Geen titel zo gehypet en tegelijk zo verguisd als de erotische bdsm-trilogie Vijftig tinten grijs. Nu de mediastorm geluwd is, duiken de wetenschappelijke studies op. In het essay Hardcore romantiek onderzoekt cultuursociologe Eva Illouz wat we uit het succes van dit ongewone liefdesverhaal kunnen leren. ‘Vijftig tinten grijs is geen seksuele, maar een culturele fantasie.
‘In de middeleeuwen’, zegt ze, ‘had je verhalen over een ridder die een jonkvrouw aanbidt, maar die geen seksuele relatie met haar zal hebben. Hij lijdt voor haar, en zijn pijn getuigt van zijn mannelijkheid en eer. Dat soort pijn zien we vandaag niet meer. Nee, mannen en vrouwen voelen zich leeg en onwaardig als ze worden afgewezen.’ De liefde, vindt de Frans-Israëlische sociologe Eva Illouz, is best ingewikkeld geworden. En precies daarom vindt ze de bdsm-trilogie Vijftig tinten grijs van E.L. James een interessant boek.
In een interviewreeks met ‘denkers die de stem van de toekomst zijn’ noemde het Duitse weekblad Die Zeit Eva Illouz ‘een van de interessantste intellectuelen van onze tijd’. Haar oeuvre leest als een emotionele atlas voor de 21e eeuw. Haar hele academische leven en zeven boeken lang al krabt ze waar het in de samenleving het hardst jeukt: aan de onderbuik. Ze analyseerde de liefde en onze vrijetijdsbesteding, Freud op de werkvloer, en het psychotherapeutische jargon dat onze taal en ons denken is gaan beheersen. Toch schrijft Illouz geen lichtvoetige boeken. Ze beargumenteert haar stellingen zoals het een academica betaamt: bedaard en geïnformeerd. Ze onderzoekt, doorprikt en roeit tegen de stroom van de populaire cultuur in. Haar werk wordt uitdagend genoemd, tegendraads, briljant, kritisch.
Een van haar theorieën die je doet nadenken, is die van het ‘emotionele kapitalisme’. Het concept komt al aan bod in haar eerste boek, Con-suming the Romantic Utopia uit 1997, en is een rode draad doorheen haar oeuvre. Liefde en kapitalisme gaan hand in hand, schrijft ze daarin. Sinds de liefde op het eind van de 19e eeuw de publieke sfeer betrad, zegt Illouz, wordt ze gebruikt door adverteerders, en dat heeft haar aard drastisch veranderd. Romantiek en consumptie zijn vandaag onafscheidelijk. Een decennium later, in 2007, pikt ze die gedachte weer op in Cold Intimacies: the Making of Emotional Capitalism. Waar is de passie gebleven, vraagt ze zich af. Passie heeft plaatsgemaakt voor berekening. Een romantische ontvoering? Een leven lang lijden voor de persoon die je niet kunt krijgen? Het past niet in het economische beeld waar de liefde aan moet beantwoorden. Vandaag hebben we het vaker over een investering, over kosten en baten. Maar door naar de liefde te kijken als naar een consumptieproduct missen we echte intimiteit, meent Illouz.
In 2012 zette ze haar onderzoek verder in de internationale bestseller Why Love Hurts: a Socio-logical Explanation. Nooit deed de liefde meer pijn dan nu, schrijft ze daarin. Ook al mobiliseerde ze in lang vervlogen tijden hele legers, de miserie van de liefde is een aanhoudend thema geworden in onze samenleving. We proberen ermee om te gaan, we overwinnen het, we doen aan zelfreflectie, gaan in therapie en lezen adviescolumns. Illouz ontrafelt hoe de pijn die liefde veroorzaakt wordt ervaren, hoe ons zelfbeeld vandaag wordt bepaald door onze liefdesrelaties, hoe het oneindige keuzeaanbod het moeilijk maakt om diepgaande relaties aan te gaan en bindingsangst veroorzaakt, en hoe ironie de zelfbescherming van deze tijd is geworden.
De sociologe begeeft zich met die onderwerpen op het grillige pad van wat men al eens lacherig ‘vrouwelijke thema’s’ noemt. Nochtans, beweert Illouz, vertelt die vrouwelijke sfeer veel over onze samenleving. Ze houdt ons emotionele leven ondersteboven, keert het binnenstebuiten en houdt het tegen het licht, waardoor ze nieuwe inzichten verwerft over zaken als de liefde, zelfhulp, internetdating en het belang van Oprah Winfrey.
