Het registreren en ficheren van zigeuners blijft heikel. Zeker als het om kinderen gaat. Een werkgroep onderzoekt het probleem.
ONDER ZIGEUNERS circuleert momenteel een petitie waarin zij het opnemen voor hun vertrouwensman Leon Tambour. In de bescheiden woonst van Tambour in de Pallieterstraat in Merksem wonen officieel 350 zigeuners, en dat vindt het ministerie van Binnenlandse Zaken nu echt van het goede te veel. Het ministerie insinueerde al dat Tambour 2.000 frank ?huishuur? per persoon zou ontvangen, wat een maandelijks inkomen van 700.000 frank zou betekenen. Die aantijging was een zware schok voor Leon Tambour en zijn vrouw Elisa, die zich al heel hun leven voor zigeuners inzetten. Lang geleden begon Tambour daarmee bij de Antwerpse straatjongensclub De Grijze Kat. Na het verdrijven van een stervende zigeunervrouw, moeder van vijf kleine kinderen, daags voor Kerstmis 1970, stichtte hij de VZW Keree Amende (?thuis onder ons?). In de petitie bevestigen de Roma-zigeuners nu dat hij hen altijd ?zonder de minste vergoeding? heeft geholpen.
In 1975 besloot België om zigeuners zoals andere vreemdelingen te registreren, zij het vaak met het dubieuze statuut van ?onbepaalde nationaliteit?. Ze moesten ingeschreven worden ?in de gemeente waar zij de officiële mededelingen wensen te ontvangen?. Omdat ze vaak rondtrekken en geen vaste verblijfplaats hebben, werden zij soms geregistreerd als zogenaamde rechtsbevolking. Hun post kwam dan toe op het gemeentehuis. Velen verkozen een domicilie bij Leon Tambour, die immers hun paperassen verzorgde. De autoriteiten wisten dat het een fictief adres was. In 1992 werd dan het begrip referentieadres ingevoerd : mensen met een mobiele woning (ook kermisreizigers en schippers) mochten hun adres nemen bij een persoon, die juridisch verantwoordelijk was voor het bezorgen van de correspondentie. Officieel worden zij beschouwd als ?tijdelijk afwezig?. Zo wonen er nu 350 mensen van de grote Roma-families Modeste, Boudain of Peterbosch bij Leon Tambour, wiens onkosten gedragen worden door het Vlaams Overleg Woonwagenwerk (VOW).
ZIGEUNERKAART.
Toen Leon Tambour vorig jaar van vakantie thuiskwam, zat er een ander slot op zijn deur en was er beslag gelegd op zijn goederen. Telkens als er zigeuners hun schulden niet meer afbetalen, staan er deurwaarders op zijn stoep, want die willen wettelijk geen verschil zien tussen een domicilie en een referentieadres. Maar érger vond Tambour dat Merksem (Antwerpen dus) een soort inschrijvingsstop invoerde. Pasgeboren kindjes of huwelijkspartners werden ineens niet meer ingeschreven. Het gemeentebestuur kaatste de bal door naar Binnenlandse Zaken, waar een trommel vol verwijten bovenkwam. Er was een te grote ?concentratie? van zigeuners, waarop de overheid ?elke controle verliest?. Dat zou zich lenen tot ?misbruiken?. Leon Tambour zou zelfs een ?parallel bevolkingsregister? bijhouden. Hij kreeg prompt inspecteurs op zijn dak, die onderzochten of hij zich niet liet vergoeden.
Het referentieadres, een juridische fictie dus, is in feite het gevolg van het afschaffen van de verfoeide Belgische ?zigeunerkaart?. In Frankrijk kregen zigeuners al sinds 1912 een ?antropometrisch boekje? (met al hun morfologische kenmerken en maten), maar in België bestond er geen specifiek document. In 1933 kregen zigeuners ?reisbladen? die elke maand door de rijkswacht werden afgestempeld, en onder de Duitse bezetting werd in 1941 de zigeunerkaart ingevoerd. Het bestand, dat de ?service de nomades? van het ministerie van Justitie op basis van die kaarten aanlegde, kwam in 1943 de Duitsers goed uit om ruim driehonderd zigeuners te deporteren, van wie er slechts dertien levend terugkeerden (onder de nazi’s werden in totaal ongeveer vijfhonderdduizend zigeuners uitgeroeid). Toch bleef de zigeunerkaart nog tot 1975 van kracht. Een bewijs van identiteit was het niet eens, want de officiële tekst vermeldde : ?hij die zich… noemt en beweert geboren te zijn te…? En verder : ?Het is streng verboden zich bij andere groepen zigeuners te voegen.?
