“In politiek kunnen mad and bad verstrekkende gevolgen hebben”

Gijsbert de Reuver droomt er jaren van om een collegereeks te organiseren over hoe een individu een enorme impact op een samenleving kan hebben. In negatieve zin dan. Het idee leidt een sluimerend bestaan, tot de Republikeinen in de VS Donald Trump in 2016 tot presidentskandidaat nomineren. Wat in de academische wereld aanvankelijk moeilijk ligt, kan nu wel. Onder de titel Gevaarlijke Gekken wordt in in maart en april 2017 een tiendelige collegereeks opgezet. Anderhalf jaar later ligt het gelijknamige boek, maar nu met vraagteken na de titel, in de boekhandel.

Om te vermijden dat de collegereeks te academisch wordt, werkt de Reuver samen met columnist en essayist Stephan Sanders. “Het idee van de reeks komt van Gijsbert de Reuver”, vertelt hij. “Het thema fascineert hem. Meestal wordt in sociologie en politicologie de nadruk gelegd op ‘structuren’, maar hier gaat het om figuren, zonder wiens individuele inbreng het allemaal anders was gelopen.” De Reuver verwijst graag naar een citaat van oud-president Barak Obama: “One voice can change a room. If it can change a room, it can change a city. If it can change a city, it can change a nation. If it can change a nation, it can change the world.” Obama bedoelt het positief, maar de Reuver vraagt zich af of het ook de andere kant op werkt.

Sanders en de Reuver duiken niet in het verre verleden voor protagonisten, maar zoeken de namen in de recente(re) geschiedenis. Dus geen Napoleon of Nero, maar wel Nixon en Mao. “De politiek is ongetwijfeld het domein waar mad and bad de meest verstrekkende gevolgen kunnen hebben, omdat het het lot van miljoenen mensen aangaat”, legt Sanders uit. “Dus ligt de klemtoon op politiek gedreven ideologen, die op een nietsontziende manier hun doel willen realiseren. Het gevaar zit hem in het feit dat derden direct te maken krijgen met de radicale ideeën van die ene persoon. Goedschiks of kwaadschiks.”

“Toch hebben we ons niet tot de politiek beperkt. Vandaar de selectie van RAFterroriste Ulrike Meinhof bijvoorbeeld.” Zij is meteen ook de enige vrouw in de selectie. “Er zijn alleszins minder vrouwelijke ideologen die zo’n grote politieke macht weten te belichamen. Een uitzondering als Angela Merkel kan je moeilijk gek noemen. Vrouwen ontwikkelen zich nog altijd veel langzamer dan mannen in de richting van gekmakende en gewelddadige macht.” Wie de selectie ook haalt, is Sepp Blatter, ex-baas van de internationale voetbalorganisatie FIFA. Volgens de initiatiefnemers is er geen domein dat meer aangrenst bij de wereldpolitiek dan de voetbalwereld. Toch moeten de initiatiefnemers achteraf toegeven dat “de potentiële ‘gevaarlijke gekken’ de politiek, de politieke filosofie of religie opzoeken om van zich te doen spreken.”

Eerst geen Trump

Vreemd genoeg zit Donald Trump niet in de selectie van de collegereeks. “Toen we de reeks opzetten in het najaar van 2016 was Trump nog niet gekozen, en leek het zelfs onwaarschijnlijk dat die man ooit president zou worden”, reageert Sanders. “Tijdens de serie colleges heeft de geschiedenis ons ingehaald, maar erg is dat niet. Zo zweeft Trump als de niet genoemde ‘gevaarlijke gek’ boven alle lezingen. Bijna alle sprekers refereren voor kortere of langere tijd aan hem. Trumps overwinning was niet echt voorspelbaar, toch is die ene persoon druk bezig de structuur van de Amerikaanse samenleving, en zeker het algehele leefklimaat drastisch te veranderen. Zo’n massale ‘wisseling van gemoed’ komt in democratieën zelden voor en dat allemaal door de persoonlijkheid van één man. Trump ontbreekt vanzelfsprekend niet in het boek. Zijn silhouet hangt erover.”

“De collegereeks was ook toegankelijk voor niet-studenten. De verdeling tussen studenten en lezers van De Groene Amsterdammer – waaraan Sanders verbonden is – was fiftyfifty, al moet gezegd dat de tweede groep meer uithoudingsvermogen had. Zij waren wat ouder, meer ervaren en misschien ook meer gedreven dan de studenten, die soms verstek lieten gaan. Maar de wisselwerking tussen de oudere Groene lezer en de jongere student was fascinerend. Van Mao had de Groene lezer nog een poster op zijn studentenkamer hangen, terwijl de student zat te denken: ‘Mao, ja die ken ik ergens van'”, lacht Sanders. “Maar de collegereeks was een succes. We kregen fijne, opbouwende kritieken en complimenten.”

