De N-VA kwam als grote winnaar uit de Vlaamse verkiezingen. Daarmee is ook het democratische Vlaams-nationalisme helemaal terug van weggeweest. Na zeven jaar herrijst de Volksunie uit haar as. Of lijkt dat maar zo?
‘Het humanitaire Vlaams-nationalisme is helemaal terug.’ Dat betoogde N-VA-stichter en oud-minister Geert Bourgeois terwijl de verkiezingsresultaten op 7 juni binnenliepen. Zijn terloopse opmerking ging verloren in de euforie van het moment. De Nieuw-Vlaamse Alliantie (N-VA) was met meer dan 13 procent van de stemmen de grote winnaar van de Vlaamse verkiezingen, en een avond lang was dat het enige wat telde. Toch hadden tientallen oud-VU’ers over heel Vlaanderen de uitspraak van Bourgeois maar al te goed gehoord. Meer nog: het voerde hen terug naar de hoogdagen van wijlen de Volksunie (VU).
‘Natuurlijk verwees Geert Bourgeois naar de VU’, zegt Eric Defoort, oud-VU’er en voorzitter van de Vlaamse Volksbeweging (VVB). ‘Hij wilde aangeven dat de N-VA, net als de VU destijds, een ontvoogdingsbeweging is, en geen eenzijdig rechtse partij. Dat is iets helemaal anders dan het uiterst rechtse Vlaams-nationalisme van het Vlaams Belang.’ Ook Maurits Van Liedekerke, voormalig hoofdredacteur van het VU-partijblad Wij, moest even slikken toen hij Bourgeois’ woorden op televisie hoorde. ‘Het deed me wel iets’, geeft hij toe. ‘Door de N-VA heeft het Vlaams-nationalisme na al die jaren weer een humanitair gezicht gekregen. Eindelijk.’ Vic Anciaux, die de Volksunie aan het begin van de tachtig leidde, reageerde minder emotioneel. ‘Ik ben tevreden over de vooruitgang van de N-VA’, zegt hij. ‘Vooral dan omdat het ondemocratische VB daardoor stemmen heeft verloren. Maar het Vlaams-nationalisme van de N-VA is niet het mijne. Na het uiteenspatten van de VU is de N-VA de weg van het rechts-conservatieve separatisme opgegaan terwijl wij met Spirit voor links-progressief federalisme kozen.’
Toen de Volksunie in 2001 grosso modo in twee delen uiteenviel, claimde de N-VA meteen de hele nalatenschap. En dat tot grote ergernis van andere erven, die bij Spirit of de Open VLD onderdak hadden gevonden. Vandaag geven de meeste wapenbroeders van weleer echter ruiterlijk toe dat de N-VA wel erg veel met de Volksunie gemeen heeft. ‘De N-VA heeft de erfenis uit de hoogdagen van de VU aan het begin van de jaren zeventig grotendeels kunnen recupereren’, zegt senator Hugo Coveliers, een oud-VU’er die via de Open VLD bij het VB is terechtgekomen. ‘De stroming die een onafhankelijk Vlaanderen nastreeft, is altijd latent aanwezig gebleven. En daaraan heeft N-VA-voorzitter Bart De Wever nu geappelleerd. Begin jaren zeventig beweerde men dat het kiezerspotentieel van een onafhankelijkheidspartij 25 tot 30 procent bedroeg. Wel, ik geloof dat dit vandaag nog hoger ligt: mensen zijn niet alleen meer Vlaams-nationalistisch uit overtuiging maar ook om louter economische redenen.’
De voorbije jaren heeft de N-VA ook grote inspanningen geleverd om over heel Vlaanderen stevige afdelingen op te bouwen. Her en der werd zelfs een oud VU-filiaal nieuw leven ingeblazen. ‘In de laatste jaren van de Volksunie geloofden sommigen, onder wie Bert Anciaux, dat een politieke partij alleen een beweging moest zijn en geen organisatie’, zegt Geert Bourgeois. ‘Daardoor werd er veel minder in de afdelingen geïnvesteerd, en dat was in mijn ogen een grote fout.’ Ooit had de VU nochtans machtige lokale bastions, zoals de Antwerpse rand, het Waasland en de streek rond Roeselare. Onder meer in die regio’s melden zich tegenwoordig militanten aan die hun Vlaams-nationalistische overtuiging jarenlang elders hebben beleden.
