Europa wendde de steven naar de oceaan, weg van de Middellandse Zee. Professor Mohammed Arkoun over de historische breuk tussen moslims en kristenen. Is de islam-kultuur zo verdwenen ?
VOOR Mohammed Arkoun, geboren in 1928 in Kabylië, Algerije, en professor emeritus in de geschiedenis van het islamitisch denken aan de Sorbonne in Parijs, is de huidige staat van de islamitische maatschappijen een zorg en een schande. De professor, die twee jaar kollege gaf in Amsterdam, kwam spreken in Antwerpen en in Brussel over Europa en de islam (in Antwerpen wou de fakulteit voor vergelijkende godsdienstwetenschappen op die manier haar vijftiende verjaardag vieren). Hij vindt onder meer dat islamitische immigranten in Europa serieus godsdienstonderwijs moeten eisen, op universitair en wetenschappelijk niveau, met dien verstande dat dat door het Europese (lees, Belgische) universitaire systeem gekontroleerd moet worden, en zeker niet door de “geïnstitutionalizeerde onwetendheid” van Saudi-Arabië of soortgelijke staten. “Want een teologie die de geschiedenis negeert, kan haar eigen bevrijdende funktie vandaag ook niet vervullen. Van die eis vallen alle andere af te leiden. “
Op dezelfde manier zegt Arkoun dat het nodig is de koran op een wetenschappelijke manier te bestuderen, met moderne hulpmiddelen van lexis en linguïstiek wat door de traditionele, gesloten islam van de “fundamentalisten” ten strengste verboden is. “We moeten er mee stoppen de godsdienst alleen door gelovigen te laten bestuderen, ” zegt hij. Deskundigen met een open geest van alle overtuigingen moeten daarbij betrokken worden. De professor is niet mals voor de reëel existerende islamitische maatschappij. Maar eerst richt hij zijn kanonnen op de sterkste partij, de “hegemonie” : Europa en haar dochter.
– MOHAMMED ARKOUN : De Middellandse Zee als ruimte : ik noem ze zo om ze te openen, ze niet te laten sluiten door nationalistische of religieuze referenties, die die eenheid van de Middellandse Zee gebroken hebben. Die eenheid bestond al zeer lang : de Pax Romana daarover heeft lang geduurd, je vindt sporen van de Romeinse aanwezigheid van Volubilis in Marokko tot in Syrië. De ruimte dus of, zoals Fernand Braudel het noemt, de mediterrane wereld, die ons gemeenschappelijk referentiekader is op spiritueel en intellektueel gebied. Het Romeins recht heeft het recht in de Europese landen diepgaand beïnvloed, maar heeft ook sporen nagelaten in de islamitische rechtspraak ; de Griekse filozofie heeft ook in de islamitische kontekst een fundamentele rol gespeeld. Terwijl onze godsdiensten hun oorsprong hebben in het Midden-Oosten. We kunnen daar gewoon niet uit weg, dat heeft niets met nostalgie te maken. Als we daar van uitgaan, komen we bij twee zeer belangrijke feiten terecht.
Ten eerste, door sinds 1492 zijn aandacht af te wenden in de richting van de Atlantische Oceaan en Amerika, heeft Europa zijn historisch geheugen gebroken. De ontdekking van de Atlantische route heeft de Middellandse Zee natuurlijk niet onmiddellijk gemarginalizeerd (de Europeanen hebben genoeg gestreden tegen het Ottomaanse rijk voor de kontrole ervan), maar ze heeft wel de konflikten erin beïnvloed. Terwijl Europa zich steeds meer bewust werd van zijn groeiende macht en expansie eerst in de Mediterrane ruimte, daarna in Amerika , en heden ten dage uitgekomen is bij de verwerping van de Middellandse Zee. Door het kristendom te banalizeren, te privatizeren en te verwerpen via de moderne revoluties, bleven geen referenties naar het Midden-Oosten over. Tenzij die islam dan, maar die wordt verdrongen in een obskuur Oosten, dat romantisch was in de negentiende eeuw, en nu obskurantistisch. Europa heeft meer aandacht voor het Egypte van de farao’s of Syrië in de oudheid, of antiek Mesopotamië daarvoor zijn er leerstoelen aan de universiteiten dan voor de geschiedenis van de Middellandse Zee in haar geheel. Daar zijn geen leerstoelen voor. Een onwaarschijnlijke breuk is dat ! Dus voor Europa is de Middellandse zee, na die zeer lange periode van gemeenschappelijke ruimte, de eigen zee geworden, waar de anderen uitgesloten werden.