Kritiek op titel

Dat succes leidt tot een boek dat verschijnt bij de Amsterdam University Press. Deze keer eindigt de titel op een vraagteken: Gevaarlijke gekken? “De oorspronkelijke titel was bedoeld als provocatie”, bevestigt Sanders. “In academische kringen spreken ze liever niet van ‘een gevaarlijke gek’. Dat is straattaal, terwijl een academicus eerder relativeert en nuanceert. Een aantal sprekers had aanvankelijk ook kritiek op de titel van de reeks. Om daarna in iets mildere bewoordingen toch bij hetzelfde uit te komen. Maar voor het boek is de vraag interessanter dan de provocatie. En het spreekt vanzelf dat Trump wel in het boek aan bod komt.”

“Wat we leerden uit de lezingenreeks en het boek? Dat niet alles terug te voeren is op ‘structuren’ en ‘systemen’, en dat een individuele enthousiasteling veel onheil kan aanrichten. Zijn of haar engagement kan net zo goed ongunstig uitpakken. ‘Gevaarlijke gekken’ bestaan, al heeft niet iedereen evenveel invloed en macht. Maar zeker de persoon die een staat of een grote organisatie belichaamt, kan met een juiste dosis van mad en bad de dijken doen doorbreken.” Zijn De Reuver en Sanders pessimistisch voor de toekomst? “De macht en invloed die slechte of gekke mensen op de geschiedenis of op een land kunnen hebben, lijkt nog altijd te worden onderschat. In zekere zin is dit boek daardoor ook een pleidooi voor waakzaamheid en gematigd pessimisme.”

Net als bij de collegereeks, krijgt psychiater en emeritus professor Frank Koerselman in het boek het eerste woord. Het is duidelijk dat de psychiatrie niet graag het woord ‘gek’ gebruikt. “Psychiaters en patiënten ervaren die term als beledigend. Misschien is dat een te overgevoelige reactie. Je zou het woord ‘gek’ kunnen gebruiken voor iedereen met een psychiatrische aandoening. De vraag is alleen, wie heeft zo’n psychiatrische aandoening? Om dat vast te stellen, gebruikt de psychiatrie een handboek: de DSM-5. DSM staat voor Diagnos-tic and Statistical Manual of Mental Disorders. De vijfde editie dateert van 2013. Volgens DSM moet iemand met een psychiatrische stoornis een minimaal aantal psychische klachten hebben, waarvan hij link last heeft. Dat is een te ruime omschrijving.”

Diagnose vanop afstand

“Nogal wat auteurs hebben bovendien moeite met de vraag of je iemand kunt of mag diagnosticeren vanop afstand. Want dat is wat hier gebeurt. Ze wijzen diagnose op afstand niet af, maar proberen te nuanceren en nemen een voorzichtig, gereserveerd standpunt in”, zeggen De Reuver en Sanders. “Is een dergelijke manier van werken wel ethisch verantwoord? Aleksander Korzec en Mecheline H.M. van der Linden verklaren in hun bijdrage over Trump in het boek dat diagnose op afstand verdedigbaar is. Dat ook in de VS een heftig debat gaande is over nieuwe vormen van diagnostiek blijkt uit de bundel The Dangerous Case of Donald Trump, waarin 27 vooraanstaande psychiaters en experts op het terrein van geestelijke gezondheid uit de VS Trump onder het vergrootglas leggen.”

Welke ‘gek’ kan gevaarlijk worden? “Dat kan gebeuren in een toestand van psychose. Zulke mensen moeten soms gedwongen worden opgenomen”, zegt professor Koerselman. Dat is vooral het geval bij achterdochts- en grootheidswanen. “De geschiedenis telt veel gevaarlijke tirannen, maar daarom waren ze nog niet gek. Daarvoor moeten hun ideeën heel duidelijk afwijken van de algemene opvattingen in hun omgeving. Is dat het geval, dan wordt zo’n machthebber niet meer gevolgd, maar eerder afgezet. Dat gebeurt bij de Romeinse keizers Calligula en Heliogabalus. Die laatste beschouwt zichzelf als een zonnegod en dat is niet eens zo ongebruikelijk. Hij is wel een allochtoon die een buitenlandse religie probeert op te leggen, en dat is voor de Romeinen een stap te ver.”

