Kerken blijven leeg, maar supermarkten en speciaalzaken lopen vol met mensen op zoek naar producten met exotische ingrediënten zoals spelt, quinoa of teff. De gluten- en lactosevrije levensstijl is in opmars. Dieetgoeroes en beroemdheden wijzen de weg. ‘Extreme vormen van voedselradicalisme zullen in de toekomst alleen maar toenemen.’
‘Eten wordt steeds belangrijker voor ons’, stelt Hans Dagevos vast. ‘In vergelijking met vroeger is het voedingsassortiment enorm uitgebreid, net als het aantal verkooppunten. Dertig jaar geleden kon je nog geen kop koffie krijgen in een museum, nu hebben alle musea, cultuurtempels en stations een brasserie of eetcafé.’
Dagevos is consumptiesocioloog aan de universiteit van Wageningen. Volgens hem ontlenen we onze identiteit niet alleen meer aan ons werk of het type auto waarin we rijden, maar ook aan wat en waar we eten. ‘We onderscheiden ons van anderen door ons voedselconsumptiepatroon. Al geldt dat niet voor iedereen, want er zijn natuurlijk ook mensen die totaal niet in voedsel geïnteresseerd zijn.’
Maar de meesten onder ons hebben wel een meer dan gezonde interesse voor eten. Dagevos: ‘Binnen die groep is er een grote polarisatie met aan de ene kant zij die alleen op de prijs letten en altijd rücksichtslos voor het goedkoopste voedsel gaan, en aan de andere kant de mensen die op bepaalde eigenschappen of bestanddelen van hun voedsel letten: of er wel of geen koolhydraten in zitten, wel of geen gluten, wel of geen lactose, wel of geen vlees. De adepten van gezonde voeding zijn vooral jonge vrouwen met een goed inkomen, wat niet wil zeggen dat alle prijsbewuste consumenten arme donders van middelbare leeftijd zijn. Vandaag hangt de keuze voor een bepaald soort voeding sterk af van de levensvisie die iemand heeft, van zijn wereldbeeld en normen en waarden.’
Voeding geeft ook zin aan het leven van mensen. ‘Nu de politicus en de pastoor het ons niet meer mogen of kunnen vertellen, zoeken we het in andere dingen’, zegt Dagevos. ‘In de sportclub, in onze hobby en in ons eten. De verzuiling is compleet weg en mensen kiezen hun individuele levenspad. In vergelijking met elitaire bezigheden als golf, is voeding een relatief goedkope manier om ons van anderen te onderscheiden. Vooral in hipstercafés en -restaurants wordt aan de iconen van het traditionele eten een creatieve twist gegeven. De nieuwe variant is dan ofwel duurzamer, ofwel gemaakt van lokale producten. Zo is in Nederland de Dutch Weed Burger, een hamburger gemaakt van zeewier en algen, razend populair. Hij is honderd procent veganistisch, maar lijkt als twee druppels water op een klassieke hamburger.’
Wat en hoe we eten, zegt iets over wie we zijn en over wat we belangrijk vinden. Dagevos: ‘Het grote aanbod aan verschillende voedingsmiddelen maakt het mogelijk dat we daarin heel ver kunnen gaan. Alles is te koop, en als we het niet in een traditionele winkel vinden, zoeken we het wel online. We kunnen nu speciale voedingsmiddelen kopen waar we vervolgens een apart verhaal rond spinnen. Eten als grondstof voor ons nieuwe geloof.’
Radicalisme
In maart 2008 zond de Nederlandse televisie de documentaire Rauw uit, waarin de toen elfjarige jongen Tom geportretteerd werd die sinds zijn vijfde uitsluitend rauw plantaardig voedsel te eten kreeg. Elke dag bestond zijn dieet uit een fruitsmoothie ’s ochtends, een bord koude ongekookte groenten ’s middags en dadels en noten ’s avonds. Zijn moeder Francis Kenter was een overtuigde raw foodie die haar dagelijks brood verdiende met de verkoop van rauw voedsel in een marktkraam met de toepasselijke naam ‘Ik lust je rauw’. Sportjournalist en schrijver Hugo Borst noemde Kenter in het praatprogramma De wereld draait door ‘een extremist, rijp voor de psychiatrie’.