Een aantal van haar theorieën komt samen in haar recentste publicatie: het essay Hardcore romantiek. Hier begeeft Illouz zich op nog gladder ijs. Ze onderwerpt de erotische trilogie Vijftig tinten grijs, waarvan wereldwijd meer dan 60 miljoen exemplaren over de toonbank gingen, aan een grondig onderzoek. Haar argument: ‘Literatuur, of het nu goeie is of slechte, geeft vorm aan onzichtbare en onuitgesproken maatschappelijke dynamieken. In premoderne tijden moesten verhalen de boeren helpen om zin te geven aan hun harde leven. Wel, Vijftig tinten grijs, hoe slecht geschreven ook, toont hoe we een weg kunnen vinden uit het kluwen van de tegenstrijdige verlangens waarmee we geconfronteerd worden. Vijftig tinten grijs raakt aan actuele thema’s als liefde, intimiteit, seks en seksuele bewustwording. Wat mij betreft is de trilogie de ultieme triomf van de vrouwelijke kijk op liefde en relaties.’
Het grootste deel van uw onderzoek en oeuvre gaat over de liefde. Hoe bent u daartoe gekomen?
EVAILLOUZ: Ik bestudeer de liefde omdat hoe we liefhebben wordt bepaald door de cultuur waarin we leven. Liefde en seksualiteit mogen dan intieme aangelegenheden zijn, ze zijn niet alléén privé. Ze zijn een middel om mensen te socialiseren in de consumentencultuur. Seks is dus onderhevig aan het kapitalistische systeem, en het is ook de arena waarin over zaken als gelijkheid en wederzijdse instemming wordt onderhandeld. Seks is behalve een hedonistisch project dus ook een politiek en moreel project.
Volgens u is er iets mis met de manier waarop de liefde evolueert.
ILLOUZ: Kapitalisme heeft de economische omstandigheden veranderd, maar het heeft in dat proces ook de manier waarop we naar liefde kijken veranderd. Kijk eens hoe het aantal echtscheidingen elk jaar toeneemt. Ik vind het verontrustend om te zien dat men niet meer weet hoe een relatie werkt. De harmonie tussen de seksen is verstoord. Er is een groot verschil in de manier waarop mannen en vrouwen bijvoorbeeld naar liefde en seks kijken. In de negentiende eeuw waren man en vrouw elkaars emotionele gelijken – niet op sociopolitiek en economisch vlak, maar wél op de huwelijksmarkt. Ze hadden dezelfde verwachtingen. Vandaag is dat niet meer zo. Mannen zijn meer geïnteresseerd in seks, terwijl vrouwen op zoek zijn naar een liefdesrelatie. Dat maakt dat mannen emotioneel dominant zijn, en dat maakt vrouwen onzeker.
Een ander aspect waar men in de arena van de liefde voor vecht is autonomie.
ILLOUZ: Autonoom zijn is nu hét ideaal, zowel mannen als vrouwen koesteren het. Wie niet autonoom kan zijn, ervaart dat als een mentaal, economisch en zelfs professioneel probleem. Autonomie wordt als een deugd gezien, maar het is een deugd die een probleem kan worden zodra je een romantische relatie hebt. Want de definitie van een romantische relatie is net het tegendeel van autonoom zijn: een relatie gaat over wederzijdse afhankelijkheid, over de behoefte om erkend te worden door de ander. Dat maakt een hedendaagse relatie complex, want het is de plek waar al die wensen en verlangens samenkomen.
Dat zijn recente fenomenen, maar liefdesverdriet is toch niet nieuw?
ILLOUZ: Dat niet, maar sommige manieren waarop we die emotie ervaren wel. Liefdespijn is wellicht het oudste thema in de literatuur. We beschikken over oude getuigenissen over de pijn die liefde kan veroorzaken, over onbeantwoorde liefde. In de middeleeuwen bestonden die verhalen uit een ridder die een jonkvrouw aanbidt maar die geen seksuele relatie met haar zal hebben. Hij lijdt voor haar. Zijn pijn getuigt van zijn mannelijkheid en eer. Dat soort pijn zien we vandaag niet meer. Vandaag voelen mannen en vrouwen zich leeg, onwaardig als ze worden afgewezen of een relatie spaak loopt. Hun eigenwaarde hangt af van het feit of iemand hen liefheeft. Liefde staat vandaag centraal in ons leven, het vormt onze identiteit.
Het grote verschil tussen de moderne en premoderne tijden is dat de mens in de christelijke cultuur van vroeger het lijden recycleerde. Hij gebruikte het als een manier om spiritueel te groeien. Vandaag is lijden verbannen uit onze samenleving. Onze psychotherapeutische cultuur zegt dat we plezier moeten opzoeken, terwijl men in de romantiek geen moeite had met lijden. De miserie van Flauberts Madame Bovary kunnen we vandaag minder goed vatten.
U zegt dat de pijn die met liefde gepaard gaat niet zozeer onze eigen schuld is, maar wordt veroorzaakt en gevormd door onze cultuur.
