Zeven jaar geleden schokte dichter-essayist Benno Barnard in Knack de goegemeente met een kritisch stuk over Guido Gezelle en diens Vlaanderen. Barnard heeft ‘ons groot nationaal dichtertje’ nog eens gelezen, en hij heeft zich bedacht. Maar een nieuwe mening over Gezelle betekent natuurlijk ook een nieuwe mening over Vlaanderen.
In 1999 schreef ik ter gelegenheid van het honderdste sterfjaar van Guido Gezelle een enigszins baldadig opstel, dat onder de titel Ons groot nationaal dichtertje in Knack verscheen, en in de weken nadien het aantal boze ingezonden brieven naar een recordhoogte opstuwde. Achteraf bleek dat het Vlaams Blok een haatcampagne had georkestreerd onder dat gedeelte van zijn achterban dat kan lezen; het leverde mij onder meer een vergelijking met Goebbels op. Maar dat nam niet weg dat ook verlichte mensen – Jozef Deleu was een van hen – het schuim op de lippen stond.
Daar keek ik van op. Want au fond had ik enkel geschreven dat ik me in gezelschap van de zanger verveelde, bij gebrek aan beelden, bij gebrek aan inhoud, en dat al dat virtuoze getsjirp me na een tijdje verdoofde. Nergens schreef ik dat hij een inferieure verzenbakker was; ik situeerde hem daarentegen tamelijk liefdevol in het toneelstuk van zijn tijdsgewricht, tegen een achterdoek met taferelen uit het negentiende-eeuwse, katholieke, verfranste Vlaanderen, dat landschappelijk evenwel nog niet geheel verpest was; ik omringde hem met de zetstukken die hem plezier deden, zijn brevier, zijn pijp, zijn Woordentas vooral.
Maar dat alles hielp niet. Een rode schemering zakte voor de ogen van al mijn lezers, en in dat bloedkleurige waas leek het alsof ik het wezen van Vlaanderen had vermoord, nee, de ziel, dat is misschien een toepasselijker woord – en zoals gezegd, niet alleen nationalisten eisten mijn hoofd. Ik werd omringd door schreeuwende mensen, die van alles hadden gelezen wat ik helemaal niet geschreven had – onder andere dat ik Vlaanderen verafschuwde – en ik begreep hen niet. Ik begreep alleen dat ik Vlaanderen had geslagen op zijn gevoeligste lichaamsdeel, te weten de kaak.
Speelde ik de rol van agent-provocateur? Maar ik hoopte iets intelligenters te provoceren dan het schuim op al die monden! Ik was op bepaalde punten erg kritisch geweest, ongetwijfeld, maar veel meer voor de moderne Vlaming dan voor zijn dichter – waarbij die moderne Vlaming natuurlijk een constructie was, noodzakelijk voor een theorema over Vlaanderen. Zo schreef ik het navolgende: ‘Zijn Lilliput wordt weldra onafhankelijk, maar als bewoner van een onafgebroken verkaveling blijft hij voor zijn mystieke copulatie met woud, stroom en heuvel op een Waalse camping aangewezen. Hij brabbelt een met wankel Amerikaans opgehoogde variant van het Antwerps, een nabootsing van het patois uit de volksverbonden feuilletons waarmee de commerciële televisie hem vermaakt.’
Met mijn oordeel over de nationale verzenmaker had ik ongelijk. Ook mijn broeders en zusters van de linkse intelligentsia bleken tot mijn verbazing deze zwartrok te omhelzen; dat feit vormde op zich al een indicatie voor de enorme kwaliteiten van Gezelle.
Op die kwaliteiten kom ik zo terug. Op de linkse intelligentsia ook.
Intussen legde mijn botsing met het Vlamingendom een pijnpunt in het collectieve zenuwstelsel bloot – een historisch geconditioneerd onvermogen om op een volwassen manier met kritiek om te gaan namelijk, zeker als die kritiek door een relatieve buitenstaander wordt geformuleerd. Zoals gezegd, Knack werd bestookt met furieuze brieven, minstens tachtig in totaal. Praatprogramma’s begonnen te bellen. Kranten publiceerden scheldstukken. Het leek wel of de aarde openscheurde. Ik was een ongezonde geest in een gezond lichaam, een vijand van het volk, een nazi. Erger, ik was een Hollander.