De zigeunerkaart werd elke maand ?geviseerd? door de rijkswacht, die om de drie maanden een andere kaart bij de Vreemdelingenpolitie moest aanvragen (in afwachting moest de zigeuner ?ter plaatse kamperen, onder toezicht van de rijkswacht?). Dat was tot 1975 een vaste bron van informatie voor de rijkswacht. Al sinds midden vorige eeuw werd door ministeriële omzendbrieven het lot van de zigeuner in handen van de rijkswacht gegeven, die bevoegd was voor controle en uitwijzing. In die periode kwamen nogal wat groepen ketellappers en berenleiders uit Oost-Europa afgezakt. Veel vrijgelaten slaven uit Roemenië, waar de slavernij tot 1855 standhield, gingen op de vlucht. Het Belgische beleid was dat de rijkswacht alle vreemde ?zigeuners en bohemers? moest aanhouden en naar de grens begeleiden. Zo ontstonden de eerste bestanden. Na de Eerste Wereldoorlog speelde België al zijn gegevens ook door aan de omstreden Internationale Zigeunercentrale in Wenen (opgericht door een politiecomité dat later uitgroeide tot Interpol).
In 1977 besloot een bericht van de rijkswacht als volgt : ?Het is aangewezen de controle op de vreemde zigeuners op te drijven en regelmatig toezicht te houden op de Belgische. Het is noodzakelijk hun verplaatsingen te volgen en alle inlichtingen daarover over te maken.? In die jaren verspreidde de rijkswacht nog een bijlage met geheime tekens, die zigeuners op bomen of huizen zouden kerven om elkaar tips te geven (het zogenaamde patrin, dat volgens sommige tsiganologen nooit echt bestaan heeft). Een bijzondere vorm van controle bestond altijd uit de talloze razzia’s tegen zigeunerkampen. In 1978 beschreef het VOW hoe zo’n terrein door tientallen rijkswachters met mitrailleurs werd afgezet : ?Elke volwassene werd verplicht voor de woonwagen te staan. Een lei werd in hun handen gestopt. Op deze lei werd naam, voornaam, geboortedatum en identiteitsnummer genoteerd. Dan fotografeerde men hen om beurt.? Deze razzia’s vonden ook de voorbije jaren nog plaats.
SKELETLEEFTIJD.
Op 20 juni 1989 schreef de generale staf van de rijkswacht, in een interne richtlijn over de controle van zigeuners : ?Het is aangewezen een maximum van foto’s van vreemde zigeuners te nemen alsook van hun wagens en caravans. In principe zullen van Belgische zigeuners geen foto’s genomen worden bij preventieve identiteitscontroles. De systematische preventieve controles zullen alleen in afspraak met de gemeentelijke overheid door de rijkswacht worden uitgevoerd. De algemene regel is dat vreemde zigeuners naar de grens worden teruggeleid.? In een nota van het Brussels parket van 7 januari 1992 werd over minderjarige zigeuners eveneens gesteld dat er bij aanhouding foto’s en vingerafdrukken moeten genomen worden : ?Als er twijfel over de leeftijd is, moet een beenderonderzoek worden uitgevoerd.?
Dat laatste is courant bij zigeunerkinderen, die ervan verdacht worden een jongere leeftijd te veinzen om niet opgesloten of gestraft te worden. Ook de voorbije weken kwam dat weer aan de orde, toen gevallen van zakkenrollerij en inbraken in Oostende en Kortrijk ruim de media haalden (onder meer onder de titel : ?Politie waarschuwt voor stelende zigeunermeisjes?). De voorbije jaren gebeurde het nog geregeld dat zigeunerkinderen in echte gevangenissen terechtkwamen, maar nu komen ze vooral in jeugdinstellingen zoals in Ruiselede terecht. In Brussel worden die leeftijdsonderzoeken uitgevoerd door professor Sintzoff. Het klassieke gebitsonderzoek geeft een ruwe benadering, maar een snelle radiografie van de vingerbeentjes is vrij precies. ?De skeletleeftijd is niet de echte leeftijd, maar benadert die toch tot op zes maanden,? zegt het kabinet van professor Sintzoff. Na een onderzoek van enkele minuten kan de jeugdige arrestant weer weggeleid worden.