Weer thuis
Op 7 juni zijn wellicht duizenden verloren Volksuniezonen naar de N-VA teruggekeerd. Een beweging die onder anderen Geert Bourgeois al maanden voor de verkiezingen had voorspeld. ‘Op alle activiteiten van plaatselijke N-VA-afdelingen viel me op dat er mensen in de zaal zaten die de Volksunie jaren geleden hadden verlaten’, zegt hij. ‘Aan het ene tafeltje zag ik een familie zitten die al in de jaren tachtig voor het VB had gekozen, en aan het andere militanten die bij de splitsing van de Volksunie een andere richting waren ingeslagen dan die van de N-VA.’
Het lijkt er inderdaad op dat nogal wat voormalige VU’ers die zich zeven jaar geleden bij Spirit aansloten ondertussen genoeg hebben van de avontuurlijke expedities van Bert Anciaux. ‘Toen Spirit nog een kartel vormde met de socialisten, was het tenminste nog een aparte partij’, zegt Maurits Van Liedekerke. ‘Maar nu zitten Anciaux en zijn vrienden officieel bij de SP.A, en dat is voor het oude Volksuniepubliek een brug te ver. Veel van die mensen hebben bij de Vlaamse verkiezingen dan ook voor de N-VA gestemd.’
Veel historischer is allicht dat de N-VA, meer dan dertig jaar nadat Karel Dillen en Lode Claes uit onvrede met het Egmontpact uit de VU stapten, heel wat stemmen bij het VB heeft weten weg te halen. De beslissing om dat Egmontpact, dat de omvorming van België tot een federale staat en de verhoudingen tussen de taalgemeenschappen regelde, te aanvaarden en ministers te leveren voor de regering, zorgde in 1977 voor hevige storm binnen de VU. Resultaat: Claes richtte de Vlaamse Volkspartij op en Dillen de Vlaams Nationale Partij. Korte tijd later smolten die samen in het Vlaams Blok (nu Vlaams Belang), dat de VU in de jaren tachtig en negentig veel concurrentie zou aandoen.
‘Volgens het officiële partijprogramma streefde de Volksunie federalisme na’, zegt historicus Bruno De Wever (Universiteit Gent). ‘Maar in hun hart waren de meeste VU’ers voor een onafhankelijk Vlaanderen. Zodra de federale staat gerealiseerd was, trokken die mensen dan ook verder, vooral naar het VB.’ Nu er met de N-VA een alternatieve partij is opgestaan die de Vlaamse onafhankelijkheid predikt, hebben velen onder hen het VB de rug toegekeerd.
‘Ik denk dat sommige mensen die zich na de Egmontperiode van de Volksunie hebben afgekeerd ondertussen hebben ingezien dat elke partij compromissen moet sluiten om iets te bereiken’, zegt oud-VU’er Willy Kuijpers, die in Herent burgemeester is geworden op een kartellijst van onder meer Spirit en de N-VA. De VU-kiezers van de jaren zeventig hebben ondertussen kinderen en kleinkinderen die vaak nog even Vlaamsgezind zijn als zij. Zelf zijn ze na Egmont bij de VU vertrokken, maar vandaag keren hun kinderen terug naar de N-VA. ‘De Egmontperiode was ontzettend emotioneel voor flaminganten van de oude stempel, zoals de Davidsfondsers‘, zegt Van Liedekerke. ‘De wonden die toen werden geslagen, zijn jarenlang blijven etteren, zelfs tot de laatste dagen van de VU. Zelfs daarna was er nog een catharsisperiode nodig. Maar nu lijken de littekens eindelijk verdwenen. De meeste flaminganten beseffen dat een stapsgewijze aanpak de enige weg is om iets te bereiken, en dat inzicht heeft velen onder hen naar de N-VA gedreven.’
