Op 25 november kiezen de Catalanen een nieuw parlement. Dat moet de weg effenen voor een referendum. Niet over confederalisme of andere tussenvormen van zelfbestuur, maar over onafhankelijkheid. Ondertussen laat de regering in Madrid geen gelegenheid onbenut om de Catalaanse hoop de grond in te boren.
Een beetje rondkijken volstaat om te begrijpen dat dit geen gewone verkiezingen zijn. Aan de balkons in Barcelona hangen her en der Senyera’s, de rood-geel gestreepte vlag met blauwe ster van de Catalaanse onafhankelijkheid. Daartussen een enkele Spaanse vlag. Soms beide, broederlijk naast elkaar. De grote verkiezingsborden langs de spoorlijn tussen de luchthaven en station Sants hebben het niet over sociale zekerheid of besparingen, maar over staatsvormen, de ene al wat concreter dan de andere.
Het is snel gegaan. Bij de vorige verkiezingen, anderhalf jaar geleden, ging het nog over het ‘fiscaal pact’, een voorstel dat Catalonië moest toelaten de geïnde belastingen grotendeels zelf te bestemmen. Toen de Spaanse premier Mariano Rajoy dat op 20 september radicaal afwees, kondigde de Catalaanse minister- president Artur Mas meteen vervroegde verkiezingen aan. Een week later keurde een grote meerderheid in het parlement een resolutie goed met het voornemen om in de volgende legislatuur een referendum te houden over zelfbestuur.
‘Hij had geen andere keus’, zegt Carme Forcadell, voorzitster van de Asemblea Nacional Catalana (Asemblea), de burgerbeweging die de massabetoging van 11 september heeft georganiseerd. ‘Wij moeten meer besparen om elders in Spanje de gaten dicht te rijden. Onze fiscale druk zit op het peil van Scandinavische landen, terwijl we diensten van een Afrikaans land in de plaats krijgen. Met Spanje lukt het niet meer, dat hebben de mensen nu wel ingezien.’
Anderen zien een politieke meesterzet in de vlucht vooruit van Mas. ‘Niemand die het nog heeft over de spoedafdelingen die sluiten, het schrappen van de hulp aan kinderen met leerachterstand of het feit dat hij de btw-verhoging van Rajoy mee heeft gesteund’, zegt Klaudia Alvarez van Democracia Real Ya! Het debat over onafhankelijkheid moet het falend beleid verdoezelen, zegt José Manuel Villegas, campagneleider van de pro-Spaanse Ciutadans (zie kader). ‘Door na de betoging op het gaspedaal te gaan staan, heeft Mas het laken naar zich toe getrokken. Dat er een bewarend beslag op de zetel van zijn partij rust in een onderzoek naar corruptie, verdwijnt volledig in die emotionele golf van catalanisme.’
Bij campagnebijeenkomsten van Ciutadans werd de muziek vroeger luider gezet wanneer al te enthou- siaste aanhangers ‘onafhankelijkheid’ durfden te schreeuwen. Vandaag is het omgekeerd. Alfred Bosch, fractieleider van Esquerra Republicana (zie kader) in Madrid, staat er tevreden, maar ook verbaasd naar te kijken. ‘Twee jaar geleden lachte men wanneer wij ons voorstel indienden om een referendum te houden in 2014. Vandaag gaat het erover of we het een jaar later of eerder houden.’
Minister-president Mas, in de peilingen op de rand van de absolute meerderheid, heeft zich al ingedekt door te zeggen dat hij een ‘uitzonderlijke meerderheid’ nodig heeft voor een referendum. Hij heeft het ook nooit over onafhankelijkheid, maar over ‘een eigen staat’ en ‘het recht om te beslissen’. ‘Er zijn nog wat mensen in zijn partij die niet overtuigd zijn. Ook de bedrijven staan huiverachtig tegenover elke vorm van avontuur. Wij moeten de balans laten overhellen, net zoals we vroeger al richting hebben gegeven aan het debat’, zegt Bosch.