Dat is me nadien vaker overkomen. Ik hoef maar een ingezondenbrievenschrijvers onwelgevallige opmerking te maken, of er begint wel iemand ‘Bataaf!’ te krijsen.
Ik behoor tot de meest gedesavoueerde etnische groepering in deze windstreek. Onfijnbesnaard, onwellevend, ondit, ondat; kortom, het door Erasmus reeds bespotte toonbeeld van dikhuidigheid en zompigheid van geest. Een cliché als een afgekloven bot, maar ik, al tientallen jaren in België, vader van twee jonge autochtonen, auteur van diverse geschriften over dit land, heb menige Vlaming met dat soepbeen zien zwaaien.
Inmiddels ben ik wijzer en bedroefder dan toen. Evengoed meng ik me nog altijd in het debat, voor zover ik dat al niet eigenhandig aanzwengel; ik hoop nog steeds op boeiende tegenwerpingen: ik blijf een rampzalige idealist.
Maar laat ik nu eerst toelichten wat ik inzake Gezelle ontdekt heb.
Ik verweet Gezelle in 1999 dat de taalmuziek zijn gedichten volledig domineerde, dat hij vrijwel geen beelden of metaforen gebruikte die complexe betekenislagen zouden kunnen creëren – dat zijn poëtisch denken oninteressant was omdat ‘alles al voor hem gedacht was’.
Dat laatste was een tamelijk domme sneer naar het katholicisme, alsof een katholiek binnen de alomvattende filosofie van het katholicisme geen eigen gedachten zou kunnen ontwikkelen. Alsof zelfstandig nadenken met andere woorden per definitie voorbehouden is aan de niet-katholiek. Wat een bêtise om zoiets te beweren.
Waarom zou een dichter trouwens een origineel wereldbeeld moeten hebben? Denken wij linkse intellectuelen soms niet in globo hetzelfde? Me dunkt dat het in de twintigste eeuw juist extra interessant werd toen iemand als T.S. Eliot – die zich tot het christendom bekeerde terwijl iedereen dat geloof net aan het afvallen was – zijn anachronistische denken door de moderniteit roerde.
Gebruikt Gezelle overigens inderdaad geen beelden, metaforen, vergelijkingen, visies dus, die de tandwielen in de machinerie van het denken op gang zouden brengen? Uiteraard doet hij dat wel – ik wilde alleen niet dat hij het deed, omdat die ontdekking de voor mijn strijdlustige aanpak vereiste simplificatie zou hebben verstoord.
Een nogal overdonderend voorbeeld is Het stoomgevaarte, een epyllion van 250 regels over de stoomtrein, geschreven in (vermoedelijk) 1858 – de lijn Brussel-Mechelen, de oudste spoorlijn op het continent, dateerde van 1835, toen Gezelle nog een kleuter was. Het gedicht is een bizarre mengeling van ontzag, afschuw, vroomheid en profetie:
kracht ontembaar, en bestand
om de flauwe menschenhand
die u miek, om duizend handen,
om tienduizende verstanden
te overrompelen; dampgeweld,
dat geen mensche palen stelt
(…)
Reuzensterk
zijt gij, kind en slaaf des menschen,
doch, zijn onbetembaar wenschen,
onbetembaar zelf, en zult
gij niet stillen: opgevuld
met wat kostelijke schatten
berg, en groeve, en zee bevatten,
(…)
nooit
’n zult gij de begeerten mindren
van den mensche.
(…)
Blindelings vooruitgeboord
in de zwarte toekomst: heden
nog een stap vooruitgestreden,
nog een stap vooruitgestoot,
morgen groetenwij de dood!