ILLOUZ: Precies.In een prekapitalistische wereld was het huwelijk een economische keuze. Daarom werden emoties aan banden gelegd door de ouders en de gemeenschap. Toen het kapitalisme ontstond, bevrijdde het de mens van dat juk. Daarmee verdwenen ook de omgangsregels en de etiquette. Interessant genoeg willen mensen nog steeds trouwen, en het liefst binnen dezelfde sociale klasse. Dat is ook wat nog steeds het vaakst gebeurt. Ondanks het feit dat het niet hoeft, blijft men volgens die oude patronen leven. Hoe is dat mogelijk? Door wat ik ‘de rationalisering van romantische liefde’ noem. Mensen denken goed na over hun levenspartner. De retoriek van allesverterende passie, van zelfverloochening en van lijden is vervangen door een zeer voorzichtige manier van relaties managen.
En intussen kijken we met een ironische blik naar relaties. Het is het enige wat ons beschermt tegen de angsten waar we mee kampen.
ILLOUZ: Het is moeilijk om ‘ik hou van je’ te zeggen zonder te denken aan het feit dat die zin al duizenden keren is gezegd. Je kunt het wel menen, maar wie oprecht en authentiek wil zijn, wordt nerveus van dat soort uitspraken. Een liefdesbrief schrijven, een romantisch cadeau geven: we doen het wel, maar niet zonder duidelijk te maken dat we weten dat het een clichégebaar is. We verlangen naar het cliché, maar realiseren ons dat we er zelf een zijn – dat is de ironie van de romantiek.
Ook onze keuzevrijheid creëert problemen, zegt u. Te veel keuze leidt ertoe dat we vaker de verkeerde keuze maken.
ILLOUZ: Vandaag kunnen we onze partner kiezen ongeacht religie, sociale afkomst, geslacht… Dat is een goeie ontwikkeling, maar uit consumentenonderzoeken blijkt dat veel keuze een effect heeft op het kiezen. Hoe meer keuze, hoe moeilijker. Dat geldt ook voor romantische liefde. Te veel informatie maakt ons apathisch. We gaan twijfelen. We kunnen niet kiezen omdat we bang zijn een betere opportuniteit te missen. Dat genereert bindingsangst.
En daar kampen vooral mannen mee?
ILLOUZ: Sinds de jaren tachtig leven we in een staat van morele paniek over bindingsangst. De vraag ‘Wat wil hij nu eigenlijk?’ zal veel vrouwen bekend in de oren klinken. Cijfers tonen aan dat het vooral mannen zijn die minder geneigd zijn zich te binden aan een vrouw. Er bestaat heel veel literatuur over. In een poging dat fenomeen te verklaren, voert men biologische en psychologische redenen aan, verwijt men het feminisme, of verklaart men de mannelijke psyche ziek. Wel, dat wil ik ontkrachten. Mannen zijn niet ziek. Bindingsangst is geen persoonlijk probleem, het is een reactie op die keuzestress die ook mannen ervaren.
Maar intussen bezoeken we therapeuten die ons vertellen dat we een foute partnerkeuze kunnen terugvoeren op wat we meemaakten in onze kindertijd. Een verkeerd uitgangspunt, zegt u. Liggen we tevergeefs op de sofa?
ILLOUZ: Een van de onthutsende resultaten van de psychologische cultuur is dat we denken dat veel van onze mislukkingen aan onszelf te wijten zijn, dat we ze hebben veroorzaakt door gedachte- of emotionele patronen. Men zou zich moeten realiseren dat het in de eerste plaats problemen van een samenleving zijn, ze horen bij het moderne leven.
Ik beweer niet dat ernstige psychologische problemen niet bestaan, er zijn extreme gevallen van mensen die niet in staat zijn relaties aan te knopen. Ik zeg ook niet dat psychologie niet werkt: dat doet ze wel. Maar het belangrijkste effect van de psychologie is dat het problemen privatiseert, zoals men organisaties in de economie privatiseert. Problemen zijn nu het territorium van het individu. Het feit dat mensen vandaag voortdurend met hun neuroses bezig zijn, is sociaal gezien opmerkelijk. Neuroses krijgen pas ruimte als de sociale gedragsregels en de etiquette wegvallen. Dat betekent dus dat we elkaar tegemoet treden zonder regels.
Vandaar het succes van de zelfhulpindustrie. In uw boek Oprah Winfrey and the Glamour of Misery zei u dat mensen wordt wijsgemaakt dat ze aan zichzelf moeten werken, terwijl ze beter aan een samenlevingsmodel zouden werken.
ILLOUZ: Zelfhulp belooft ons dat we onze eigen regels en voorwaarden tot geluk kunnen creëren. Het houdt ons voor dat individuen de macht hebben om de sociale condities te veranderen. Sorry, maar dat is een fantasie.