“De Franse koning Karel VI krijgt in 1392 een acute achtervolgingswaan. Nadat hij verschillende leden van zijn gevolg met een zwaard heeft gedood, wordt hij overmeesterd. De rest van zijn leven zit hij opgesloten, terwijl zijn zoon het land bestuurt. Zijn Hitler, Stalin of Mao ook psychotisch? Hun ideeën worden wel door hun omgeving gedeeld. Hun tegenstanders beschouwen hen als gevaarlijk, maar meestal niet als echt gek. Dat de Amerikaanse president Nixon aftreedt, is omdat hij de wet heeft geschonden, niet omdat sommigen vinden dat hij door extreme achterdocht niet meer in staat is om te regeren.”

Is zichzelf ophemelen ongewoon?

Politieke leiders met persoonlijkheidsstoornissen zijn een ander paar mouwen. Volgens het DSM-classificatiesysteem is pas sprake van een persoonlijkheidsstoornis wanneer iemand structureel door onaangepaste gedachten of gedragingen zelf ernstig lijdt of disfunctioneert. “Structureel betekent permanent aanwezig”, verduidelijkt Koerselman. “Sommige persoonlijkheidsstoornissen brengen meer dan andere het risico met zich mee dat ze tot conflicten leiden. Wie aan narcistische persoonlijkheidsstoornissen lijdt, is constant bezig met opscheppen over zichzelf. Die houdt ervan anderen te kleineren en te intimideren. Maar is dat zo ongewoon? Het wordt pas een stoornis als iemand daardoor binnen zijn eigen milieu disfunctioneert. Dat Trump zichzelf voortdurend ophemelt en anderen vernedert, weet iedereen. Maar disfunctioneert hij in eigen milieu? Wat is dat milieu trouwens? De wereldgemeenschap? Bij Trump is dat eerder zijn kring van aanhangers. We zouden willen dat de ambities van een Amerikaanse president verder reiken, maar mag je het een stoornis noemen als dat niet het geval is? Als een machthebber narcistisch is, dan is dat tot op zekere hoogte onontbeerlijk.”

Erger is het gesteld met personen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis, beter bekend als psychopathie. “Zulke mensen kunnen zich niet inleven in andermans gevoel”, verduidelijkt professor Koerselman. “In tegenstelling tot autisten gaan ze voor eigen gewin. Ze leren niet van negatieve feedback, waardoor ze in een negatieve spiraal belanden. Die beide kenmerken maken psychopaten potentieel gevaarlijk. Wanneer volwassenen zich niet kunnen inleven in een ander en niet gevoelig zijn voor enige vorm van sanctie, ontbreken bij hen alle remmen. Zeker als ze van het kille en berekende type zijn, kunnen psychopaten zonder enig berouw veel schade toebrengen. Bovendien beschikken ze vaak over sociale intelligentie. Ze voelen niet aan wat een ander ervaart, maar kunnen het wel begrijpen en dus manipuleren. Eerst zijn ze charmant en vriendelijk, daarna slaan ze meedogenloos toe. Dat zulke mensen op machtsposities niet ongevaarlijk zijn, ligt voor de hand. En de kans dat ze op belangrijke posities terechtkomen, is niet gering. Zij kunnen immers concurrenten uitschakelen en anderen naar hun hand zetten. Ze hebben ook vaak aanhangers, die hen bewonderen en meeliften op hun macht. Ze gaan voor hen door het vuur en daar maken ze gretig ge(mis)bruik van.”

Combinatie van persoonlijkheidsstoornissen

“Ook een combinatie van persoonlijkheidsstoornissen is mogelijk. Het samengaan van een narcistische en een psychopathische of antisociale persoonlijkheidsstoornis komt nogal eens voor. Beide aspecten versterken elkaar dan in één persoon, met alle risico’s van dien. Wanneer daarbij ook nog eens sadisme komt, zoals het beleven van genot aan andermans angst, pijn of verdriet, krijgen we met uitzonderlijk gevaarlijke personen te maken. In de normale maatschappij lopen die op een bepaald moment meestal wel tegen de lamp, wat hen in de gevangenis doet belanden. Wanneer ze het tot dictator hebben gebracht, bestaat de kans dat ze na verloop van tijd worden afgezet als ze het te bont maken. Voordat het zover is, kunnen ze al veel schade hebben aangericht. In feite komt echte gekte bij machthebbers niet vaak voor, toch niet langdurig”, besluit Koerselman. “Maar als je ‘gek’ ruimer opvat, kunnen mensen met een persoonlijkheidsstoornis op machtsposities serieuze schade aanrichten.”