Esquerra Republicana staat in de peilingen op winst, omdat heel wat overtuigde independentistas vrezen dat Mas zonder extra druk zijn belofte niet zal nakomen. Die druk zal ook komen van de Asemblea, die de voorbije twee jaar al lokale referenda hield en ervoor zorgde dat 546 gemeenten zich openlijk voor onafhankelijkheid uitspraken. ‘Zodra de verkiezingen voorbij zijn, gaan wij opnieuw campagne voeren. Er moet snel een referendum komen met een ondubbelzinnige vraag zoals ‘gaat u akkoord dat Catalonië een onaf- hankelijk land wordt?’ aldus Carme Forcadell.
De regering in Madrid laat intussen geen gelegenheid voorbijgaan om de Catalaanse hoop op zo’n referendum de grond in te boren. De laatste in de rij was minister van Buitenlandse Zaken José Garcia-Margallo, die het voornemen om een referendum te houden omschreef als een ‘juridische staatsgreep’. De munitie ligt voor het grijpen: artikel 1 en 2 van de grondwet die zeggen dat Spanje ondeelbaar is en de soevereiniteit alleen bij het Spaanse volk ligt. Het komt premier Rajoy ook mooi uit, want een uithaal naar Catalonië kan altijd op applaus rekenen bij de rechterkant van zijn aanhang. ‘En hij hoeft het ondertussen niet te hebben over de risico- premie en de zes miljoen werklozen’, zegt José Manuel Villegas.
Referendum
De verkiezingen van 25 november moeten nu beweging krijgen in die onwrikbare Spaanse positie. ‘Ze hebben de vorm aangenomen van een volksraadpleging over de staatsvorm die we willen. Sinds de resolutie weten de kiezers perfect waarvoor elke partij staat. Ironisch genoeg is dat het referendum dat Madrid ons altijd heeft ontzegd’, zegt Alfred Bosch.
De meer dan waarschijnlijke overwinning van de pro-referendum- partijen legt hoe dan ook druk bij de regering-Rajoy. Bot een dialoog blijven weigeren, zal het aandeel van 53 procent dat nu al resoluut voor onafhankelijkheid kiest, nog vergroten. Hopen dat het overwaait, maar tegelijk de anti-Catalaanse kaart trekken in de rest van het land – het beleid van de voorbije dertig jaar – hoort evenmin tot de duurzame oplossingen.
Alleen een bindend referendum kan de rust doen terugkeren. ‘Er moet vooraf een akkoord komen dat de resultaten worden erkend’, zegt Antoni Castells, economieprofessor aan de Universiteit van Barcelona en minister van Economie in de socialistische driepartijenregeringen die tussen 2003 en 2010 regeerden. ‘Met een eenzijdige demarche schieten we niets op. Alleen Rajoy heeft de wettelijke bevoegdheid om zo’n referendum mogelijk te maken. Dat worden zware onderhandelingen. Maar hij zal de democratische wil uiteindelijk wel moeten respecteren.’
Het hoeft ook niet op een onafhankelijk Catalonië uit te draaien. ‘Als we de vraag nu zouden voorleggen, wint de onafhankelijkheid het. Er is een diepe onderstroom van ongenoegen over Spanje, die nog wordt aangewakkerd door de crisis. Maar als we met Madrid een bilateraal pact sluiten dat de fiscaliteit hertekent, zullen heel wat mensen aan het twijfelen slaan’, aldus Castells.
Koele minnaar
De verkiezingscampagne van de Catalaanse Partido Popular richt zich nu al tot de twijfelaars. Wie zal straks uw pensioen betalen? Zullen de multinationals wel blijven in een land dat misschien buiten de EU en de eurozone valt? Wat gebeurt er met de banken die door het noodfonds uit Madrid zijn gered? Castells wuift de bezwaren weg. ‘Catalonië heeft een bbp van 200 miljard euro. Dat brengt ons qua productiviteit ergens tussen Denemarken en Oostenrijk. Economisch gezien is een onafhankelijk Catalonië leefbaar, op voorwaarde dat het deel kan uitmaken van de EU.’
