De Russische oppositieleider Boris Nemtsov werd een jaar geleden doodgeschoten in het centrum van Moskou. Zijn voormalige dauphin Ilja Jasjin probeert zijn werk voort te zetten. ‘De eerste stap om van Rusland een beschaafd land te maken, is de waarheid spreken.’
Een winternacht in Moskou, een jaar en een week geleden. Vanaf de brug over de Moskva hebben wandelaars een fantastisch uitzicht op het stralend verlichte Kremlin. Even voor middernacht wandelt een koppel huiswaarts na een avondje uit. Plots scheert een witte wagen langs het trottoir, van waaruit vier pistoolschoten weerklinken. De man van het koppel wordt geraakt in hoofd, borst en maag, en zakt bloedend in elkaar. Het zijn de laatste momenten van Boris Nemtsov, een van de leiders van de democratische oppositie. De voormalige vicepremier van Rusland, ooit voorbestemd om zelf president te worden, sterft ter plekke.
De herdenking van Nemtsovs dood is geen groot nieuws in Rusland. De media besteden er nauwelijks aandacht aan. Het Russisch parlement weigert net als een jaar geleden een minuut stilte te houden. Toch brengt de herdenkingsmars in het centrum van Moskou enkele tienduizenden betogers op de been. Een week later spreken we in Brussel met Ilja Jasjin, Nemtsovs voormalige protegé en organisator van de herdenking. Dertigduizend betogers is in de huidige omstandigheden enorm veel, vindt hij. ‘Wie vandaag nog op straat durft te komen in Rusland, weet dat hij gevaar loopt. In de ogen van de autoriteiten begaan die betogers een misdaad.’
Jasjin is te gast in het Europees Parlement, waar hij op uitnodiging van de Europese liberale fractie een herdenkingsdag bijwoont. Hij is een kleine man met een wat houterige mimiek. Maar achter het keurige pak gaat een politieke straatvechter schuil. Nemtsov ontdekte hem indertijd bij Jabloko, een kleine liberale partij die in het begin van de jaren 2000 zelfs enkele parlementszetels in de Doema had. ‘Plots kreeg ik telefoon van Nemtsov’, vertelt Jasjin. ‘Hij vertelde me dat hij een nieuwe beweging wilde oprichten en vroeg me of ik niet wilde meedoen. Ik kende Nemtsov enkel van gezicht, maar ik was natuurlijk enorm geflatteerd.’ Samen stichtten ze Solidarnost, een politieke beweging waarmee Nemtsov de oppositie tegen president Vladimir Poetin probeerde te verenigen. Nemtsov en Jasjin werden vrienden. ‘We spraken dezelfde taal en hadden hetzelfde temperament. Nemtsov had het soort moed dat je zelden ziet bij Russische politici. Hij was voor niemand bang. Hij heeft nooit overwogen om het land te verlaten, zelfs niet toen de bedreigingen toenamen.’
Hield Nemtsov er rekening mee dat hij vermoord kon worden?
ILJA JASJIN: Hij ging ervan uit dat hij bedreigd zou worden, dat hij gevangenisstraf riskeerde en het risico liep om in elkaar geslagen te worden – wat ook systematisch gebeurde. Maar het kwam nooit bij hem op dat zijn land er zo erg aan toe was dat een bekend politicus als hij op straat doodgeschoten kon worden.
Hij zei me vaak dat hij niet bang hoefde te zijn. Hij noemde zichzelf grappend ‘de chef van Poetin’, omdat hij vicepremier was geweest toen Poetin hoofd van de veiligheidsdienst werd. Financieel zat de FSB (vroeger KGB) in die jaren aan de grond. Poetin is hem toen in alle nederigheid komen vragen of hij hem niet kon helpen om appartementen te regelen voor enkele officieren. Nemtsov heeft dat toen geregeld, en Poetin is hem daar altijd dankbaar voor geweest. Hij ging ervan uit dat Poetin bij hem in het krijt stond. Hij zag Poetin enkel als een politieke tegenstander, met wie hij voor het overige geen diep conflict had.
Heeft de dood van Nemtsov Rusland veranderd?
JASJIN: Nemtsov is doodgeschoten in de schaduw van het zwaarst bewaakte gebouw van Rusland. De boodschap is duidelijk: niemand is nog veilig. Iedereen die democratische hervormingen wil, is vogelvrij. Wat Nemtsov overkwam, kan iedereen overkomen.
***
Telefoon. Vanuit Jasjins jasje weerklinkt Pink Floyd. All in all you’re just a-/ nother brick in the wall. Hij verontschuldigt zich, grijpt naar zijn binnenzak, zet het geluid uit. ‘Het is jammer genoeg een lied dat steeds meer van toepassing is op mijn land’, zucht hij. ‘Grote leiders durven muren af te breken. Onze president trekt liever nieuwe muren op.’