Het is grootse, bevlogen, woedende, angstige, apocalyptische en buitengewoon visuele dichtkunst, die in het onomatopeïsch imiteren van de helse machine een gedurfde associatieketen op gang brengt, tot het infernale ademhalen uiteindelijk in de verte versterft. Dit gedicht baart gedachte na gedachte over zwakheid en genie van de mens, over industrie, vooruitgangsoptimisme; en over theologie vanzelfsprekend, het blijft Gezelle:
Werk van God, wiens machtig hand
Kracht heeft in den damp gestoken
Maar vloeit daar niet uit de godgeleerdheid ook de ecologie voort, meer dan een eeuw avant la lettre, precies zoals de groene partij door 1968 bij de katholieke partij verwekt zou worden – niet toevallig door een geestelijke trouwens?
de aarde schudt, de bergen storten,
wijl de beken samenhorten
en hun watervloed, gestoord,
vlucht ter bronnewaard; men hoort
berg en bosch en dal weêrgalen
op het zuchtend asemhalen
(…)
Eliot heeft het over ‘ the inexplicable mystery of sound‘ – op het punt van de gezelliaanse zingzang kan ik mijn tekst uit 1999 met een gerust hart citeren: ‘Gezelles experimentele gebruik van klankeffecten, enjambementen, onomatopeeën maakte hem tot een voorloper van de symbolisten, met hun musique avant toute chose, en van vele moderne dichters nadien.’
Ik zou daar nog aan willen toevoegen dat de ruggengraat in het lichaam van zijn verzen – om mij ook maar eens dichterlijk uit te drukken – vrijwel altijd de ‘betekenis’ verbindt met de congenitale neiging van poëzie om niets te betekenen maar enkel te zijn, zoals een ‘krinklende winklende waterding’ is, of een ‘ schimmernde, flimmernde Gauklerin‘ in het geval van Heinrich Heine. Dat past in onze oeroude orfische traditie, die het hoofd aan de drang van het onderlijf herinnert. Maar over seks in verband met Gezelle straks meer.
Mogelijk was mijn wrevel over die gedichten – onbewust – een gevolg van het noodlottige gegeven dat ik niet uit het westen van Vlaanderen stam. Gezelliaanse taalmuziek? Van die partituur kon ik alleen de bovenste notenbalk ontcijferen. Ik voelde wel een theoretische, abstracte waardering voor dat West-Vlaams, maar die was vermengd met een vage irritatie over de relatieve onbegrijpelijkheid ervan. En met angst dat mijn taal ook in de Lage Landen uit elkaar zou vallen, zoals honderd jaar eerder al aan de Kaap gebeurd was.
Zoals altijd in Vlaanderen kun je niet over literatuur spreken zonder het ook over politiek te hebben – dat is een rijkdom van dit rare land. De Vlaamse beweging heeft lang geleden voor het Nederlands gekozen, wat erg verstandig van haar was, want aldus heeft zij de inwoners van deze landstreek voor het totale provincialisme behoed.
Gezelle geloofde weliswaar in de geschapenheid van de taal – vandaar de bezetenheid waarmee hij woorden botaniseerde in zijn Woordentas, als bedreigde soorten – en zijn romantische nationalisme wortelde in het pseudowetenschappelijke ideaal van een oorspronkelijke, onbedorven, door Gezelle zelf weer tot leven te wekken Vlaamse oertaal, die niet door Franse leenwoorden was geïnfecteerd – want dat waren liberale Gallische virussen in het gezonde mystieke lichaam van zijn volk. Wat een verschrikkelijke gedachte, à propos, dat zijn romantiek door al het slijk van de twintigste eeuw zou worden gesleurd.
Maar Gezelle beschouwde dat ietwat fantastische Vlaams van hem als de wortelstok waaraan alle vormen van het Nederlands ontsproten waren, als het substraat van alle in zijn tijd bestaande Nederlandse socio- en regiolecten. Uit zijn correspondentie blijkt dat hij nooit een afzonderlijke Vlaamse taal heeft nagestreefd. Ik citeer nogmaals mezelf: ‘Hij koesterde de droom dat zijn soort Gezelle-kelig oermoeder-Vlaams ook Amsterdam ooit zou veroveren… En plus, dames en heren separatisten, nu ik hier toch het woord voer: tegen het einde van zijn leven raakte hij ervan overtuigd dat de aanwezigheid van het Frans in Vlaanderen niet schadelijk was voor het Vlaams, maar integendeel juist gunstig – artikelen en toespraken, uitvoerig aangehaald door Michel van der Plas in zijn biografie Mijnheer Gezelle (herziene editie, Lannoo, 1998), bewijzen het.’ Zo stom was dat stuk nu ook weer niet, alles welbeschouwd.
