‘Ik ben ervan overtuigd dat Poetin achter mijn vergiftiging zit’

Hij overleefde een aanval met novitsjok, een gif uit de laboratoria van de Russische geheime diensten. Toch wil oppositieleider Aleksej Navalny terugkeren naar Rusland: ‘Niet terugkeren zou betekenen dat Poetin zijn doel heeft bereikt. Dat cadeau wil ik hem niet geven.’

Het is zes uur woensdagochtend als Aleksej Navalny (44) binnenstapt in het kantoor voor dit interview, slechts een paar stappen verwijderd van het Berlijnse Charité-ziekenhuis. Daar werd Navalny een maand lang behandeld en zweefde hij tussen leven en dood, na vergiftigd te zijn met het gif novitsjok.

Sinds de aanslag op zijn leven in de Siberische stad Tomsk op 20 augustus is Ruslands meest prominente oppositielid wereldberoemd. Omdat hij vergiftigd werd met novitsjok, een stof die vrijwel zeker alleen uit Russische staatslaboratoria kan komen, wordt Vladimir Poetin wereldwijd verantwoordelijk gehouden voor die aanslag. Het is niet de eerste moordpoging op een Russisch oppositielid, maar het is wel de eerste keer dat het Kremlin zo duidelijk betrokken lijkt. Rusland zelf ontkent.

Navalny lijkt tijdens het interview geconcentreerd en hij herinnert zich veel. Toch zie je de gevolgen van zijn vergiftiging. Littekens op zijn nek laten zien waar hij werd beademd. Als hij water uit een fles in zijn glas giet, kost dat hem moeite. Het lukt alleen met twee handen. Hij weigert hulp. ‘Mijn kinesist zegt dat ik alles zelf moet doen’, zegt hij. Hij lijkt nerveuzer dan bij eerdere ontmoetingen. Zijn gezicht is smaller, zijn figuur peziger. Hij is twaalf kilo kwijt. Maar zijn stem is dezelfde als voorheen, net als zijn humor, zijn ironie. Kira Jarmysj, zijn woordvoerder, staat hem vandaag bij. Ze zat naast hem in het vliegtuig toen de symptomen van zijn vergiftiging begonnen.

Hoe gaat het vandaag met u, meneer Navalny?

Aleksej Navalny:Veel beter dan drie weken geleden, en het wordt elke dag beter. Nog niet zo lang geleden was ik na tien treden al buiten adem, nu haal ik toch al de vijfde verdieping. Het belangrijkste is dat mijn geestelijke vermogens terug zijn. Maar misschien blijkt in de loop van dit interview het tegenovergestelde. (lacht)

U schreef op Instagram dat u niet meer op één been kunt staan.

Navalny:Dat lukt al opnieuw. Nu train ik elke dag om op één been te staan en het andere been naar voren te strekken. Eigenlijk zijn dat oefeningen die negentigjarigen in het park doen.

Slaapt u goed?

Navalny:Dat is mijn grootste probleem. Ik lachte vroeger om mensen met slaapproblemen omdat ik ze zelf nooit had. Maar toen kwamen de coma, de verdoving, de narcotica, die lange zweefperiode toen ik sliep noch wakker was. Sindsdien raak ik zonder slaappil niet meer in slaap.

U kreeg bezoek van de Duitse bondskanselier Angela Merkel. Waarover hebben jullie het gehad?

Navalny: Dat was volkomen onverwacht. De deur ging open, mijn dokter kwam binnen – en Angela Merkel. Het was een besloten bijeenkomst, alleen mijn vrouw Joelija en mijn zoon Zachar waren aanwezig. Ik kan u de details niet vertellen, maar we hebben niets geheimzinnigs of sensationeels besproken. Het bezoek was een gebaar. Ik was onder de indruk van haar kennis van Rusland en van mijn zaak. Er zijn details die zij beter kent dan ik. En als je met haar praat, begrijp je waarom ze al zo lang aan het hoofd van Duitsland staat. Ik bedankte haar voor haar toewijding en ze zei: ‘Ik deed alleen wat ik moest doen.’

Hoe ziet uw dagelijks leven er tegenwoordig uit?