Vier jaar later werd de vervolgdocumentaire Rauwer uitgezonden. Het dieet van Tom bestond nog steeds uit rauwe planten. Hij was ondertussen door zijn moeder van school gehaald nadat een dokter een ernstige groeiachterstand had vastgesteld. Francis Kenter had de tv-uitzending van de nieuwe documentaire zelf ‘besteld’ omdat ze met de media-aandacht wou vermijden dat de kinderbescherming haar ondervoede zoon bij haar zou weghalen. Rauwer leidde eind 2012 tot een mediastorm. De inmiddels vijftienjarige Tom dook onder en ondanks de vernietigende commentaren bleef graatmagere Francis opdraven in populaire tv-talkshows om haar blijde rawfoodboodschap te verkondigen.
‘Dergelijke extreme vormen van voedselradicalisme zullen in de toekomst alleen maar toenemen’, voorspelt Hans Dagevos. ‘Want een gematigd, wetenschappelijk onderbouwd advies klinkt voor veel mensen onvoorstelbaar saai. Ze willen eruit springen. Dat merk je ook in het publieke politieke debat: wie geen radicaal standpunt verkondigt, wordt nauwelijks nog gehoord.’
Bekeringsdrift
‘Ik heb mezelf geradicaliseerd’, bekent de 24-jarige Gentse veganist Sander. ‘Ik was al op heel jonge leeftijd vegetariër en stapte zes en een half jaar geleden over op het veganisme. Sindsdien eet ik niets dierlijks meer, ook geen zuivel. Die keuze had niets met gezondheid te maken, maar is een gevolg van mijn verzet tegen slavernij van dieren. Ik wil niets te maken hebben met een vlees- of zuivelindustrie die dieren tot middelen reduceert. Wie voor de bevrijding van dieren vecht, moet consequent zijn en kiezen voor veganisme in plaats van vegetarisme. Voor het dierenwelzijn maakt vegetarisme niet veel uit, want de zuivelindustrie ziet koeien toch als melkmachines en kippen als eileg-automaten. Radicaal stamt van het Latijn radix, wat wortel betekent. Meer dan zes jaar geleden heb ik dus het probleem bij de wortel aangepakt.’
Sander beschouwt zijn veganistische levensstijl niet als een manier om zich van anderen te onderscheiden. ‘Dan zou ik me echt al die moeite wel besparen. Al moet ik toegeven dat ik er zeker in de beginjaren trots op was dat ik een veganist ben. Ondertussen is veganisme een deel van mijn leven en loop ik er niet meer mee te pronken. Vroeger had ik de neiging om mensen te bekeren, nu is dat veel minder. Ik heb ondervonden dat mijn medeburgers niet graag op hun fouten gewezen worden. Als je hen er weinig tactvol op aanspreekt, jaag je ze weg. Nogal wat andere veganisten hebben wel last van bekeringsdrift. Dat stuit medeburgers tegen de borst. België telt niet zoveel veganisten, maar ze dragen het label predikers te zijn.’
Zondigt Sander soms tegen zijn geloof? ‘Waarschijnlijk kan een mens nooit honderd procent veganist zijn, want allerlei soorten producten kunnen ‘besmet’ zijn. Ik vermoed dat ik af en toe wel eens iets gebruik dat op dieren getest is. Maar bewust zondigen doe ik nooit. De geur van gebraden kip maakt me misselijk en de walm van gebakken vis is het vieste dat er is. Ik vind mezelf best strikt in de leer; als de lijnen duidelijk getrokken zijn, is het ook makkelijker vol te houden. Als je begint met af en toe een zonde toe te laten, raak je op een hellend vlak.’
Is veganisme een surrogaat voor religie? ‘Ik ben er niet op een religieuze manier mee bezig. Ik weet niet of ik door het veganisme zin geef aan mijn leven, want ik ervaar nog steeds evenveel existentiële leegte als voordien.’
Gojibessen
In de Verenigde Staten scoren veganist Sander en raw foodie Francis Kenter op de schaal van voedselradicalisme allesbehalve hoog. ‘Enorm veel Amerikaanse beroemdheden pronken met hun veganisme’, zegt Sander. ‘Niet omdat ze zo bekommerd zijn om het dierenwelzijn, maar omwille van hun gezondheid. Ze hebben geen ongelijk: de mens is niet gemaakt om dieren te eten.’
De laatste jaren is de veganistische variant Raw foodism in Amerika van obscure subcultuur uitgegroeid tot succesvolle hype voor creatievelingen en hipsters. Vooral jonge vrouwen kicken op de veganistische leefstijl in combinatie met yoga en esoterie. Op hun menu staan onder andere gefermenteerde groenten en een glas tarwegrassap om kiemen en noten door te spoelen. Achterliggende filosofie is dat koken, stomen, stoven of bakken alle ‘goede bacteriën’ vakkundig de nek omwringt. Raw foodies vullen hun dieet van rauwe planten en groenten aan met ‘superfoods’: voedingsmiddelen die volgens de Amerikaanse rawfoodgoeroe David ‘Avocado’ Wolfe extreem veel vitaminen, mineralen en antioxidanten bevatten. In plaats van chips en borrelnoten eten ze gojibessen, rauwe cacao, bijenpollen, algen en hennepzaad.