En aan de andere kant, bij de moslims, gekonfronteerd met de opkomende macht van Europa, is elke relatie met de Middellandse Zee ten enen male verloren gegaan. De islamitische maatschappijen plooiden zich rond een islamitische kultuur waarvan ze de banden met bijvoorbeeld de Griekse filozofie, niet meer zagen. Na de zestiende eeuw is het volledig afgelopen met de Griekse filozofie, alleen de koran wordt nog gelezen, en dan een uiterst beperkte koran. Omdat de teologische scholen, die zich tegen de konkurrentie van de Griekse denkers intellektueel moesten verdedigen, dat niet meer hoeven omdat de konkurrentie verdwenen is. Het resultaat is een verarmde religieuze doctrine, een relatie met de koran die intellektueel zwak is.
– Dat beantwoordt aan de breuk in de klassieke islamitische beschaving, die de neergang inluidt. Wat was de oorzaak van die breuk ?
– ARKOUN : Dat ligt ingewikkeld. Die breuk is het gevolg van een korrelatie. Elke expansie van de Europese macht wordt vertaald in een verzwakking van de islamitische maatschappijen. Maar dàt heeft u op school niet geleerd ! Zo heeft de hegemonie van Europa de handelsroutes van de islamitische maatschappijen afgenomen, die liepen van de Middellandse Zee naar de Indische Oceaan. Die handel was de essentiële bron van welvaart van de steden. Het verlies van de handelsroutes aan Engeland en Frankrijk, de Spaanse reconquista, die uitliep op de totale uitdrijving van de joden en de moslims, die de aktiefste sociale kaders van de mediterraanse beschaving waren, dan de konflikten tussen het Ottomaanse rijk en de Italiaanse republieken, Spanje, en Portugal die in de zestiende eeuw de wereldzeeën gingen veroveren… Aan dat alles beantwoordde, op een korrelatieve manier, een progressieve verzwakking van al de islamitische maatschappijen rond de Middellandse Zee, op ekonomisch, sociaal, kultureel en politiek gebied. Tot in Indonesië toe, waar de Hollanders zaten.
U ziet, dat gaat over de beheersing van de zee, wat wil zeggen van de essentiële handelsroutes, en de aanvoer van grondstoffen. Daarom moet de geschiedenis van de Middellandse Zee herschreven worden, in een perspektief dat de Franse historicus Fernand Braudel in zijn werk getoond heeft. Maar die is in Frankrijk zelf lang gecensureerd geweest. Nu niet meer. Zijn boeken spreken voor zich. Maar de Fransen lezen daarin om zich te verstrooien in de Middellandse Zee, zoals ze toerisme gaan doen in de zomer, niet om er iets uit te begrijpen.
Braudel is in Turkse archieven gaan neuzen, en in Algiers. Er blijft dus een enorm werk te doen, niet alleen door Europese historici, maar ook door Arabieren en Turken, om het gemeenschappelijk referentiekader over de Middellandse Zee te herstellen, als wieg van onze kulturen en onze beschavingen. Dat zou dan meteen toelaten het geweld te staken in de konfrontatie van wat beide kanten “onze waarden” noemen. Waarden dan die de anderen uitsluiten, in plaats van ze te integreren. Op basis van een wederzijdse onwetendheid, die eeuwenlang gekultiveerd werd en ingeworteld met behulp van een ideologisch geschiedenisonderwijs (hoeveel leerstoelen Ottomaanse geschiedenis vindt u aan de geschiedenisfakulteiten in Europa ? Héél weinig.)
Dat is trouwens niet alleen een politieke weigering, maar ook een intellektuele. Omdat de lieden die het totaalbeeld zouden moeten herstellen, meewerken aan de scheiding. En hoe wilt u die dan ongedaan maken ? En hoe wilt u, als u Arabieren ziet in Antwerpen, daar anders op reageren dan met een weigering : wat komen die hier in mijn weg lopen ? Die horen immers niet in onze beschaving ?
– Dat is heel erg. Anderzijds is daar het spiegelbeeld…
– ARKOUN : Natuurlijk is dat spiegelbeeld daar. Ik heb de omgekeerde situatie vaak genoeg beschreven. Maar dat gaat dan langs lijnen waarbij de islamitische kultuur zich terugtrekt uit het spel van konfrontaties van kulturen in de Mediterrane ruimte. Daarmee wil ik de geslotenheid die wij vandaag kennen niet verontschuldigen. Maar ik wil de redenen voor die terugtrekking uitleggen : waarom de islamitische kultuur, die het initiatief en ideeën had en open was in de middeleeuwen, verdwenen is in de twintigste eeuw.
