De Vlaamse kippenkunstenaar Koen Vanmechelen geniet internationale faam voor zijn unieke artistieke zoektocht naar de universele, kosmopolitische kip. Een kraaiend en kakelend symbool voor diversiteit en verdraagzaamheid.
Daar komt de oerkip aan. De kleine rode kamhoen uit Nepal scharrelt nijver rond op een Vlaams erf in Meeuwen. Een Tibetaanse oorfazant kijkt toe vanuit zijn huizenhoge kooi aan de straatkant. De lucht is vol gekakel en gekraai. Honderden kippenogen, van alle rassen en nationaliteiten, staren de bezoeker nieuwsgierig aan. Op het drassige weiland lopen ook nog kalkoenen en lama’s rond. Achteraan is er de uitloopweide voor stokoude kippen, die na hun dood worden ontvet en opgezet. Aan de zijkant een lange rij ruim bemeten rennen met telkens één haan en drie hennen. De kunstenaar en pluimveekweker Koen Vanmechelen trekt zijn groene boerenkiel en kniehoge laarzen aan, ploetert voldaan tussen de hooistapel en de mestvaalt, en haalt de eieren uit de legbakken. In zijn atelier staan de broedmachines klaar om nieuwe kunstwerken uit te broeden.
‘Niet de kip, maar het kruisen is wat telt’, zegt Koen Vanmechelen, die ook binnen in huis een onrustwekkende collectie opgezette kippen, met eigeel gemaakte schilderijen en tekeningen, en van dode hennen vervaardigde sierwerken blijkt te hebben. Hij is net terug van het Zwitserse Davos, waar hij eind januari een van de weinige Belgische genodigden was op het World Economic Forum. Hij bouwde niet alleen een enorme ‘kippenkathedraal’ in het congrescentrum, maar deed er ook zijn ideeën over diversiteit uit de doeken. Want zijn Cosmopolitan Chicken Project, waar hij al tien jaar onverdroten aan werkt, is natuurlijk een levende metafoor voor de multiculturele verdraagzaamheid. Het ei is de wereld, de kip is de mens, en het kruisen is de vermenging die noodzakelijk is om te overleven.
Heel zijn leven wordt erdoor beheerst en bijna heel zijn werk draait errond: de kip, oftewel de Gallus domesticus. ‘Wat was er eerst: de kip of het ei? Heeft de kip mij ontdekt, of ik de kip?’ vraagt hij zich af. Vanaf zijn prilste kinderjaren was hij gefascineerd door al wat kakelt en eieren legt. Op zijn vijfde had hij al een broedkast in zijn kamer en begon hij fazanteneieren uit te broeden. Op zijn tiende vroeg hij aan zijn vader, de beeldhouwer Toon Vanmechelen, waarom de mensen de dieren die ze zo graag zagen, ‘in een kot staken’. Na de humaniora volgde hij koksschool en leerde hij de kip kennen als fricassee en omelet. Koken als kunst. Hij werkte in bekende restaurants zoals het Scholteshof en La Feuille d’Or. Het was in die laatste zaak dat Koen Vanmechelen tien jaar geleden de Mechelse koekoek begon te kruisen. Het begin van een allesverslindende passie.
DE MECHELSE KOEKOEK
Met zijn ambitieuze, wereldomspannende Cosmopolitan Chicken Project wil hij de genen van de grote kippenrassen mengen, om te komen tot de superbastaard die symbolisch de wereld verenigt. De kosmopolitische kip. Tijdens zijn research ontdekte hij dat alle rassen afstammen van één oerkip, die aan de voet van de Himalaya leeft. Hij ondernam verscheidene expedities om het hoen in zijn natuurlijke biotoop te bestuderen. De rode kamhoen bleek in tegenstelling tot andere kippen monogaam te zijn. Het verhaal van de domesticatie van de kip begon 7500 jaar geleden, en nu is de kip het meest universeel denkbare huisdier, dat overal ter wereld aan de zijde van de mens leeft, zelfs op Antarctica. Er wordt overal kip gegeten, er bestaan nergens reinheidstaboes, zoals voor varkens. Er is geen enkel dier dat makkelijker te kweken is. Er zijn zelfs genetische overeenkomsten met de mens.