Hier ben ik op een punt aanbeland dat ik even moet protesteren tegen de zaligverklaring van Tom Lanoye. Die beweerde onlangs dat zijn landgenoten nu eindelijk een taal hadden waarin ze zich ‘op hun gemak voelden’ – hij bedoelde dat afgrijselijke patois waarover ik het hiervoor al had, de populistische strot-aberratie die ons bekend is van radio, televisie en verkaveling.
Daartegen protesteerde Herman Jacobs in dit periodiek. In de daaropvolgende discussie kreeg de criticus velerlei onvriendelijks naar het hoofd gegooid, want wee degene die het Algemeen Nederlands – wat mij betreft verrijkt met alle in Van Dale opgenomen Vlaamse woorden – verdedigt als een cultuurtaal die superieur is aan het Smurfs der onbelezenen.
‘Smurfendorp – waar Vlamingen thuis zijn.’
Een grote treurigheid overvalt mij nu ook verstandige lieden dit soort flauwekul verkondigen; nu zelfs schrijvers, van oudsher steunberen in de strijd voor het Nederlands, dat Smurfs aanprijzen als ‘de taal die de mensen nu eenmaal spreken’. Dat de mensen na honderd jaar Vlaamse emancipatie die taal spreken, lijkt mij nu juist een drama: de moderne Vlaming zakt weg in de soufflé die hij ‘zetel’ noemt en leest de ondertitels waarin andere Vlamingen getranscribeerd worden – en dan zwijg ik nog van de Nederlanders.
Lanoye cum suis gedragen zich als de negentiende-eeuwse romantici van het postmoderne denken: ze prediken tegen het universalisme en voor het provincialisme. Ze propageren een Vlaamse taal, maar anders dan bij Gezelle is dat een principieel onzuivere Vlaamse taal. Ze adviseren de moderne Vlaming zijn rug te keren naar de horizon, en daarmee doen ze precies hetzelfde wat de door hen zo geestdriftig verachte pastoorsfiguur in het agrarische Vlaanderen van voor 1968 placht te doen: hem zijn plaats onder de kerktoren wijzen. Aldus bereiden ze een historische catastrofe voor. Want de kansen van het Smurfs zijn helaas veel groter dan die van Gezelles utopische lingua franca.
De meeste scheldpartijen van 1999 waren losgemaakt door een zin die inderdaad niet fonkelt van de subtiliteit: ‘De huidige Vlaming is een roomse ex-katholiek, die in zijn jeugd priesters heeft moeten pijpen.’ Maar dat was – anders dan die opmerking over het voorgevormde denken van Gezelle – niet bedoeld als een schimpscheut van een door het katholicisme misvormde. Het katholicisme heeft mij ook niet kunnen misvormen, al was het maar omdat ik er niet in ben opgegroeid. Van nabij meegemaakt heb ik het wel.
Dat pijpen intussen was een slechte grap, bestemd voor vrienden en collega’s die vertelden over een ‘pensionaat’ geheten tortuur, wrede priesters die onnoemelijke handelingen verrichtten, en andere kleurrijke verschrikkingen waarover ik ‘natuurlijk’ in algehele onwetendheid verkeerde, op een boomstam de Rijn afgezakt zijnde.
Hier ben ik opnieuw bij de politiek aanbeland, meer bepaald bij de pensée unique van linkse intellectuelen omtrent het katholicisme en religie in het algemeen. Deze linksen nuttigen een katholiek bij de ochtendkrant en bepleiten in één moeite door tolerantie jegens de volgelingen van de profeet. Ik beschuldig deze linksen van dwaze hoogmoed.