Mijn geschiedenis is er een van een verdwijnen, niet van een imperialistische expansie, dat is het verschil. En de moslims de Arabieren en de Turken hebben de geschiedenis van hun diverse landen nog niet geschreven, waarin die verdwijning uitgelegd zou worden van een humanistische kultuur in de moslim-maatschappij sinds de zestiende eeuw. En niet, zoals de nationalisten beweren, “sinds de kolonizatie”. Die kolonizatie heeft zeker een rol gespeeld, en die rol was niet eens helemaal negatief. Omdat ze een uitdaging in die maatschappijen heeft ingeplant : door ideeën binnen te brengen die in de Europese landen zelf ook een uitdaging betekend hadden voor een beschaving die gedomineerd werd door de kristelijke kerk. Dezelfde uitdaging is naar de islam gegaan. Daarom ben ik het er niet mee eens dat het kolonialisme als beweging in de geschiedenis volledig verguisd wordt. Als overheersingssysteem was het zeker verwerpelijk, maar als brenger van ideeën-konfrontatie en als introduktie in de moslim-maatschappijen van dezelfde uitdaging die de kerk gedestabilizeerd en soms gemarginalizeerd heeft, was het positief. Voor de islam zoals voor het kristendom en voor het judaïsme. Voilà, de Arabische intellektuelen durven dat meestal niet zeggen.
De konkurrentie tussen denksystemen het religieuze denksysteem en het moderne lekensysteem is dààr opnieuw ingevoerd in de islamitische maatschappij opnieuw, want het had er al bestaan. Daardoor ook is er een nationalistische bewustwording gekomen, en zijn de bevrijdingsoorlogen mogelijk geworden in de jaren 1950 en zestig. En dat is niet afgelopen. Dat is wat momenteel in Algerije bezig is : de konfrontatie van een moderne visie op de sociale en politieke orde met een religieuze visie. Zoals in Frankrijk en Europa in de achttiende eeuw, op een grotere schaal vanwege de demografie en de moderne middelen. Die konfrontatie is even gewelddadig als ze in Frankrijk in de achttiende eeuw was. De Franse revolutie heeft veel onschuldigen onthoofd in naam van die konfrontatie !
Uiteindelijk komen we op hetzelfde uit. Of we de Europese weg van expansie en overheersing nemen, of de islamitische weg van slachtoffer zijn en ondergane overheersing, we komen altijd bij de huidige problemen, die voor Europeanen en moslims even dringend geworden zijn : de konfrontatie van twee modellen die geen van beide onder kontrole zijn.
– In de islamitische wereld leidt dat tot de strijd tussen de nationalistische, politieke stroming, en de religieuze stroming die ook de politiek verwerpt. Zoals bij de Palestijnen ?
– ARKOUN : Ja, dat zijn krachten van nu, die ontketend zijn als produkt van een historisch geprogammeerd geweld. Door de politiek van de Europese staten wat ze gedaan hebben en wat ze niet hebben willen doen , en van de nationalistische Arabische staten (en islamitische, en van de Derde Wereld in het algemeen) die zich bevrijd hebben van de Europese overheersing. Beide kanten hebben eensgezind geweigerd rekening te houden met wat er was, met de erfenis van gewoonten en onwetendheid, en geweigerd het strukturele geweld dat daar sluimerde onschadelijk te maken. Momenteel zitten we met een intellektueel konformisme dat ons belet de implikaties te zien van de houding van Europa tegenover het “fenomeen” ik noem het zo omdat het bestudeerd moet worden van het islamitisch fundamentalisme, dat ik helemaal niet wil verdedigen, maar dat wel een aantal vragen stelt, waarop Europa weigert het antwoord te zoeken, en die verband houden met de historische ontwikkeling waar we het over hadden.
Dus nu zitten we met de gevolgen. Irrationele uitingen die onkontroleerbaar zijn, en niet op een paar dagen weg te werken : daar is het nu te laat voor. Wat nu nodig is, is een revolutie in het intellektuele en universitaire systeem dat de ideeën hierover produceert die door de politici nagebauwd worden, en wel aan de kant van de hegemonie, van Europa en haar dochter, Amerika. Men moet verder gaan dan tot hiertoe gedaan is, en niet meer toelaten dat weer nieuwe vormen van geweld geprogrammeerd worden die de huidige zullen opvolgen. Want wat wij meemaken, zijn opeenvolgende golven van geweld. Geweld dat mij, als Algerijn, diep treft, des te meer omdat ik weet hoe dat geprogrammeerd werd. Ik was er bij, van de Algerijnse oorlog tot nu, ik heb gezien hoe het programma opgebouwd werd, als een computerprogramma : eens ingeladen, heb je maar op een toets te slaan en het programma loopt. Het is net hetzelfde.
Sus van Elzen
Konya, Turkije : onschatbare werken uit de bloeitijd van de islam.
Mohammed Arkoun : wetenschap is nodig in de islam.
In een moskee in Turkije : de referenties zijn er nog.