Navalny:Ik woon in Berlijn met mijn vrouw en mijn zoon. Mijn dochter is teruggekeerd naar Stanford University, waar ze studeert. We huren hier een appartement. Mijn dagelijks leven is eentonig. Ik train elke dag, voor de rest doe ik niets. ’s Morgens wandel ik in het park, daarna doe ik oefeningen met de dokter, ’s avonds loop ik weer. Overdag probeer ik aan de computer te werken. De artsen zeggen dat ik 90 procent kan herstellen, misschien zelfs 100 procent, maar niemand weet het echt. Eigenlijk ben ik een soort proefkonijn – er zijn niet zo veel mensen die vergiftiging met novitsjok overleven. Maar het Russische regime heeft zo’n voorliefde voor vergiftiging ontwikkeld dat het niet snel zal stoppen. Mijn medische geschiedenis zal nog van pas komen.

Laten we reconstrueren wat er gebeurd is, die 20e augustus. Het is 8 uur ’s ochtends. U zit in het vliegtuig van Tomsk naar Moskou. Wat is uw laatste herinnering voor u het bewustzijn verloor?

Navalny:Het was een prachtige dag: ik ga naar huis, ik heb net een vermoeiende, maar succesvolle werktrip achter de rug. We hebben filmpjes gemaakt over de regionale verkiezingscampagne. Ik zit comfortabel in mijn stoel en kijk uit naar een rustige vlucht waar ik een serie kan bekijken. Thuis in Moskou wil ik mijn wekelijkse YouTube-show opnemen en dan het weekend doorbrengen met mijn familie. Ik voel me goed. En dan… Het is moeilijk te beschrijven omdat je het met niets kunt vergelijken. Organofosfaten vallen je zenuwstelsel aan zoals een DDoS-aanval een computer aanvalt – het is een overbelasting die je vernietigt. Je kunt je niet meer concentreren. Ik voel dat er iets mis is. Het koud zweet breekt me uit. Ik vraag Kira een zakdoek. Dan zeg ik haar dat ze met me moet praten. Ik moet een stem horen, er gebeurt iets raars met me. Ze kijkt me aan alsof ik gek ben en begint te praten.

Wat gebeurde er daarna?

Navalny:Ik begrijp niet wat er met me gebeurt. De stewards komen met de trolley langs – ik wil hen eerst om water vragen, maar besluit dan naar het toilet te gaan. Ik gooi koud water over mijn gezicht, ga op het toilet zitten en wacht, ik was me opnieuw. En dan denk ik: als ik nu niet naar buiten ga, kom ik hier nooit meer weg. Ik voel geen pijn, maar ik weet dat ik doodga. Ik verlaat het toilet, ga naar de steward – en in plaats van om hulp te vragen, zeg ik tot mijn eigen verbazing: ‘Ik ben vergiftigd. Ik ga dood.’ En dan ga ik op de grond liggen, met het idee dat ik ga sterven. Hij is het laatste wat ik zie: een gezicht dat me met een lichte verbazing en een glimlach aankijkt. Hij zegt: ‘Vergiftigd?’ en hij denkt vast dat de kip van de lunch slecht is gevallen.

Het laatste wat ik hoor, wanneer ik al op de grond lig, is: ‘Hebt u hartproblemen?’ Maar mijn hart doet geen pijn. Ik heb helemaal geen pijn, ik weet alleen dat ik stervende ben. Daarna worden de stemmen stiller, een vrouw roept dat ik niet mag flauwvallen. Dan eindigt het. Ik weet dat ik dood ben. Alleen blijkt nu dat ik het mis had.

Er is een video van een passagier in het vliegtuig waarop uw geschreeuw te horen is. Het klinkt vreselijk, bijna als het geschreeuw van een dier.

Navalny:Ik heb die beelden gezien. Alleen was het geen pijn, het was iets anders, erger. Pijn geeft je het gevoel dat je leeft. Hier begrijp je het gewoon: dit is het einde.

Hoelang heeft het geduurd?

Navalny:Tussen het moment dat ik dacht dat er iets aan de hand was en het moment dat ik flauwgevallen ben, zitten ongeveer dertig minuten. Het gebeurde allemaal in het vliegtuig.