DADERSGROEP.
Op 12 juli 1995 stelde Ecolo-kamerlid Vincent Decroly een parlementaire vraag aan de minister van Binnenlandse Zaken. Hij had vernomen dat de rijkswacht ook van zigeunerkinderen van minder dan vijf jaar ?systematisch? foto’s maakt zoals van criminelen : in vooraanzicht, zijaanzicht en ten voeten uit. Soms staan ze naast een meetlat en worden maten en kenmerken geregistreerd. De kinderen krijgen een bord in de handen geduwd, waarop onder meer hun naam staat, hun leeftijd, hun lengte en de locatie van de brigade die hen controleert. De foto’s worden genomen op de plaats van interceptie of in het rijkswachtbureau, wat voor peuters toch een beklemmende ervaring moet zijn. Decroly moest ruim een half jaar wachten, maar eind februari kreeg hij antwoord van minister Johan Vande Lanotte (SP) van Binnenlandse Zaken.
In het antwoord wordt bevestigd ?dat de bestrijding van het fenomeen zigeunercriminaliteit de bijzondere aandacht van de politiediensten moet weerhouden,? maar kinderen zouden niet ?op systematische wijze? worden gefotografeerd. ?In 1989 heeft mijn voorganger trouwens richtlijnen inzake preventieve controles aan de rijkswacht gegeven. De rijkswacht mag in principe geen foto’s nemen van Belgische zigeuners. Wat de gerechtelijke controles betreft of deze in het raam van de vreemdelingenpolitie, worden slechts foto’s genomen in het geval de betrokkene zijn identiteit niet kan aantonen of verdacht wordt een inbreuk te hebben gepleegd. In het geval jonge kinderen gebruikt worden om misdrijven te plegen of om andere zigeuners te vergezellen tijdens het plegen van misdrijven, kunnen recente foto’s, zelfs van kinderen, soms punctueel bijdragen tot de identificatie van de dadersgroep.? Het antwoord besluit dat de kinderfoto’s, hoewel niet bestemd voor een foto-databank ?verdachten?, in principe bewaard worden ?zolang de persoon in de gerechtelijke bestanden geregistreerd blijft.?
NOMADENCEL.
Het Centraal Bureau Opsporingen (CBO) van de rijkswacht zegt nu dat een intern onderzoek van de inspectie én een extern onderzoek door Comité P naar de kinderfoto’s ?geen misbruiken? aan het licht hebben gebracht. Vorig jaar werd nog een nieuwe richtlijn over ?nomaden? rondgestuurd : ?De rijkswachtbrigades wordt daarin gevraagd alle gegevens naar Brussel te zenden en een maximum aan controles uit te voeren : papieren, foto’s, vingerafdrukken. De ervaring leert immers dat die mensen vaak verschillende identiteiten hanteren.? Door drie diensten van de rijkswacht wordt gerichte informatie opgeslagen : door de afdeling Diefstallen van het CBO ; door de brigade van Dinant sinds vorig jaar ; en door de brigade van Charleroi, waar in maart jongstleden de al tien jaar oude ?nomadencel? van Fleurus is ondergebracht.
In 1994 telde dat laatste bestand dat gespecialiseerd is in zogenaamde ?Joegoslavische? zigeuners, die echter meestal al tientallen jaren in onze contreien rondtrekken nog 4.000 foto’s, maar nu zijn er volgens een woordvoerder maar 2.500 meer : ?Foto’s van minderjarigen worden al na drie jaar geventileerd of vernietigd. Een negenjarige gaat dus op zijn twaalfde uit het bestand. En als een kind nog nauwelijks op zijn eigen foto gelijkt, kan dat nog sneller gebeuren. Onze foto’s worden genomen in gerechtelijk verband of in het kader van identiteitscontroles. Wij zijn een nationale pilootafdeling en worden door alle brigades van het land om informatie gevraagd. Daarom hebben wij een permanentie tot negen uur’s avonds. Waarom wij kinderen fotograferen ? Weet u dan niet dat nomaden kinderen vaak voor diefstallen inzetten ? Bijvoorbeeld om door kleine kelderraampjes te kruipen.?