Een tijdlang vormde het kartel met de CD&V voor veel Vlaams-nationalisten het laatste obstakel om vol overtuiging voor de N-VA te kunnen kiezen. Maar sinds het kartel in september 2008 in rook opging, is de weg helemaal vrijgemaakt. ‘De N-VA heeft de voorbije jaren een bijzonder risicovol parcours gereden’, zegt Eric Defoort van de Vlaamse Volksbeweging. ‘Maar de combinatie van principevastheid met de bereidheid om te onderhandelen heeft duidelijk gewerkt.’
De pocket van Mohammed
Het VB heeft de N-VA ook een handje geholpen. Het weer aangescherpte migrantendiscours van vooral Filip Dewinter in de aanloop naar de Vlaamse verkiezingen was voor sommige Vlaams-nationalisten blijkbaar de spreekwoordelijke druppel. Verzwakt door het maandenlange interne gekissebis tussen het kamp van Marie-Rose Morel en Frank Vanhecke en dat van Filip Dewinter en Gerolf Annemans, en als de dood voor de rechtse concurrentie van Lijst Dedecker (LDD), ging het VB de voorbije maanden in overdrive. In haar ijver om de LDD op een afstand te houden, was de partij echter te weinig alert voor de stormram van de N-VA. ‘Ik ken nogal wat flaminganten die jarenlang met de ogen dicht op het VB hebben gestemd’, zegt Eric Defoort. ‘Ze kozen voor die partij uit Vlaams-nationale overwegingen, en de rest namen ze erbij. Weet u wat hen dit keer te ver ging? Die boutade van Dewinter: En waar zit de poen van uw pensioen? In de pocket van Mohammed. Zelfs niet onbelangrijke VB-sympathisanten waren daar enorm door geschoffeerd.’ Veel flamingante kiezers hebben ondertussen ook ingezien dat een stem op het VB door het cordon sanitaire wel erg weinig oplevert. ‘Bovendien beseffen die kiezers, onder wie ook veel ondernemers, dat het imago van Vlaanderen in het buitenland door het VB wordt geschaad’, zegt Maurits Van Liedekerke.
Dat betekent echter niet dat alle Vlaams Belangsympathisanten die dit keer voor de N-VA hebben gekozen, gruwen van de racistische praat van Dewinter en co. ‘Er zijn ongetwijfeld ook mensen overgestapt die mijn broer, Bart De Wever, wel interessant vinden maar daarnaast echt geloven dat alle Turken en Marokkanen op het eerste vliegtuig naar huis moeten worden gezet’, aldus Bruno De Wever.
Dat alle VB-kiezers die wilden terugkeren nu wel naar de N-VA-stal zijn teruggekeerd, zoals N-VA-voorzitter Bart De Wever beweert, wordt in Vlaams-nationalistische kringen met klem tegengesproken. ‘Ik denk dat daar voor de N-VA nog een groot kiezerspotentieel zit’, zegt Defoort. ‘Ik voel dat de N-VA een groot appeal heeft voor een deel van de VB-kiezers. Zelfs onder kinderen van VB-militanten is de houding aan het veranderen. Vooral omdat ze de operationaliteit van een stem voor de N-VA beginnen in te zien.’ Met andere woorden: ze stemmen liever voor een partij waarrond geen cordon sanitaire is opgetrokken.
Dat veel voormalige Spiritisten en Vlaams Belangers voor de N-VA hebben gekozen, betekent echter niet dat die partij het volledige kiezerskorps van de Volksunie zou aanspreken. Integendeel. ‘Progressieven, kunstenaars en schrijvers bijvoorbeeld, die de VU vroeger wist aan te trekken, zien niets in deN-VA’, zegt oud-minister Paul Van Grembergen, die na de VU voor Spirit koos. ‘Hetzelfde geldt voor de mensen die na de implosie van de VU in 2001 in de richting van de Open VLD, de SP.A of Groen! zijn vertrokken.’ Ook sympathisanten die begin jaren negentig al oordeelden dat het programma van de VU gerealiseerd was en in het kielzog van mandatarissen als Jaak Gabriels en Bart Somers naar de pas opgerichte VLD overstapten, lijken niet meteen geneigd om anno 2009 voor de N-VA te stemmen.