U ben waarschijnlijk in uw hotel in Tomsk met het gif in aanraking gekomen. Weet u nog wat u daar hebt aangeraakt?

Navalny:Er zijn sporen van het gif teruggevonden op een waterfles in mijn kamer. Ik heb duidelijk een bezoedeld oppervlak aangeraakt, vervolgens van die waterfles gedronken, en dan de hotelkamer verlaten. Ik neem aan dat ik het gif via mijn huid heb binnengekregen. Er zijn veel dingen die je in een hotel aanraakt voordat je weggaat – de douche, het toilet, het kledingrek, het handvat van je tas. Daarom is het zo belangrijk om mijn kleren te onderzoeken.

Uw kleren werden meegenomen toen u in het ziekenhuis in Omsk werd opgenomen. U kreeg ze nooit terug.

Navalny:Ik twijfel er niet aan dat mijn kleren een maand lang in een grote tank met bleekmiddel hebben gesudderd. Alle sporen zijn verwijderd. Zonder deze keten van gelukkige omstandigheden – de piloten maakten een noodlanding in Omsk, de ambulance was meteen op het vliegveld, ik kreeg binnen het anderhalf uur atropine toegediend – zou ik dood zijn. Het plan was slim: ik zou in het vliegtuig sterven en in een mortuarium in Omsk of Moskou belanden. En dan zou niemand novitsjok hebben gevonden, want er zijn geen massaspectrometers in het lijkenhuis. Bovendien hadden ze wat langer kunnen wachten om het te analyseren. Het was hoogstens een verdacht overlijden geweest.

U had in het hotel kunnen sterven.

Navalny:Sommige mensen vermoeden dat dat het plan was, maar ik geloof het niet. Ik denk dat mijn vergiftiging mij wakker gemaakt zou hebben. Het zou een grappig beeld zijn geweest voor de beveiligingscamera’s van het hotel: ik in mijn ondergoed, kruipend door de gang. Het was te riskant om mij in het hotel om te brengen. Het personeel had een ambulance kunnen bellen.

Hoe verklaart u dat niemand anders schade heeft opgelopen door het gif? Toen Sergej Skripal in Salisbury vergiftigd werd, lag dat anders.

Navalny: Het gif is dus waarschijnlijk niet aangebracht op de wastafel of de douche, die ik misschien niet eens gebruik, en ook niet op mijn gsm, die ik misschien aan Kira had kunnen geven, en dan waren er twee verdachte overlijdens geweest. Ik kan alleen speculeren.

U hebt veel vijanden. Wie zit er achter uw vergiftiging?

Navalny:Poetin. Daar ben ik van overtuigd. Ik zie geen andere verklaring. Ik zeg dit niet om mezelf te vleien, maar op basis van feiten. Het belangrijkste feit is novitsjok. De opdracht om het te gebruiken of te produceren kan alleen komen van het hoofd van de FSB (de inlichtingendienst, opvolger van de KGB, nvdr) of van de SVR, de buitenlandse inlichtingendienst.

En de militaire inlichtingendienst GRU, die verantwoordelijk wordt gehouden voor de aanval op Sergej Skripal?

Navalny: Waarschijnlijk ook de GRU. Het is onmogelijk dat ik zelf novitsjok heb geproduceerd en mijzelf heb vergiftigd, zoals Poetin beweert. Slechts drie personen kunnen het bevel geven om ‘actieve maatregelen’ te nemen en novitsjok te gebruiken: Aleksandr Bortnikov, het hoofd van de FSB. Sergej Narysjkin, het hoofd van de SVR. En de leider van de GRU. Maar geen van hen kan die beslissing nemen zonder de instructie van Poetin.

Als Poetin hier achter zit, waarom liet hij u dan het land verlaten?

