Het Russische offensief in Grozny is vastgelopen. Nieuwe sterke man en presidentskandidaat Poetin begint het vast warm te krijgen, nu de verkiezingen naderen.
Het was een emotionele begrafenis. Een jonge soldaat droeg de foto van zijn gevallen strijdmakker. Na hem de open rode kist en de gebroken moeder, ondersteund door familieleden en vrienden. Het is een tafereel dat zich bijna dagelijks ergens in een Russische provinciestad herhaalt maar dat tot voor kort zelden op de nationale televisie te zien was. De commerciële omroep NTV, die zich in de eerste Tsjetsjeense oorlog met zijn kritische verslaggeving de woede van de militairen op de hals haalde, volgt nu min of meer de officiële lijn. Maar de laatste weken zijn steeds meer van die begrafenissen op NTV te zien. NTV maakt deel uit van Media-Most, de groep van Vladimir Goesinski. Goesinski is de aartsrivaal van tycoon Boris Berezovski en steunde in de voorbije verkiezingscampagne burgemeester Joeri Loezjkov van Moskou. Berezovski is een bondgenoot van waarnemend president Vladimir Poetin. NTV was altijd al wat terughoudender dan de meeste andere Russische media die zich voluit leenden tot regeringspropaganda, maar die nu een langzame bocht maken.
Het dagblad Sevodnja van dezelfde groep citeerde een legerkapitein die uit Grozny terugkwam en kritiek had op de legerleiding die soldaten de strijd instuurt in de wetenschap dat de strijd in de Tsjetsjeense hoofdstad compleet in de impasse zit. “Onze verliescijfers zijn groter dan officieel wordt toegegeven en ze stijgen met de dag”, zei de officier. Radio Echo Moskvy, ook van Media-Most, laat geregeld de Tsjetsjeense woordvoerder Movladi Oedoegov aan het woord met nieuws dat door de officiële legerwoordvoerders meestal wordt ontkend, maar dat vaak vrij accuraat blijkt te zijn. Zelfs de Berezovski-krant Kommersant schrijft nu dat het offensief in Grozny is vastgelopen.
Het recente gedeeltelijke bestand in Grozny is een indirecte erkenning van die impasse. Waarnemend president en premier Vladimir Poetin gaf een merkwaardige verklaring voor dat bestand: het is een humanitair gebaar naar aanleiding van de orthodoxe Kerstmis en het islamitische religieuze feest Eid-Al-Fitr. De pauze in de gevechten moet de burgerbevolking de kans geven het strijdtoneel te verlaten en een milieuramp te voorkomen. Russen en rebellen beschuldigen elkaar immers wederzijds van het gebruik van chemische wapens. De Russische bezorgdheid voor het milieu in het oorlogsgebied is volslagen nieuw. En intussen voert het Russische leger de strijd in het zuiden van Tsjetsjenië op met verhevigde bombardementen en artilleriebeschietingen. Voor de Tsjetsjenen in de dorpen van het zuiden dus geen Kerstmis en geen moslimfeest.
PANIEK IN LEGERTOP
De ware reden voor het bestand lijkt te zijn dat de regering schrikt van de hoge verliescijfers. De voorspellingen dat “de Russische vlag voor het einde van het jaar (1999) over Grozny zal wapperen” blijken nu te zijn wat ze altijd waren: oorlogspropaganda. De Russische infanteristen moeten elk huis, elke kelder, elke straat meter voor meter veroveren op guerrillastrijders die zich in de ruïnes van Grozny als een vis in het water voelen. De verliezen aan beide kanten zijn hoog. Dmitri Trenin, een militaire analist van de Amerikaanse Carnegie think-tank in Moskou, schat dat de Russen tien soldaten per dag verliezen. Dat is meer dan in de eerste Tsjetsjeense oorlog en in Afghanistan.
Er zijn meer aanwijzingen dat het militaire offensief niet naar wens verloopt. Afgelopen weekend werd de chef van de sectie operaties van de generale staf, generaal Joeri Baloejevski in aller ijl naar Mozdok gestuurd, het hoofdkwartier van de Russische troepen in de noordelijke Kaukasus. Een hele rist generaals die verantwoordelijkheid dragen in de Tsjetsjeense campagne werden uit vakantie teruggeroepen. Volgens de Russische Internetkrant Gazeta.ru was de paniek in de legertop zodanig dat het plan werd geopperd om de troepen terug te trekken tot de posities die ze innamen voor de bestorming van Grozny twee geleden begon. De rebellen zijn begin januari op verschillende plekken door de Russische omsingeling gebroken en Russische eenheden in Grozny liepen groot gevaar zelf omsingeld te worden. Het lijkt er steeds meer op dat de Russen het initiatief uit handen moeten geven.
Twee bevelhebbers aan het front kregen de bons omdat ze het karwei niet op tijd geklaard kregen. Generaal Gennadi Trosjev, de commandant van het oostelijke front en Vladimir Sjamanov van het westelijke werden door hun vices vervangen. Beide hoge officieren hadden zich in de loop van de oorlog een hoog publiek profiel aangemeten. Trosjev was bijna elke dag op televisie te zien: in gesprek met dorpsoudsten, onderscheidingen uitdelend, met de glimlach verzekerend dat het Russische leger alweer een groot succes had geboekt zonder eigen verliezen. Samen met Sjamanov was Trosjev onlangs nog tijdens een van de laatste publieke optredens van Boris Jeltsin op het Kremlin onderscheiden met een ereteken. Sjamanov zei onlangs dat zijn soldaten in Tsjetsjenië een “heilige opdracht voor Rusland vervulden” en hij waarschuwde de politici dat de generaals geen onderhandelingen zouden dulden met de Tsjetsjeense verkozen president Aslan Maschadov.