Schiltz achterna?
‘Bewandel niet de weg van Hugo Schiltz.’ Dat korte bericht mailde de notoire flamingant en oude vennoot van Schiltz, Paul Doevenspeck, meteen na de Vlaamse verkiezingen naar Bart De Wever. ‘Daarmee bedoelde ik dat hij alleen in een regering mag stappen als daar ijzersterke garanties tegenover staan’, aldus Doevenspeck. ‘Maar eerlijk gezegd geloof ik niet dat zoiets haalbaar is.’
De ontiegelijk populaire Bart De Wever werd de voorbije weken herhaaldelijk met voormalig VU-voorzitter Hugo Schiltz vergeleken. Toen Schiltz eind jaren zeventig in het Egmontpact stapte, werd hij door de hele Vlaamse beweging uitgespuwd, en volgens heel wat oudgedienden zou De Wever wel eens hetzelfde lot kunnen ondergaan. ‘Bart De Wever moet zich daar inderdaad voor hoeden’, aldus Van Liedekerke. ‘Maar de tijden zijn natuurlijk ook veranderd. In de jaren zeventig had je niet veel mogelijkheden als je een staatshervorming wilde doordrukken. Hugo Schiltz was dan ook gedoemd om tot omstreden compromissen te komen, en het Egmontpact was daarvan het sluitstuk. Tegenwoordig zijn er nog andere opties. De Vlaamse Gemeenschap heeft immers al veel autonomie en kan dus vanuit een andere positie tegen de Belgische staat en de Franstaligen ageren.’
Toch is het volgens de voormalige VU’ers belangrijk dat de N-VA en haar leiders met beide voeten op de grond blijven. ‘De N-VA mag door deze overwinning niet in een roes terechtkomen’, zegt Willy Kuijpers. ‘Want dat hebben we meegemaakt bij de Volksunie. Zo’n verkiezingsoverwinning geeft je natuurlijk een sterk gevoel. Maar als je daarna in een meerderheid stapt, moet je onvermijdelijk compromissen sluiten, en dat kan op electoraal vlak héél eroderend werken. Bovendien moet je constant beducht zijn voor de dodelijke omhelzing van de partijen waarmee je een meerderheid vormt.’
Als Bart De Wever zich de komende dagen over de ontwerpnota van Vlaams formateur Kris Peeters (CD&V) buigt, zal hij dan ook met een aantal existentiële vragen geconfronteerd worden. ‘Op dit moment staat de partij voor een moeilijke keuze’, zegt Vic Anciaux. ‘Ofwel houdt ze haar zieltje rein en blijft ze haar eigen grote gelijk benadrukken, ofwel is ze bereid om compromissen te sluiten. Dan zal ze niet alleen water in de wijn moeten doen wat het algemene Vlaamse beleid betreft, maar zal ze ook afstand moeten nemen van haar einddoel: een onafhankelijk Vlaanderen.’
De vraag is dus: hoe kan de N-VA compromissen sluiten zonder haar zuiverheid te verliezen? ‘Die zuiverheid is voor N-VA van levensbelang’, zegt Bruno De Wever. ‘Een doorgedreven staatshervorming is haar reden van bestaan, en dus zal ze daarop worden afgerekend. Hoe je het ook wendt of keert, als een partij binnen de wettelijkheid blijft en kiest voor democratie – en de N-VA zegt dat te doen – zal ze compromissen moeten sluiten met de Franstaligen om tot een staatshervorming te komen. En dat wordt voor de N-VA een zeer moeilijke evenwichtsoefening.’ Of zoals wijlen Hugo Schiltz het ooit zei: ‘Wat je denkt en zegt, is belangrijk. Wat je doet, is belangrijker. Maar het belangrijkste is wat je bereikt. Wegen op een politieke agenda is niet voldoende, op de cruciale momenten moet je deelnemen aan het machtsspel. En dan, dán wordt het pas echt gevaarlijk.’
DOOR ANN PEUTEMAN EN EWALD PIRONET