Navalny:Ik denk dat ze vastbesloten waren om me niet te laten gaan en ze mij daarom ongeschikt voor vervoer lieten verklaren. Maar dankzij alle steun die ik kreeg en de inspanningen van mijn vrouw dreigde het allemaal te veranderen in een soort realityshow. Veel mensen, die ik erg dankbaar ben, zeiden dat ze niet naar die show wilden kijken. Voor Poetin is het belangrijk dat een tegenstander niet de status van slachtoffer krijgt, dat ze hem – levend of dood – geen politiek kapitaal geven. Als ik in Omsk was gestorven of daar blijvende schade had opgelopen, was dat duidelijk hun verantwoordelijkheid geweest. Het zou hun schuld zijn geweest dat ik het land niet had mogen verlaten. Bovendien hebben ze 48 uur gewacht, waarschijnlijk in de hoop dat het gif dan niet meer opspoorbaar zou zijn.

Wat als het toch niet Poetin was?

Navalny: Dat zou nog veel erger zijn. Een kopje novitsjok is genoeg om alle passagiers in een groot Berlijns metrostation te vergiftigen. Als geen drie maar dertig mensen toegang hebben tot dat gif, is dat een bedreiging voor de hele wereld.

Is Poetin echt zo geïnteresseerd in u? Hij houdt zich tegenwoordig eigenlijk alleen met buitenlands beleid bezig.

Navalny: Dat is niet waar. Hij ziet wat er in Chabarovsk gebeurt, in het oosten van Rusland. De mensen komen er al weken de straat op, en het Kremlin heeft nog altijd geen idee wat het moet doen. Het Kremlin beseft dat het extreme maatregelen moet nemen om een ‘Wit-Russisch scenario’ te voorkomen. Het systeem heeft moeite om te overleven, en we zien daar nu de gevolgen van.

Wat zijn uw plannen?

Navalny: Het belangrijkste is de voorbereiding van de Doemaverkiezing in 2021. Onze strategie van ‘Slim Stemmen’ is niet eenvoudig. (Een website geeft de Russen stemadvies en hoopt zo alle anti-Poetinstemmen te verenigen achter één tegenkandidaat. Dat zijn vaak geen mensen van Navalny, want die worden uitgesloten van de verkiezingen. Maar zo voorkomt hij wel dat de anti-Poetin-stemmen verspreid raken en Poetins kandidaat alsnog wint, nvdr.) Het zorgt ervoor dat heel onaangename mensen, bijvoorbeeld communisten, onze steun krijgen. Dat is al twee jaar lang het grootste deel van mijn werk: uitleggen waarom we ook zulke mensen steunen. In Moskou werkte dat jaren geleden al goed. Wij hebben de communisten gekozen en nu is de burgemeester van Poetin, Sergei Sobjanin, bang om in het stadsparlement te verschijnen. In Tomsk heeft Verenigd Rusland, de partij van Poetin en Medvedev, zijn meerderheid verloren.

Is Verenigd Rusland belangrijk? De partij is maar een detail in het systeem-Poetin.

Navalny:Er is een basisinfrastructuur waarmee Poetin het land controleert. Ooit was dat zijn persoonlijke populariteit, dan de tv-propaganda, de gecontroleerde rechtbanken – en dan is er nog Verenigd Rusland. Het vernietigen van het monopolie van Verenigd Rusland is de voorwaarde om een positieve agenda te formuleren. Het Kremlin is gefrustreerd omdat we werkmethoden voor de strijd hebben gevonden, ook al zijn we zelf niet toegelaten in het systeem.

Waar staat u zelf politiek gezien? Bent u links of rechts?

Navalny: In Rusland is een politiek spectrum nooit zo duidelijk geweest als in het Westen. Rechts of links: die verdeling geldt niet bij ons. Zijn de Russische communisten een linkse partij? In werkelijkheid hebben ze de neiging om een rechts-conservatieve koers te volgen. Onze linksen gaan naar de kerk en bekruisigen zichzelf.

U bent ooit verbannen bij de sociaal-liberale Jabloko-partij omdat u meeliep in de ‘Russische mars’ van de nationalisten in Moskou. Zijn uw opvattingen veranderd?

