van Mussert al in 1957 naar Vlaanderen gekomen: ‘Dat blijkt uit de brieven die we bij de kist hebben gevonden, totdat wij hem opnieuw hebben opgegraven en hem een definitieve rustplaats in Vlaanderen hebben gegeven.’
Is er niet gesold met het stoffelijk overschot?
‘Gesold, gesold… Men heeft het stoffelijk overschot van Mussert opgegraven om te voorkomen dat het zou worden vernietigd. Wat wij hebben gedaan was alleen op de persoonlijke vraag van de Voorname. En waar hij nu ligt, ligt hij goed, geloof me vrij. Ge moet mij niet vragen waar hij ligt. Waar hij ligt, is een geheim dat wij zullen meenemen in ons graf. Want wat zou er gebeuren als wij de begraafplaats bekend zouden maken, denkt u? Het een of ander reptiel zou hem opgraven en misschien vernietigen.’
Zou het om de erebegraafplaats voor Oostfronters in Stekene kunnen gaan? Uitdagend: ‘Nee. U mag nog twee keer raden.’
Hoe wisten jullie zeker dat het om Mussert ging?
‘Aan de hand van brieven en documenten die we vonden bij de cilinder waarin het gebeente zat, wisten wij dat het wel degelijk om Mussert ging.’
Waar zijn die documenten?
‘Met toestemming van mijn twee kameraden ga ik u die toesturen. Er staat niks speciaals in hoor. Een zekere Hartman, vermoedelijke oud-NSB’er heeft hem ooit in Den Haag opgegraven met drie collega-NSB’ers.’ De documenten hebben we nog niet gezien. Wel toont hij onscherpe foto’s die ze tijdens Operatie Wolfsangel namen. Op een foto van het uitgestalde geraamte is duidelijk te zien hoe in het borstbeen een rond kogelgaatje zit. Dat komt exact overeen met de beschrijving in de biografie van Meyers.
Is hij bevreesd voor wat men in Nederland van Operatie Wolfsangel denkt?
‘Interesseert me geen lap! Ook al woon ik in Zeeuws-Vlaanderen.’
Hardcore nazi
Zo belangrijk vindt Eriksson Mussert nu ook weer niet. Per slot van rekening was Mussert nooit een ‘hardcore nazi’geweest. Eriksson erkent dat Mussert voor hem minder belang had dan Verschaeve en De Clercq. ‘De laatste twee waren twee symbolen van het Vlaams-nationalisme en Mussert was dat niet. Maar ik vind Mussert een nationaal-socialist, een groot Nederlander en dus hij hoort ook een beetje in Vlaanderen.’ Maar kijkt hij op naar Mussert? ‘Niet zo bepaald. Bij de Hitlerjugend werd niet over Mussert gesproken. Wel over Adolf Hitler en vooraanstaande Vlaams-nationalisten als Verschaeve.’
Want ach, Mussert. Niet voor niets lachten de Duitsers om die Hollander die zichzelf ‘De Leider’ liet noemen. ‘ Leiter’ betekent spijtig in het Duits.
NRC Handelsblad-commentator J.L. Heldring omschreef het in 1984 zo: ‘Het Nederlandse fascisme was weinig interessant. Mussert miste het theatrale, demonische dat fascistische leiders elders zo’n aantrekkingskracht gaf. Hij was de burgerman in een fascistenpak en dat is weinig interessant, een beetje belachelijk eerder.’
Historicus Jan Meyers, van wie binnenkort een herziene druk van zijn Mussert-biografie verschijnt, reageert verrast op Operatie Wolfsangel: ‘Het verbaast me dat hij al zo lang in Vlaanderen zou liggen.’ Wat is eigenlijk de relevantie van dit verhaal? Meyers: ‘Het spreekt toch tot de verbeelding van mensen. En ergens is het op symbolische wijze toch deels ontsnappen aan een straf. Musserts kameraden hebben een lange neus naar de autoriteiten gemaakt.’
Eriksson snapt dat niet en raakt wat geïrriteerd: ‘Maar waarom hamert u zo door over Anton Mussert? Het is maar een detail in de geschiedenis van de VMO.’
Iets dergelijks zei de Franse extreem-rechtse politicus Jean-Marie Le Pen over de concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog, die waren ook ‘een detail in de geschiedenis’. Na het interview wil Eriksson ons over serieuzere zaken spreken bij een goed glas bier. Of we ook zo gebrainwashed zijn in verband met die zogenaamde holocaust? ‘Want dat is een grote leugen.’ Als we na enige discussie opstappen, zegt Eriksson plots ‘en als ik u nu eens toch zou vertellen waar Mussert ligt?’. ‘Nee! Wat zegt ge nu!?’ roept de aan-wezige echtgenote van Eriksson verbijsterd. Even consternatie bij de omstanders. Het was maar een grapje, zo redt hij zich uit de situatie.
Deze reportage kwam mede tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos. Knack distantieert zich uitdrukkelijk van de uitspraken van Bert Eriksson.
Door Hans van Scharen