Het artistieke kippenuniversum van Koen Vanmechelen telt nu 700 kippen op acht locaties over heel de wereld. Het is kunst die veel inzet en organisatie vergt. Niet alleen omdat al die kippen gevoederd en uitgemest moeten worden. Maar ook de juiste rassen moeten worden geselecteerd en verschillende bloedlijnen opgezet om inteelt te voorkomen. Voor internationale exposities – zoals de voorbije jaren in Londen, Parijs, Tokio, Sjanghai, Miami en andere wereldsteden – moeten de kippen eerst de veterinaire keuring passeren. Enkele jaren geleden werd het hele Cosmopolitan Chicken Project ei zo na opgeruimd wegens de vogelgriep. Een bedrijf in de buurt raakte besmet en de kwekerij van Vanmechelen viel maar vijftig meter buiten de schutkring. Daarom bewaart hij nu als back-up een spermabank in de diepvriezer.
Terwijl Koen Vanmechelen uit is op vermenging en verschillen, is de klassieke fokker uit op zuivere rassen en identieke exemplaren. Keurkippen. Vleeskippen. Kippenfilets op twee poten. Spotgoedkope wegwerpproducten. Agrobusiness. Soms gebeurt het dat professionele of hobbykwekers naar zijn expositie komen, en dan zijn ze verbijsterd door de pedigree van zijn bastaards. De wereldwijde vogelgriep is volgens Koen Vanmechelen een waarschuwing voor de terugslag. De mens is niet het middelpunt, maar slechts een onderdeel van de wereld. Voorzichtigheid en bescheidenheid zijn geboden. Maar dat wil niet zeggen dat Vanmechelen er sentimenteel over doet. Vroeger slachtte hij zelf kunstkippen om ze op te eten, maar alleen die van de eerste generatie. Nu koopt hij zijn kippenbouten in de winkel. Het culinaire aspect is juist een wezenlijk onderdeel van de kip. Zeker voor een kunstenaar die als kok begonnen is.
Voor de creatie van de kosmopolitische kip zoekt Vanmechelen de typisch nationale rassen die elk land door de eeuwen heeft gefokt. Hij begon met de gespikkelde Mechelse koekoek, de Vlaamse vleeskip die op de Expo 58 fier werd getoond aan de wereld. Die kruiste hij met de poulet de Bresse, de Franse gastronomische trots die niet toevallig in de kleuren van de nationale vlag werd gekweekt: rode kam, witte pluimen, blauwe poten. Daaruit kwam tot zijn verbazing een zwart kuiken, dat hij de Mechelse bresse doopte. Dat verwekte later veertien kuikens bij de Engelse redcap, die door inteelt zo goed als onvruchtbaar was geworden. Koen Vanmechelen: ‘Maar wonderlijk genoeg is die infertiliteit in mijn kruisingsproject verdwenen. Vermenging maakt sterk en immuun. Diversiteit is gezond en nodig. Zowel voor kippen als voor mensen.’ Het omgekeerde leidt tot inteelt en degeneratie. Eigen ras eerst. Racisme.
DE WAALSE HAAN
De kip én het ei, dat is waar het Koen Vanmechelen om te doen is. Maar symbolisch gaat het dus over evoluties in de samenleving. Het gaat over maatschappelijke mutatie. Het gaat over ons. Koen Vanmechelen: ‘Uit het debat in Davos bleek dat sommigen diversiteit als een vervlakking zien, anderen als een verrijking. Uiteraard hoor ik bij die laatste groep. Wat leert de oerkip ons? De natuur genereert onophoudelijk diversiteit. Niet conservatie, maar voortdurende transformatie is essentieel voor de evolutie. Soorten zijn niet statisch, maar steeds onderweg om andere soorten te worden. De mens mag zich niet opsluiten in een denken van wij en zij. Ook niet in Vlaanderen, waar sommigen zich nu laten leiden door angst voor het vreemde.’ Van controverses zoals over de hoofddoek – een teken van diversiteit en een symbool voor de angst – begrijpt hij dan ook geen sikkepit. Er zijn toch ook kippen mét en kippen zonder kam?