U noemt ook Vijftig tinten grijs een zelfhulpboek. Hoe komt u daarbij?
ILLOUZ: De kracht van Vijftig tinten grijs – en van veel vrouwenliteratuur – is niet alleen dat het de problemen van heteroseksuele relaties in kaart brengt, maar ook dat het boek de lezer instrumenten aanreikt om daar iets aan te doen.
Er bestaat ook goeie erotische literatuur. De vraag die velen bezighoudt is waarom net Vijftig tinten zo populair is.
ILLOUZ: Onder meer door de romantische utopie die bdsm voorstelt. Sm als culturele praktijk is niet in tegenspraak met hogere normen als zelfsturing en autonomie. Bdsm heeft gelijke tred gehouden met de ontwikkeling van het feminisme en met een hogere mate van seksegelijkheid. Jazeker, Vijftig tinten heeft een feministische boodschap. Feminisme is een deel van onze cultuur. Het almaar toenemende besef van de notie dat mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn is fundamenteel en onomkeerbaar. Maar ook dat maakt dat de wereld complexer wordt, want ideologisch zijn we wel gelijk maar politiek en economisch zijn we dat nog niet. Bovendien vormt gelijkwaardigheid een bedreiging voor de romantische relatie, die haar oorsprong vindt in het model waarin de man de beschermer is en de vrouw degene die wordt beschermd, die afhankelijk is.
De roman reikt een oplossing aan voor die sociale tegenstelling. In Vijftig tinten is het hoofdpersonage Ana wel degelijk de gelijke van Christian Grey. Ze behoudt haar autonomie, ze probeert soeverein te blijven. Ook al is ze een arme studente zonder sociale status en is hij een rijk en machtig man, hij wil voortdurend haar gezelschap. Zij trekt de grens. Hij wil haar beschermen, zij weigert. Ze wil voor zichzelf zorgen, en ze doet dat ook. Op het moment dat ze wordt lastiggevallen door een man, zet ze zelf haar vuist in zijn gezicht. Maar, in hun seksuele relatie vonden ze een oplossing om de traditionele rollen te spelen op een manier die genot verschaft. Dat spoort met het feministische concept van bevrijding.
Bovendien is het de ultieme vrouwelijke fantasie om een man die afstandelijk en cynisch is te veranderen. Grey ontdooit en wordt gevoelig en warm, zoals Ana wil dat hij wordt. Seks is nooit alleen een ontmoeting van twee lichamen, het wordt ook gevormd door de samenleving. Dat maakt van Vijftig tinten niet zozeer een seksuele als wel een cultuurfantasie.
Afgelopen zomer stond in Journal of Women’s Health dat Vijftig tinten grijs slecht zou zijn voor de gezondheid van vrouwen, omdat het vrouwen het idee geeft dat partnergeweld aanvaardbaar is.
ILLOUZ: Vrouwen interpreteren afstandelijkheid en misbruik als psychologische problemen in plaats van als machtsvertoon. Daarom bedenken ze strategieën om afstandelijk of manipulatief gedrag te plaatsen. En dus verslinden ze boeken die hen vertellen hoe ze dat afstandelijke mannenhart toch voor zich kunnen winnen.
De wetenschap probeert de liefde te verklaren, en ze zo te ontmantelen en te ontmaskeren. Maar is dat wel wenselijk? Hebben we niet een vleugje mysterie nodig?
ILLOUZ: Onze cultuur heeft de liefde zwaar gedemystificeerd, terwijl we net erg naar die mystiek verlangen. Liefde mag wat mij betreft opnieuw wat mystiek krijgen, maar enkel als we de aannames van wat mystiek is laten varen. Nu denken we aan de man die de vrouw aanbidt, voor haar op de knieën valt: dat is gebaseerd op fundamentele ongelijkheid tussen de geslachten die op een of andere manier werd omgedraaid in de liefdesrelatie. Maar mystiek kan ook zonder die macht.
Het goeie nieuws is dat het belang van de liefde net lijkt te stijgen naarmate vrouwen meer macht en zelfbeschikking krijgen. Hoe meer egalitair een samenleving, hoe meer waarde ze hecht aan romantische liefde.
DOOR CATHÉRINE ONGENAE
‘Kijk eens hoe het aantal echtscheidingen elk jaar toeneemt. Ik vind het verontrustend om te zien dat men niet meer weet hoe een relatie werkt.’
‘De retoriek van allesverterende passie en zelfverloochening is vervangen door een zeer voorzichtige manier van relaties managen.’
‘Vroeger werd lijden gerecycleerd om spiritueel te groeien. Vandaag is lijden verbannen uit onze samenleving.’