Stichtster van de rawfoodbeweging was de in 1994 overleden Amerikaanse ‘holistische genezeres’ Ann Wigmore, van wie het verhaal de ronde doet dat ze in de jaren zeventig met een kuur van tarwegras en fruit en ongekookte groenten de borstkanker van Eydie Mae Hunsberger miraculeus genas. Celebrities zoals Demi Moore, Woody Harrelson, Pierce Brosnan, Edward Norton, Donna Karan en Madonna zijn vol- of deeltijds lid van de ‘rawfoodkerk’. Het voorbije decennium verspreidde het rawfoodevangelie zich via hipstersteden als Londen, Oslo, Göteborg en Amsterdam over West-Europa. Ook bij ons openen de eerste rawfoodrestaurants de deuren.
Oorlogstijd
Voorlopig lijken raw food en veganisme in Vlaanderen nog radicale geloofsbelijdenissen van selecte groepen uitverkorenen, al boomen de mainstream varianten wel volop. Dat bewijzen alvast de verkoopcijfers van de kookboeken van Pascale Naessens. Haar boek Puur eten was in 2014 over alle genres heen het best verkochte boek in Vlaanderen en zowel in 2013 als in 2014 was ze de best verkochte auteur. Ze ziet zichzelf als een kookboekenschrijfster met een missie. ‘Ik wil mijn lezers de vreugde en voordelen van gezonde voeding bijbrengen’, zegt ze. ‘Eten is geen zwart-witverhaal, maar een zoektocht naar de juiste balans. Veel mensen hebben het moeilijk om gezond te blijven in een wereld van overvloed. Onze foute eetgewoonten zorgen voor gezondheidsproblemen zoals diabetes type 2 en obesitas. Het is dan ook niet verwonderlijk dat we bewust op zoek gaan naar gezonde voeding. Uit onderzoek blijkt dat sommige generaties voor ons in oorlogstijd gezonder waren dan wij nu: door de schaarste vielen ze terug op natuurlijke voeding, aten ze niet al te grote hoeveelheden en al helemaal geen industrieel vervaardigd voedsel. Ze haalden hun wijsheid toen niet uit kookboeken over gezonde voeding. De reden waarom er nu zo veel boeken op de markt zijn, is dat er grote behoefte aan is.’ Het concept ‘puur’ van Pascale Naessens is vanuit marketingoogpunt een gouden vondst. ‘Als eten onze religie is, is ons lichaam onze tempel’, zegt socioloog Hans Dagevos. ‘Termen als ‘gezond’, ‘fit’ en ‘puur’ verwoorden perfect de ideeën van ‘reinheid van het lichaam’ en ‘eenheid met de omgeving’. De Amerikaanse socioloog George Ritzer introduceerde in 1993 het begrip ‘McDonaldisering van de samenleving’, waarmee hij verwees naar het oprukken van industriële fastfood. Zijn collega Colin Campbell beschreef in 2007 in zijn boek The easternization of the West, de veroosterlijking van het Westen, hoe de moderne westerse mens vooral de ‘eenheid tussen lichaam en geest’ nastreeft en komaf wil maken met de aloude cartesiaanse scheiding tussen lichaam en geest. Die ‘veroosterlijking’ van onze samenleving vind je terug bij allerlei voedingsgroepen die jargon hanteren als reinheid, eenheid, puurheid. Geen pesticiden in je eten, geen kunstmatige stoffen in je yoghurt en probeer zo dicht mogelijk bij huis te eten, bij voorkeur onbespoten groenten uit je eigen tuin.’
‘De mensen in het Oosten staan veel dichter bij zichzelf en bij de natuur’, zegt Pascale Naessens. ‘Oosterlingen zijn zich bewust van hun lichaam en geest. Wij denken alleen maar aan onze gezondheid als we ziek zijn. Maar er is geen enkel medicijn dat preventief zo efficiënt werkt als beweging en gezonde voeding. Ziekte voorkomen is toch beter dan ze te moeten behandelen? De bedoeling van mijn boeken is juist om gezond te zijn en te blijven. De voeding van veel mensen komt niet uit de natuur, maar uit de fabrieken van de voedingsindustrie. Ze is geraffineerd, alle levende elementen zijn eruit gehaald. Die producten kapen hun genotsysteem, maken hen verslaafd en dwingen hen steeds meer te eten. Maar er zit niets levends in om hun immuunsysteem te versterken. Daarom moeten we terug naar natuurlijke voeding. Die groeit aan bomen en komt uit de grond.’