Had hij niet voor de eerste generatie van zijn project een Mechelse koekoek met een Waalse haan moeten proberen te kruisen? Koen Vanmechelen slaakt een diepe zucht: ‘Ja, achteraf gezien wel, misschien. Maar die communautaire koorts kon ik mij toen niet voorstellen. Trouwens, de Vlaming heeft veel vreemde genen in zijn bloed. Hij is zeker niet raszuiver, maar zo hybride als een kip. Een echte bastaard.’
*****
In het godvergeten dorp Kemzeke, langs de expresweg van Antwerpen naar Knokke, staat een voormalige kippenkwekerij waarvan het dak bedekt is met de grootste Belgische vlag ooit. Het is het twaalf hectaren grote museumdomein van de Verbeke Foundation. De excentrieke kunstliefhebber en collectioneur Geert Verbeke hield hier vroeger 20.000 mestkippen, begon daarna een transportonderneming, en opende na gezondheidsproblemen een halfjaar geleden een buitenissig museum voor moderne kunst. Zonder suppoosten. Laagdrempelig. Tegendraads. Verbeke is vooral geboeid door collages en assemblages, die in de klassieke kunstwereld niet altijd serieus worden genomen. Hij is nog het meest verzot op BioArt. Al meteen na de opening vorig jaar stuurden de buren de politie op hem af, omdat een van de kunstwerken uit een ontbindend koeienkadaver bleek te bestaan.
Rond het overdekte terras loopt een menigte kippen van Koen Vanmechelen, die niet alleen kunst opleveren maar ook eieren voor het restaurant. Het complete Cosmopolitan Chicken Project staat hier centraal. In de vroegere bedrijfsloods een flamboyante installatie rond de letterlijke verbinding van halve kippen en halve leguanen, die maar één chromosoom van elkaar verschillen. In een apart magazijn de transparante incubator, waarin eieren van de nieuwste generatie bastaards worden uitgebroed. In openlucht een monumentale kooi met twee levende, koukleumerige oerhoenen, de Adam en Eva van het kippenrijk. Daarnaast een border met 200 reusachtige eieren van glas, geblazen in Murano bij Venetië. En ten slotte het pièce de résistance: de tien generaties bastaardkippen in prachtige hokken met een dag- en een nachtverblijf. De bordjes leren dat ‘kunstenaar met een boodschap’ Koen Vanmechelen achtereenvolgens fokte met de Belgische Mechelse koekoek, de Franse poulet de Bresse, de Engelse redcap, de Amerikaanse Jersey giant, de Duitse Dresdnerhuhn, de Nederlandse uilebaard, de Mexicaanse louisiana, de Thaise fighter, de Braziliaanse araucana en de Turkse Denizli langkraaier.
MONDIALE SMELTKROES
Een enorme verzameling kippen en broedeieren onderhouden is het soort werk dat een museumdirecteur met schilderijen aan de muur normaal niet moet verrichten. Geert Verbeke heeft het kippenproject en de kunstenaar praktisch van het begin af aan omarmd: ‘Wie met levende kunst bezig is, krijgt weinig kansen in de gevestigde musea, en ik wil hem die kansen geven. Sommige kunstpausen zullen zeggen: daar is hij weer met zijn kippen. Maar ik vind zijn werk ongelooflijk boeiend. Rassen verenigen. Grenzen doorbreken. Diversiteit en verschillen koesteren. Ik heb zelf twee Indiase dochters geadopteerd. Het Cosmopolitan Chicken Project zie ik als een statement tegen het Vlaams Belang, extreemrechts en onverdraagzaamheid. De superbastaard staat voor de mondiale culturele en genetische smeltkroes die de toekomst van onze planeet is. Kosmopolitisch.’
De voormalige kippenkweker heeft in zijn museum alvast genoeg lege ruimte voorzien waar Koen Vanmechelen zijn project met nog veel generaties bastaards kan uitbreiden. Het is een levenswerk dat nog decennia zal meegaan. Het is levend werk in wording.