Jasjins politieke carrière is onlosmakelijk verbonden met die van Poetin. ‘Ik ben in de politiek gegaan op de dag waarop Vladimir Poetin president werd. Ik was nauwelijks zeventien, maar ik zag dat hij gevaarlijk was. Het eerste wat hij deed, was een oorlog starten in Tsjetsjenië. Er zou orde, vooruitgang en economische ontwikkeling komen, zolang we maar bereid waren oorlog te voeren. Die militaristische stijl werkte: plots wilde iedereen oorlog. Zo heeft Poetin zijn politieke kapitaal opgebouwd. Hij werd president omdat hij de kandidaat was die als premier de oorlog had verklaard. Ik vond dat een uiterst gevaarlijke situatie.’
Waarom vond u hem gevaarlijk?
JASJIN: Een staatshoofd dat zijn macht bevestigt door in te zetten op militarisme, kan die lijn later nooit meer verlaten. Als de veiligheidsdiensten controle krijgen over de staat, is het snel gedaan met persoonlijke vrijheden. Ordehandhavers hebben geen boodschap aan mensenrechten of vrije verkiezingen: die zijn alleen maar hinderlijk. Als je zulke leiders gedoogt, zet je de deur open voor een autoritaire staat. (zucht) De voorbije zestien jaar hebben helaas mijn gelijk bewezen.
Poetin blijft ontzettend populair. Volgens het betrouwbare pollcentrum Levada steunt 70 procent van de Russen een vierde ambtstermijn.
JASJIN: Kijk naar Nicolae Ceaucescu, Saddam Hoessein of Hosni Mubarak: dictators scoren altijd hoog in de polls. Zolang het systeem bestaat, weten mensen niet beter dan dat ze hun leider graag zien. Tijdens de Sovjet-Unie was de Communistische Partij ook populair. Maar nadat het systeem in elkaar was gestort, hield de partij nog geen kwart van de stemmen over.
Na de moord zei Poetin dat Nemtsov geen bedreiging voor hem was.
JASJIN: Puur theater. Hij zegt tegen de bevolking dat het niet hoort, iemand doodschieten. Maar eigenlijk geeft hij het teken dat dit nu eenmaal kan gebeuren, als je tegen hem in opstand komt.
Vindt u het vreemd dat de autoriteiten niets wisten van een moordcomplot tegen de bekendste oppositiepoliticus van Rusland?
JASJIN:(droog) In mijn land kan alles. Helaas.
Verdenkt u Poetin ervan dat hij op de hoogte was van de moordplannen tegen Nemtsov?
JASJIN: Ik heb geen antwoord op die vraag. De autoriteiten hebben redelijk snel enkele Tsjetsjenen gearresteerd. Maar toen bleek dat die verdachten gelinkt waren aan de Tsjetsjeense president Ramzan Kadyrov, is het onderzoek stopgezet. Sindsdien wil het gerecht geen onderzoek meer voeren naar de daders of de opdrachtgevers van de moord. Kadyrov zelf is niet eens verhoord, terwijl een van de gearresteerde daders tot zijn persoonlijke lijfwacht behoorde.
***
Jasjin is ervan overtuigd dat Kadyrov verantwoordelijk is voor de dood van zijn leermeester. Een jaar na de moord presenteert hij nu een rapport over Kadyrov, die hij ‘een bedreiging voor de nationale veiligheid noemt’. Het rapport is een oplijsting van politieke moorden, grootschalige mensenrechtenschendingen en soms hallucinante corruptie. ‘Voor mij en voor veel Russen staat er niets nieuws in’, erkent Jasjin. ‘Alleen zijn veel mensen in Rusland bang om erover te praten.’
Kadyrov is een trouwe vazal van Poetin. Houdt u er echt rekening mee dat hij op eigen houtje gehandeld heeft?
JASJIN: Ik hoop oprecht dat Poetin er niets van wist. Ergens maakt het ook niet uit. Zelfs als hij niet de opdracht heeft gegeven en op geen enkele manier bij de moord is betrokken, draagt hij een verpletterende verantwoordelijkheid. Hij heeft Kadyrov aan de macht gebracht. Kadyrov heeft in Tsjetsjenië een staat binnen de staat gecreëerd. Hij heeft de sharia ingevoerd, miljarden roebels verduisterd en een privéleger van meer dan 30.000 man op de been gebracht.
Waarom laat Poetin dat allemaal toe?
JASJIN: Omdat hij ervan overtuigd is dat Kadyrov stabiliteit in de regio garandeert. Sinds Kadyrov aan de macht is, ontploffen er geen Tsjetsjeense bommen meer in de grote Russische steden. Bij de verkiezingen zorgt hij ervoor dat Poetins partij 99 procent van de stemmen haalt. Maar ondertussen is Kadyrov helemaal losgeslagen. Poetin heeft een probleem gecreëerd waarvan hij zelf niet meer weet hoe hij het moet oplossen.