Is het een zoektocht naar zin? Pascale Naessens: ‘Het is een zoektocht naar wie ik ben en naar waar ik vandaan kom. Mijn manier van leven geeft me vrijheid en kracht: ik bepaal zelf wat ik eet. Met de kennis die ik intussen heb, weet ik dat ik mijn lichaam versterk met elke hap die ik in mijn mond steek.’
Anders gaan eten
Twintiger Astrid Beirnaert gaf haar leven en dat van haar vriend een nieuwe koers met de hulp van de boeken van Pascale Naessens. Sinds een paar maanden houdt Astrid samen met een vriendin een blog over haar voedingsavonturen bij. ‘Tijdens mijn studies zat ik op kot en leefde ik niet echt gezond’, zegt ze. ‘Ik voelde me niet lekker en kwam op een bepaald moment tot het inzicht dat ik moest veranderen.’ Astrid begon rigoureus anders te eten. ‘Ik volg geen dieet; dit is een levenswijze. Pascale Naessens leerde me dat er op ons bord beter twee componenten liggen in plaats van drie. Dat wil zeggen dat je alleen groenten eet met daarbij een extra component van vis, vlees of pasta. Onze maag kan geen extra derde component verteren; dat vraagt te veel energie. Vandaar ook dat een mens na een stevige maaltijd een dip krijgt.’
Ook Astrid is een vrouw met een missie. ‘Heel onze maatschappij moet anders gaan eten’, vindt ze. ‘Anders komt het niet goed. Kijk maar welke ziektes er gelinkt zijn aan verkeerde voeding. Consumenten moeten een klik in hun hoofd maken, maar ook de voedingsindustrie moet op de schop. Bewust eten, wil zeggen dat er niets meer uit een potje komt. In bijna alles zit suiker en dat is pas echt vergif. Ons lichaam heeft geen suiker nodig en bewaarmiddelen uit verpakte voeding kunnen we missen als kiespijn. Ik eet ook geen tarwe meer en dat is niet vanzelfsprekend, want je vindt het in veel producten.’
Wat is er mis met tarwe? ‘Het is een koolhydraat dat je bloedsuikerspiegel eerst pijlsnel de hoogte injaagt om hem daarna een spectaculaire diepe duik te laten maken. Je krijgt een energieopstoot gevolgd door een dip, wat voor een verslavend effect zorgt waardoor je smacht naar meer. Ik start mijn dag met een glas water met citroensap omwille van het ontgiftend effect, daarna havermout met fruit. ’s Middags ligt er een slaatje met speltpasta of quinoa op mijn bord en tussendoor eet ik rijstwafels besmeerd met zelfgemaakte humus. Elke dag maak ik een groentesmoothie en ’s avonds eten we groenten met een stukje vlees of vis. We drinken veel thee en af en toe een glas rode wijn. Ik ben niet langer moe, heb meer energie en doorzettingsvermogen. Jarenlang had ik hoofdpijn, nu niet meer.’
Is zondigen toegestaan? ‘De maatschappij is niet aangepast, dus moeten we soms water bij de wijn doen. Mijn lichaam is ondertussen zo afgekickt van de suiker en de tarwe dat ik elke zonde moet bekopen. Als ik één praline durf te eten, krijg ik hoofdpijn.’
Wat vinden Astrids vrienden van haar obsessie met voeding? ‘Steeds meer leeftijdsgenoten worden zich bewust van hun foute eetgewoonten. Maar als ze horen hoe ik eet, kijken ze toch raar op. Mijn vriend en ik hebben soms de neiging om anderen te bekeren. We zijn zo overtuigd en voelen de voordelen, dat we moeten oppassen dat we anderen niet te veel met voedingstips overstelpen. Niet iedereen is klaar voor onze levensstijl.’