Brussel heeft zich de voorbije weken een koele minnaar getoond van de Catalaanse zaak. Viviane Redding, EU-commissaris voor Justitie, liet weten dat een onafhankelijk Catalonië opnieuw het lidmaatschap zou moeten aanvragen. Castells rekent met dubbele druk vanuit Brussel wanneer na de verkiezingen concreet over een referendum wordt gepraat. ‘De EU wil een afscheiding vermijden omdat Spanje zonder Catalonië zo goed als failliet is. Het moet verder zonder 30 procent van zijn export, 25 procent van het toerisme, 40 procent van de investeringen in onderzoek en een fiscale transfer van gemiddeld 16 miljard euro per jaar. Europa weet dat. Het zou hen tot nog meer besparingen dwingen en de euro verder in gevaar brengen.’
Tegelijk zal ook de druk op Spanje toenemen om te onderhandelen, denkt Castells. ‘Dreigen zoals ze nu doen, leidt tot nog meer zinloze polarisatie. Het lijkt me logisch dat je dan een dialoog opstart en een akkoord probeert te sluiten. Zodra dat akkoord er is, hoeft de EU zich verder geen zorgen te maken. Er ontstaan gewoon twee nieuwe staten die beide lid zijn van de unie.’
De weg daarnaartoe is echter lang. Na de verkiezingen komt er een ’tweede ronde’ in de vorm van een echt referendum, zoals Artur Mas het noemt. Zowat alle discussies verlopen daarom over de as voor-of-tegen onafhankelijkheid. In de heftigheid van dat debat gaan al eens nuances verloren. ‘De nettotransfer van 16 miljard euro (8,5 procent van het bbp) waar iedereen het over heeft, bestaat alleen wanneer de Spaanse begroting in evenwicht is. Bij een overheidstekort van 9 procent, zoals in 2009, zakte onze bijdrage tot 0,6 procent. Het zou ons tekort nauwelijks verkleinen. Dat een onafhankelijk Catalonië geen financiële problemen zou kennen, is pure demagogie’, zegt Castells. ‘Maar als ik die bedenking in het openbaar zou maken, word ik onder de boze reacties bedolven.’
Van extremisme of verdeeldheid in de samenleving valt weinig te merken. De man die met de Senyera begint te zwaaien terwijl de volksdansgroep op zondagmorgen rondjes draait op het plein voor de kathedraal, wordt door omstanders aangemaand om ze weer op te bergen. Toch weegt het debat, zegt José Manuel Villegas. ‘Mijn vrouw en heel haar familie is Catalaans, ik ben hier geboren, maar heb een Andalusische vader. Met mijn schoonbroers is het nu al vaak moeilijk discussiëren, zozeer dat we het onderwerp uit de weg gaan.’
Het catalanisme is geboren uit het verzet tegen het ultrarechtse Spaanse nationalisme van Franco. Pogingen van de Partido Popular om de hang naar zelfbestuur te associëren met een onverdraagzaam nationalisme – wie Garcia heet zou straks zijn naam moeten veranderen in Garriga – werken dan ook averechts. ‘Het is zelfs lachwekkend’, zegt Klaudia Alvarez. ‘Mijn grootouders komen uit Andalusië, mijn vader is hier geboren, spreekt geen Catalaans, maar hangt wel zijn vlag buiten. Ik voel me ook Catalaans, maar spreek de twee. Het taalprobleem en de verdeeldheid die zij willen zien, bestaan gewoon niet.’
Als de Catalanen straks de vraag voorgelegd krijgen of ze als onafhankelijk land verder willen, is er een grote kans dat zowel links als rechts zich achter het project schaart. ‘Veel mensen zijn niet echt pro-onafhankelijkheid, maar het stoort hen ook niet. Ze zullen misschien thuisblijven bij een referendum, maar ze gaan zeker geen veto uitspreken’, zegt Klaudia Alvarez. ‘Maar eigenlijk moet de vraag verder gaan dan alleen voor of tegen. We zouden gebruik kunnen maken van de schone lei om ons af te vragen in welk land we willen leven. Helaas is het debat over het ‘hoe’ nergens te bespeuren.’
DOOR WOUTER DE BROECK, FOTO’S RUBEN MÁLIA