Stephan Sanders (°1961)

STEPHAN SANDERS (°1961) studeerde filosofie en politieke wetenschappen aan de universiteit van Amsterdam. Hij is columnist, presentator, essayist en auteur en werkt(e) voor De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland, de Volkskrant en de VARA.

Het soapachtige presidentschap van Trump

Zit de Amerikaanse president Donald Trump aanvankelijk niet eens in de selectie, dan loert hij in de lezingenreeks en het boek voortdurend om de hoek. “Trump, die beweert te spreken namens de gewone, gemiddelde Amerikaan, is een vertegenwoordiger van het kleine segment van de ultrarijken. De vraag naar zijn aanhang en kiezers is van belang: is Trump de zoveelste verlosser in het rijtje van seculiere profeten?”

“Hoe groot was de verleiding onder Amerikaanse kiezers om te ervaren wat het effect is, wanneer het spel over the top wordt gespeeld, met Trump als onwaarschijnlijke uitkomst? Dat is zeer moeilijk te onderzoeken. Maar het soapachtige karakter van zijn presidentschap toont aan dat een deel van zijn aantrekkingskracht schuilt in het onvoorspelbare, maar altijd dramatische verloop dat de tv-kijker verslaafd maakt aan soapseries” zeggen de Reuver en Sanders.

NARCIST OF NIET?

In een eigen bijdrage in Gevaarlijke Gekken? hebben Aleksander Korzec en Mecheline H.M. van der Linden het over de vraag of Donald Trump een narcistische persoonlijkheidsstoornis heeft, een discussie die ook op het internet woedt. Beide psychiaters gaan in op de vraag of diagnose vanop afstand mogelijk is, zonder de patiënt in kwestie zelf te spreken. Volgens hen wordt geregeld op die manier gewerkt. “De psychiaters en psychologen krijgen dan informatie uit de tweede hand. De diagnostiek is kwalitatief goed, mits er voldoende observaties van verschillende behandelaars voorhanden zijn.”

Voor Trump gebruiken ze het DSM-systeem. In de sector is blijkbaar nogal wat discussie over de gebruikte methode. De voorkeur van de auteurs gaat uit naar de ‘dimensionele’ methode, omdat die betere resultaten oplevert. De onderzochte persoon moet aan een hele reeks algemene en specifieke criteria beantwoorden. Om de vragen te beantwoorden maken de onderzoekers gebruik van het YouTube-kanaal waarop Trump ruim floreert. “Samenvattend zijn er sterke aanwijzingen dat hij aan een narcistische persoonlijkheidsstoornis lijdt”, luidt de conclusie van Korzec en van der Linden. “De vraag is wat de beschrijving van Trump in psychiatrische terminologie toevoegt aan de ideeën over zijn geschiktheid voor het presidentsambt van de VS, en aan de beoordeling of hij al dan niet een gevaarlijke leider is.”

‘Gevaarlijke gek’ meestal stap te ver

Bij de figuren die in Gevaarlijke gekken? aan bod komen, wordt telkens de vraag gesteld of hij/zij nu een gevaarlijke gek was/is. Die beschrijving is een stap te ver voor de meeste auteurs. Of soms geniet de persoon in kwestie nog altijd van een godenstatus, wat hij of zij ook op zijn kerfstok heeft.

“Mao Zedong een gevaarlijke gek? Kom daar in China niet mee aan, tenzij je ernstige problemen zoekt”, zo begint de bijdrage over Mao in het boek. De kans dat een Chinees zich aan die zwaar strafbare blasfemie schuldig maakt, is de jongste tijd zo mogelijk nog kleiner geworden nu China’s huidige sterke man Xi Jinping zich ontpopt tot een Mao 2.0. Is president Poetin dan wel een gevaarlijke gek? Voor een groot deel van de Russen duidelijk niet. In een recente opiniepeiling naar de ‘meest uitzonderlijke personen in de Russische geschiedenis’ eindigt Poetin na Stalin op een gedeelde tweede plaats met dichter Alexander Poesjkin. Na bijna achttien jaar als president zit Poetin nog altijd vrij stevig in het zadel.

In het boek worden ook Trump en Nixon vergeleken. “Trump is niet zozeer een tweede Nixon, maar eerder zijn ideologische erfgenaam, ondanks de tegenstellingen die ook tussen hen bestaan. Nixon is in die context niet zozeer een ‘gevaarlijke gek’ te noemen, maar eerder de man die de politieke toon heeft gezet voor rechts Amerika, waarmee het regelmatig invloedrijk politiek succes behaalt.”