***
Zijn rapport wordt Jasjin niet in dank afgenomen. In Rusland werd de presentatie verstoord door een valse bommelding en probeerde de politie meermaals de zaal te ontruimen. Ook in het Europees Parlement wordt Jasjin onder vuur genomen door Kremlingetrouwe media. ‘Hoe voelt het om uw vaderland te verraden in het buitenland?’ vraagt een journalist van televisiekanaal Rossija 1. ‘Ik voel me trots dat ik mijn land mag vertegenwoordigen’, antwoordt Jasjin zonder verpinken. ‘Ik hoop dat dit rapport mijn landgenoten aanzet om de waarheid te durven spreken. De eerste stap om van Rusland een beschaafd land te maken, is de waarheid spreken. We moeten mensen die geld verduisteren corrupt durven te noemen. We moeten een bandiet een bandiet durven te noemen. En we moeten een propagandist een propagandist durven te noemen.’
De verandering waar Jasjin op hoopt, lijkt meer dan ooit veraf. Sinds de dood van Nemtsov is de Russische oppositie hopeloos verdeeld. Een ramp, vooral nu het ernaar uitziet dat de oppositiepartijen bij de parlementsverkiezingen in september zullen toegelaten worden tot de verkiezingen – wat de voorbije jaren niet het geval was. We hebben pas na zijn dood gemerkt hoe belangrijk hij was, erkent Jasjin. ‘Hij was een verbindingsfiguur, die met iedereen overweg kon. Nemtsov kreeg de neuzen in dezelfde richting. Dat missen we nu enorm. De mensen die hem vermoord hebben, beseften dat maar al te goed.’
Hoe komt het dat de oppositie er niet in slaagt de krachten te verenigen?
JASJIN: Omdat we politici zijn. Iedereen vindt zichzelf de slimste, de beste, de meest geschikte om leiding te geven. Nemtsov kon zijn ambities op de achtergrond plaatsen en een compromis sluiten. Hij begreep dat enkel een verenigde oppositie sterk genoeg kon zijn om Poetin te verslaan.
Gelooft u dat u enige kans hebt om iets te veranderen bij de verkiezingen in september?
JASJIN: Er is altijd een kans. Ik snap dat we niet in de buurt van de vijftig procent zullen komen, maar we kunnen een verschil maken. Het is onze taak om de democratie terug te brengen naar de Doema. Elke parlementszetel die we halen, is een kleine revolutie.
U weet niet eens of u zult mogen deelnemen.
JASJIN: Twee jaar geleden waren er burgemeestersverkiezingen in Moskou. En wonder boven wonder mocht onze bondgenoot Aleksei Navalny meedoen. Ze lieten hem toe zodat ze hem konden vernederen, om te tonen dat hij nooit meer dan een paar procenten zou halen. Ze hebben hem op alle mogelijke manieren tegengewerkt, en toch heeft hij bijna dertig procent gehaald. Het is niet zo hopeloos als u denkt. Alleen moeten we die kansen zelf creëren. We krijgen niets cadeau.
U hebt vorig jaar zelf deelgenomen aan de regionale verkiezingen. U haalde nauwelijks enkele procenten.
JASJIN: Dat was een zeer moeilijke campagne. We wisten pas drie weken op voorhand dat we mochten meedoen. We hadden nauwelijks tijd om campagne te voeren. Ik ben toen ook nog eens zonder reden in de gevangenis gegooid. Volgens de nationale media was ik een spion die Rusland wil overleveren aan de Verenigde Staten. We hebben gedaan wat we konden, maar het heeft niet mogen zijn.
Wat hebt u daarvan geleerd?
JASJIN: Dat Moskou en de provincie niets met elkaar te maken hebben. De mentaliteit is helemaal anders in de provinciesteden. We hadden een meeting georganiseerd, die plots verstoord werd door politieagenten die me arresteerden. In Moskou zou dat de mensen aanzetten om op ons te stemmen. Maar in de provincie werden de mensen bang. De inertie is er veel groter. We moeten onze landgenoten ervan overtuigen dat er een alternatief is voor al die corruptie, bureaucratie en incompetentie. Je moet hen de keuze geven: zwart of wit. Ofwel stem je voor het verleden, ofwel voor de toekomst.
Wordt u zelf bedreigd?
JASJIN: Ik krijg onophoudelijk bedreigingen via sociale media en per telefoon, maar ik let er al jaren niet meer op. Ik zie het als een soort van psychologische druk. Ik denk niet dat er concrete plannen bestaan om mij te vermoorden.
Waarom doet u eigenlijk de moeite?
JASJIN: Omdat het mijn vaderland is. Ik wil leven in een normaal, beschaafd land dat goed is voor zijn burgers en zich openstelt voor de rest van de wereld. Ik heb geen zin om een leven lang te liegen en smeergeld te betalen.
Vreest u zelf voor uw leven?
JASJIN: Natuurlijk. Maar ik kan mezelf niet toelaten om bang te worden. Als we ons terugtrekken en het land overlaten aan bandieten als Kadyrov, zijn we allemaal in gevaar. Je hebt als opposant in Rusland vandaag de keuze: ofwel blijf je vechten voor je overtuiging, ofwel verlaat je het land. En ik ben niet van plan te vertrekken.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Toen bleek dat die verdachten gelinkt waren aan de Tsjetsjeense president Ramzan Kadyrov, is het onderzoek stopgezet.’
‘Die militaristische stijl van Poetin werkte: plots wilde iedereen oorlog.’