Hun dwaasheid bestaat hierin, dat het westerse katholicisme geen enkele bedreiging vormt; de ergste fanatici die het oplevert, zijn de leden van Opus Dei, die niet de gewoonte hebben vliegtuigen te kapen of zichzelf in het openbaar tot ontploffing te brengen.
Hun arrogantie is de betutteling: het is zaak die domoren uit het Atlasgebergte gewoon even te verlichten.
Voor alle duidelijkheid: ik ben een linkse conservatief, wat wil zeggen dat ik pleit voor een elitaire cultuur (Mozart, klassieke talen, poëzie, u weet wel) die via het onderwijs toegankelijk wordt gemaakt voor zoveel mogelijk mensen. Dat vind ik zelf al op de rand van de betutteling, maar kom.
Voor nog meer duidelijkheid: leve de verlichting en weg met het obscurantisme.
En voor absolute duidelijkheid: het katholicisme valt helemaal niet te vergelijken met de islam. Het katholicisme heeft zekere achterlijke kanten, zoals het condoomverbod, maar dat kun je het Vaticaan verwijten, niet het evangelie. Voor het overige is het katholicisme misschien irrationeel, maar al geruime tijd niet meer gewelddadig. Integendeel, het pleit altijd tegen de dood. Wie Godfried Danneels de bloederige geschiedenis van zijn kerk verwijt, kan ook Patrick Janssens de stalinistische zuiveringen onder de neus wrijven.
Dat zeg ik, die niet katholiek ben.
Na de verkiezingsoverwinning van Patrick Janssens vierde links feest op de Grote Markt. Dat vond ik merkwaardig, aangezien het Vlaams Belang bepaald niet verslagen was en Groen! gehalveerd. Nog eigenaardiger was de uitspraak van een bekende schrijversvrouw, die voor de camera jubelde dat er nu vanzelfsprekend een paarse coalitie moest komen. De SP.A moest dus samengaan met de liberalen, die onvoorstelbaar veel stemmen kwijt waren geraakt, terwijl de katholieke partij stabiel was gebleven. De verklaring van dit nonsensicale voorstel ging schuil in de haat van die mevrouw tegen alles wat katholiek is.
Nog een anekdote. In een televisiedebat verklaarde een bekende schrijfster c.q. schrijversweduwe onlangs dat het katholieke Avondmaalsritueel haar aan ‘kannibalisme’ deed denken, op een toon alsof ze iets ongelooflijk scherpzinnigs te berde bracht. Wie ook maar een minimale kennis bezit van godsdienstfenomenologie en het joodse verbod op het mensenoffer – deze zaken zijn uitvoerig bestudeerd en er bestaan niet speciaal linkse boeken over – schiet bij zo’n uitspraak in een holle lach.
Werkelijk, een onorigineel wereldbeeld is van alle tijden.
In mijn kindertijd heb ik, door de connecties van mijn vader, nogal wat Vlaamse priesters en nonnen meegemaakt. Zij sloegen mij niet, noch vergrepen ze zich aan mijn eerbaarheid. Het waren verstandige, zeer tolerante mannen en vrouwen, die hun eigen weg volgden. Aldus leerde ik over de katholieke geestelijkheid wat ik in het communistische Praag van de jaren zeventig over de burgerij zou leren: dat het erg dom was om ‘burgerlijk’ als nimmer getoetst scheldwoord te gebruiken.
Ik hoef niet katholiek te zijn om te geloven in de praktische linksheid van al die nonnen en paters die lesgeven in de brousse of die weggegooide kinderen uit de goten oprapen. Als ik op mijn tenen ga staan, ben ik in vergelijking met hen hooguit een fatsoenlijke burgerman.
Dit schreef Gezelle in 1891 over de ‘Eerwaarde zuster Marie-Stanislas’:
Zoo zelfvergetend wezen
en hadde ik nooit te huldigen,
en kende ik nooit voordezen.
DIT IS DE TEKST VAN DE LEZING DIE BENNO BARNARD OP VERZOEK VAN DIT BLAD HIELD OP DE KNACK-DAG TER GELEGENHEID VAN DE ANTWERPSE BOEKENBEURS.
Benno Barnard