*****
In het eerste kippenhok achter het huis van Koen Vanmechelen in Meeuwen zit een grote, zwarte, glanzende haan op stok naast drie kleine, bruine cubalayahennen. Hij is een bastaard van de tiende generatie (‘Mechelse langkraaier’) en moet via zijn nagebroed nu ook Cubaans bloed in de kweek binnenbrengen. De genencocktail zal binnenkort worden onderzocht door de erfelijkheidsexpert Jean-Jacques Cassiman. Eerder werkte Vanmechelen al samen met de fertiliteitsspecialist Willem Ombelet. Onlangs heeft hij er zelfs een vertoog over gehouden op een medisch congres in Arusha in Tanzania, waar hij een van zijn buitenlandse kweekprojecten heeft. Zo gaat het Cosmopolitan Chicken Project de wereld rond. Op dit moment zijn er exposities in het Zentrum Paul Klee in Bern en het Museum Het Valkhof in Nijmegen.
Het kippenproject raakt aan genetica, identiteit, nationalisme, globalisme, multiculturalisme, antiracisme, vrijheid en andere grote thema’s van deze tijd. Koen Vanmechelen pleit voor het debat en wil dat denktanks zich daarmee bezighouden. In zijn eigen tijdschrift over het Cosmopolitan Chicken Project, dat door Geert Verbeke wordt uitgegeven, staat nu een artikel over het failliet van de multiculturele maatschappij, die meer tot botsingen dan tot vereniging zou leiden. Met provocerende uitspraken van filosofen zoals Slavoj Zizek (‘pleidooi voor intolerantie’) en Paul Bruecker (‘de paradox is dat het multiculturalisme alle culturen gelijkstelt, maar niet alle individuen’). Koen Vanmechelen: ‘Ik denk er anders over. De groeipijnen spelen misschien op korte termijn, omdat de omgeving nog niet rijp is. Maar ik zie het als een drietrapsproces: van multiculturalisme met alle moeilijkheden van dien, naar intermulticulturalisme met echte vermenging, en ten slotte naar kosmopolitisme. Dat is de open, vreedzame samenleving van bastaards.’
EEN REUS OP LEMEN VOETEN
De vraag die hij hier steevast nog te horen krijgt, is ‘dat de mens toch boven een banaal dier zoals een kip staat, nietwaar’? Het valt hem op dat zijn project het debat wel op gang kan brengen in andere landen, maar niet in het eigen Vlaamse nest. Komt dat omdat Vlaanderen nu meer met zichzelf bezig is en minder kosmopolitisch denkt? Koen Vanmechelen: ‘Terugplooien op zichzelf, zijn eigen terrein afbakenen is zeker niet de weg naar de toekomst. Dat is een verhaal dat nergens heen leidt. Dat heeft te maken met de negatie van de ander. Diversiteit zet de wereld juist in beweging. Op je eentje bereik je niets. Dualiteit is nodig om te kunnen overleven. Onze angst voor anderen overwinnen. Onze vooroordelen opzijzetten. Opkomen voor elkaar. Dat is wat ons onderscheidt van kippen.’
Hij wil uitdrukkelijk geen activist zijn, maar wel een kunstenaar met een engagement, zoals nog meer blijkt uit zijn tweede grote creatie: de Golem, geschapen naar de homunculus uit de Joodse legenden. Een vier meter hoge houten kolos, een reus op lemen voeten, waarin je symbolische voorwerpen of boodschappen kunt stoppen, zoals in een paard van Troje. Er staat een exemplaar van de Golem op het dak van het vertrouwensartsencentrum in Leuven, waar de kinderpsychiater Peter Adriaenssens het gebruikt in zijn therapie. Er staat er een bij Jeanne Devos in Mumbai, die zich inzet voor de huisslavinnen in India. Andere steken nu de wereldzeeën over en slaan een brug tussen culturen. Het sociaalartistieke Golemproject wil de hele planeet omvatten en staat ook voor diversiteit en vermenging, net als zijn kippenkweek.
Koen Vanmechelen is maniakaal met zijn project bezig, dag en nacht, opgejaagd, als een kip die haar ei niet kwijt kan. ‘Elk organisme heeft een ander organisme nodig om te overleven. Dat is de moraal van heel mijn verhaal.’
DOOR CHRIS DE STOOP