Satanische gluten
Nog niet zo lang geleden waren ‘wondergranen’ zoals quinoa en spelt populair bij fanatieke macrobioten, vandaag liggen ze verwerkt tot broden of pasta in alle vormen en maten in de rekken van de supermarkt. Nog niet zo lang geleden kenden alleen gastero-enterologen de termen lactose- en glutenintolerantie, vandaag lijkt het alsof steeds meer mensen een acute vermoeidheidsaanval, hoofdpijn, buikkrampen of diarree krijgen van gluten of melk. Steeds meer consumenten schrappen brood van hun dieet en schakelen over op sojamelk, steeds meer restaurants schrijven een hoofdstuk gluten- en lactosevrije gerechten bij op hun menukaart en steeds meer supermarkten reserveren extra schappen voor lactose- en glutenvrije producten. Zelfs prijsvechter Aldi heeft glutenvrije spaghetti in zijn aanbod.
Beroemdheden zoals Miley Cyrus, Lady Gaga en presidentsdochter Chelsea Clinton getuigen vandaag graag over hun strijd tegen lactose- of glutenintolerantie en volgen daarmee het ‘oervoorbeeld’ van actrice Gwyneth Paltrow. De Oscarwinnares voelde zich in de lente van 2012 slapjes en moe. Haar lijfarts constateerde dat ze te weinig rode bloedcellen had, een tekort aan vitamine D en een teveel aan stress. Hij schreef haar een strikt alcohol-, koffie-, suiker-, vlees-, vis-, zeevruchten-, gluten- en lactosevrij dieet voor. Paltrow huurde een ghostwriter in die haar dieet in 2013 vertaalde in recepten voor het zeer succesvolle kookboek It’s all good.
Gluten is een eiwit dat in veel graansoorten zit. De Amerikaanse neuroloog David Perlmutter is er alvast van overtuigd dat het des duivels is en voert een verbeten strijd tegen granen, koolhydraten en suiker. Hij beweert het wetenschappelijk bewijs gevonden te hebben dat gluten onze hersencellen zo ontregelen dat ze ons eigen brein aanvallen. Slapeloosheid, dementie, depressie, ADHD, migraine… het zijn allemaal aandoeningen die volgens Perlmutter op het conto te schrijven zijn van het satanische eiwit gluten. Zijn credo luidt: ‘Eet geen brood, pasta of suiker, maar eet net zoals uw voorouders groenten, fruit, vlees en vet en binnen dertig dagen zijn uw hersenen weer gezond.’ Perlmutters boek Grain brain uit 2013, vertaald als Het glutengevaar, is wereldwijd een miljoenenseller.
Perfectie
De antiglutenkruistocht van David Perlmutter vindt geen genade in de ogen van Jessica Biesiekierski, een aan de KU Leuven verbonden glutenonderzoekster. Volgens Biesiekierski praten valse profeten zoals Perlmutter mensen met chronische hoofdpijn en spijsverteringsstoornissen ten onrechte een glutenvrij dieet aan. Enkel mensen die lijden aan de chronische maagdarmaandoening coeliakie kunnen beter gluten mijden omdat hun immuunsysteem erop overreageert. Daarnaast is er nog een zeer kleine groep die gevoelig is voor gluten en er een opgeblazen gevoel aan overhoudt. Jessica Biesiekierski volgde 147 mensen die overtuigd waren van hun glutenintolerantie en daarom heil zochten in een glutenvrij dieet. Na uitgebreide testen bleek meer dan 70 procent niet allergisch of gevoelig te zijn voor gluten. 44 procent was onder invloed van goeroes als Perlmutter en Paltrow of na een zoektocht op het internet glutenvrij beginnen te eten, 21 procent had gluten afgezworen op aanraden van een alternatieve dokter en de rest op aanraden van een diëtist of een klassieke arts.
Het succes van glutenvrij voedsel heeft volgens Hans Dagevos alles te maken met ons verlangen naar perfectie. ‘Een kind met een beugel was vroeger een uitzondering, nu is een beugel alledaags. Een kind dat vroeger ‘druk’ was, moest ermee leren leven, nu krijgt het de diagnose ADHD en aangepaste medicatie. Natuurlijk detecteren we alles sneller dan vroeger, dat geldt evenzeer voor allergieën, maar tezelfdertijd streven we ook in onze voeding de grootst mogelijke perfectie na. De talloze dieetgoeroes spelen daar handig op in en proberen hun schare volgelingen te binden en te ‘voeden’ met hun adviezen. Eerst was er de religie, vervolgens zochten we naar zin in seks en drugs. Nu is ons voedsel aan de beurt.’
DOOR JAN STEVENS
‘We moeten terug naar natuurlijke voeding. Die groeit aan bomen en komt uit de grond.’
‘Enorm veel Amerikaanse beroemdheden pronken met hun veganisme. Ze hebben geen ongelijk: de mens is niet gemaakt om dieren te eten.’