Navalny:Mijn opvattingen zijn niet veranderd sinds ik in de politiek ben gegaan. Ik heb geen probleem om samen te werken met om het even wie, zolang die niet autoritair is. Ik ben niet geschokt als een van de kandidaten die wij steunen een Leninspeld draagt. Wij moeten een coalitie vormen met alle krachten die voor het verkiezen van leiders en voor onafhankelijke rechtbanken zijn. Daarom heb ik een tijdje geprobeerd het liberaal-nationalistische kamp van de oppositie te verenigen. Dat heeft me veel vervelende opmerkingen opgeleverd. Nu zeggen ze dat ik links ben geworden, alleen maar omdat ik de vakbonden steun. Het enige waar ik om geef, is dat Rusland de Europese weg van ontwikkeling volgt. Ik steun de vakbonden, maar ik wil ook een visumplicht voor migranten uit Centraal-Azië, dat vind ik niet tegenstrijdig.

Ondanks de aanval wilt u terug naar Rusland. Waarom?

Navalny:Ik was blij dat niemand rondom mij eraan twijfelde dat ik zou terugkeren. Niet terugkeren naar Rusland zou betekenen dat Poetin zijn doel heeft bereikt. Dat cadeau wil ik hem niet geven. Het is mijn taak om de man te blijven die niet bang is. En ik ben niet bang. Als mijn handen trillen, komt dat niet door angst, maar door het gif.

Maakt u zich zorgen over uw vrouw en uw twee kinderen?

Navalny: Natuurlijk maak ik me zorgen over mijn familie en de mensen om me heen. Ik maak hier nu wel grapjes over die hele novitsjok-affaire en over de vreemde kist waarin ze me naar Duitsland hebben gebracht. Maar er zitten vervelende gedachten tussen: wat zou er gebeurd zijn als iemand het gif in mijn appartement in Moskou had geplaatst, waar mijn vrouw en mijn twee kinderen wonen?

En wat is dan uw conclusie?

Navalny:Ik trek aanvallen aan, en daaruit vloeit een verantwoordelijkheid voort. Aan de andere kant is het duidelijk dat het zonder deze strijd erger zal worden. Ze zullen nog veel meer mensen opsluiten en doden. In Rusland worden bijna dagelijks mensen veroordeeld voor berichten op sociale media. Niet tegenstribbelen zou betekenen dat iedereen op de lange termijn nog meer risico loopt. Dit is de situatie: we vechten tegen enorme schurken die bereid zijn de ergste misdaden te plegen.

Gaat u uw gedrag veranderen?

Navalny:Ik zal blijven reizen door de Russische regio’s, verblijven in hotels en water drinken dat in hotelkamers staat. Wat kan ik nog meer doen? Er is weinig dat ik tegen Poetins onzichtbare moordenaars kan inbrengen. Politiek gezien is er niet veel veranderd: het blijft een strijd tussen hen die opkomen voor vrijheid en hen die terug willen naar het verleden, naar een vreemde orthodoxe imitatie van de Sovjet-Unie, gegarneerd met kapitalisme en oligarchen. Zij zullen steeds geavanceerdere methoden gebruiken, en wij zullen proberen te overleven. Het gebruik van novitsjok is beangstigend – en dat is de strategie van Poetin. Merkel en Macron zeggen hem dat er een rode lijn is, en hij gaat er ver over en schreeuwt: ‘Jullie hebben geen idee wat ik nog kan doen.’

Voelt u haat voor de vertegenwoordigers van dat systeem?

Navalny:Mijn emotionele gehechtheid aan mijn werk is sterk. Ik vecht tegen corruptie. We hebben niet alleen kritiek op het systeem, we documenteren ook de misdrijven van specifieke mensen, van Poetin tot provinciale ambtenaren. Neem de artsen in Omsk, die mijn vrouw eerst vertelden dat ik vervoerd kon worden, en toen ineens beweerden dat het niet kon. In mijn ogen is de hoofdarts van het ziekenhuis in Omsk erger dan de agenten van de geheime dienst die mensen vermoorden. Voor hen is moorden tenminste hun beroep. Maar hij weet alles en vertelt de wereld iets over metabole aandoeningen en dat ik te veel zelfgemaakte wodka heb gedronken. Haat ik zulke mensen? Ik denk het wel. Wil ik een groot zwaard in mijn hand krijgen en hun hoofd eraf hakken? Nee. Ik ben voor de rechtsstaat. Deze mensen verdienen een eerlijk proces.