Behalve van de brigades van Charleroi en Dinant, die aparte bestanden aanleggen, blijken er nog foto’s van zigeunerkinderen van andere rijkswachtposten in omloop te zijn : Lanaken, Herentals, Hannuit, Luik, Libin, Fernelmont… Hoewel er sprake was van een algemene ?schoonmaak? van de fotobestanden, heeft Vincent Decroly nog recente foto’s van zigeunerkinderen van de jongste maanden gezien. De algemene richtlijn voor de fichering zegt dat men minderjarige ?delinquenten? vanaf veertien jaar altijd mag fotograferen en hun vingerafdrukken nemen, maar onder de veertien jaar mag dat alleen in geval van diefstal, slagen en verwondingen en vrijwillige doodslag, en mits een voorafgaande toestemming van een magistraat. Decroly : ?Ik heb er echter mijn vragen bij of die toestemming wel gevraagd wordt. In de plaats van beschermd, worden die kinderen gecriminaliseerd door onze overheid.?
Volgens regering en rijkswacht is er, voor de foto’s van kleuters en kinderen, dus geen vuiltje aan de lucht ; maar volgens Vincent Decroly wordt de Conventie van de Rechten van het Kind, geratificeerd door het Belgische parlement in 1991, op diverse punten geschonden. Zo mogen kinderen nooit gesanctioneerd of gediscrimineerd worden omwille van wat hun ouders doen ; noch mag er etnisch onderscheid gemaakt worden. Ook de Liga voor de Rechten van het Kind noemt het onaanvaardbaar ?dat kinderen van nauwelijks drie jaar als ordinaire delinquenten aan zo’n onmenselijke en onterende behandeling worden blootgesteld?, en dat er zeker geen fotobestand op basis van etnische kenmerken mag samengesteld worden. Het Centrum voor de Gelijkheid van Kansen heeft inmiddels een ?werkgroep fichering van zigeunerkinderen? opgericht, die de voorbije weken tweemaal vergaderde.
LEVENSWIJZE.
In Merksem bladert Leon Tambour door een gedenkboek, waarin de gedeporteerde zigeuners van Auschwitz-Birkenau geregistreerd staan. Er staan ook foto’s in van jongeren en ouderen, met onderaan een bordje waarop de naam van het kamp en het nummer staat : foto’s in vooraanzicht, zijaanzicht en ten voeten uit. Het nummer werd ook in hun arm getatoeëerd onder de Z van Zigeuner. Tambour : ?We mogen daar niet naar verwijzen, want dat wordt demagogie genoemd. Maar zeker voor zigeuners moeten we de geschiedenis toch gedenken. Zeker voor zigeuners betekent registreren en ficheren vaak het begin van het einde.? Nog altijd hebben veel Roma de ?onbepaalde nationaliteit?, ook al vertoeven ze sinds vele generaties in België. Daardoor moeten ze bij het rondtrekken voor zowat alle landen een visum aanvragen. Maar de jongeren profiteren wel van de nieuwe soepele naturalisatiewetgeving om Belg te worden.
Door het tekort aan standplaatsen en het totaal ontbreken van doortrekkersplaatsen in België worden zigeuners nog voortdurend van gemeente naar gemeente verdreven, volgens het VOW ?ook deze zomer soms meer dan vijf keren op een week?. Agalev heeft nu een voorstel van decreet voor meer woonwagenterreinen klaar. Vlaanderen telt een duizend nomadische gezinnen, en per jaar zouden nog eens duizend vreemde families over ons grondgebied trekken. Volgens Leon Tambour wil de overheid nog altijd het nomadisme beteugelen. Hij pleit ervoor om het referentieadres te behouden bij een vertrouwensfiguur die tegelijk de vaak analfabete Roma kan begeleiden en bij voorkeur dan bij het VOW. Maar volgens Binnenlandse Zaken komt een vereniging daarvoor sowieso niet in aanmerking. Leon Tambour : ?Wij willen het nomadisme juist beschermen : het is een unieke levenswijze en een gezonde contestatie van de gevestigde maatschappij.?
Chris De Stoop
Zigeunermeisje van vijf jaar in vooraanzicht, zijaanzicht en ten voeten uit : als echte criminelen.
Jongen en meisje van elk drie jaar.
Drie jongens van vijf, negen, en negen jaar.