Alles wijst erop dat de pauze in de gevechten in Grozny geen onderhandelingen inluiden maar dat de militairen zich beraden over een nieuwe tactiek. De opties zijn beperkt: het centrum van Grozny met nog heviger bombardementen met de grond gelijk maken of de bestorming met infanteristen ongeacht het aantal doden voortzetten. Beide opties hebben politieke gevolgen. De vernietiging van Grozny met alle bewoners die er nog in de kelders overleven riskeert eindelijk een reactie van het Westen uit te lokken en in beide opties speelt de factor tijd in het nadeel van waarnemend president Poetin. Een andere mogelijkheid is een langdurig beleg van Grozny, maar Poetin moet voor de presidentsverkiezingen van 26 maart een duidelijke overwinning kunnen presenteren. Poetins populariteit lijkt nu nog onaantastbaar, maar de Russische publieke opinie is uiterst vluchtig, een periode van een paar maanden is een eeuwigheid in de Russische politiek.
NIEUWE STIJL
De oorlog in Tsjetsjenië bepaalt het politieke imago van de nieuwe president. “In Tsjetsjenië bewijst Poetin dat hij bereid is het leven van duizenden soldaten en tienduizenden burgers op te offeren om zijn politieke doel te bereiken”, zegt de onafhankelijke analist Andrej Piontovski, “en dat is reden genoeg om iedereen zeer zeer bezorgd te maken over de toekomst van Rusland.” De vraag is of Poetin met diezelfde kille meedogenloosheid de rest van Ruslands enorme problemen zal aanpakken. Uit zijn eerste beleidsdaden als president blijkt dat veel Russen in hun nostalgie naar de straffe hand van Stalin wel eens op hun wenken bediend zouden kunnen worden.
Op drie januari, een paar dagen nadat hij de teugels van de macht in handen had gekregen gaf Poetin een staaltje van zijn nieuwe regeerstijl ten beste. De president was uitgenodigd op een bijeenkomst van topmanagers in de energiesector. De energiebazen worden verantwoordelijk geacht voor de gebrekkige olie- en gasleveringen die sommige verafgelegen streken in het land soms wekenlang in de kou zetten. “Stop met klagen en vind gas voor het land,” zei Poetin, “anders komt u misschien in de gevangenis terecht.”
In een regeringswebsite schetste Poetin kort voor zijn benoeming een uiterst somber beeld van de Russische economie. In de loop van de jaren 90 is het BNP bijna gehalveerd, het bedraagt 1/10 van het Amerikaanse en 1/5 van het Chinese. De productiviteit in Rusland haalt, behalve in de sectoren van energie en grondstoffen, nauwelijks 24 procent van het Amerikaanse niveau. De opvolger van Jeltsin ziet het als zijn taak te voorkomen dat Rusland in dit millennium afglijdt “naar de tweede of de derde plaats in de rangschikking van de grote naties”. Het middel daartoe is een sterke staat, economisch liberalisme en een uitgesproken nationalistische ideologie. “Voor de Russen is een sterke staat niets ongewoons,” schrijft Poetin, “integendeel ze zien een sterke staat als de waarborg voor orde en de motor van verandering.” Poetin verwijst verschillende keren naar China, waar economisch liberalisme gepaard gaat met het behoud van het repressieve communistische apparaat. Maar Rusland moet “zijn eigen weg vinden”, houdt Poetin vol en hij verwijst naar diep ingewortelde tradities die niets van doen hebben met het westerse individualisme en liberalisme maar doordrongen zijn van “paternalistische sentimenten”.
DOORGEWINTERDE TSJEKIST
Een commentator van de Duitse krant Frankfurter Rundschau noemde de opkomst van Poetin “de machtsgreep van het complex van militairen en veiligheidsdiensten dat een bondgenootschap aangaat met de roversoligarchie”. Of dat bondgenootschap tactisch is of strategisch moet nog blijken. Jeltsin is vertrokken na een deal waarbij zijn opvolger hem en zijn familie onschendbaarheid belooft. Maar niets belet een doorgewinterde tsjekist als Poetin op dat handjeklap achter de schermen terug te komen als ‘de belangen van de natie’ dat zouden eisen. Tatjana Djatsjenko, Jeltsins dochter, is haar baan als adviseur van het Kremlin al kwijt, en hetzelfde geldt voor Pavel Borodin, de beheerder van het enorme vastgoedimperium van het Kremlin. Borodin is een van de hoofdverdachten in het Mabetexschandaal – genaamd naar de Zwitserse firma die miljoenen dollars aan steekpenningen zou hebben betaald voor bouwopdrachten. Interessanter zal zijn na te gaan hoe Poetins bondgenootschap met Boris Berezovski en diens beschermeling Roman Abramovitsj zal evolueren. Het zou helemaal in de traditie van de Russische twintigste eeuw zijn als Poetin in zijn rol van nieuwe Stalin ook de clan zou zuiveren die hem aan de macht heeft gebracht.
Johan Depoortere
