Coronasceptici gebruiken foto’s ter illustratie van ‘massaal coronaprotest’, terwijl het in werkelijkheid gaat om oude beelden van betogingen of vreugde-uitbarstingen die met het coronavirus niets te maken hebben. Dat blijkt uit onderzoek van Knack in samenwerking met factcheckers uit heel Europa.
Zondag 3 oktober 2021, een druilerige dag in Amsterdam. Boven de Nederlandse hoofdstad hangt een helikopter met camera om een protest tegen vaccins en coronamaatregelen te filmen. Het alternatieve medium blckbx.tv, dat een forum geeft aan antivaccinactivisten, zet de heli in om ‘van boven te laten zien hoeveel mensen er zijn, want het wordt vaak geminimaliseerd’, stelt de presentator van blckbx.tv in een YouTube-video.
Hoeveel betogers er zijn op protesten tegen coronamaatregelen en vaccins zorgt online vaak voor verhitte discussie. Een maand eerder was er een vergelijkbaar protest in Amsterdam. Op Facebook klonk het toen dat er ‘250.000 demonstranten waren’. De politie schatte hun aantal op 20.000 aanwezigen.
Uit onderzoek van Knack in samenwerking met het European Digital Media Observatory (EDMO), een koepelorganisatie met factcheckers uit heel Europa, blijkt dat valse visuele argumenten worden gebruikt in de online perceptieoorlog over de omvang van het coronaprotest. Coronasceptici gebruiken oude foto’s, meestal van mensenmassa’s, die niets met coronaprotesten te maken hebben om ‘massaal coronaprotest’ te illustreren.
Negen erkende factcheckorganisaties uit twaalf Europese landen kwamen dat fenomeen op het spoor.
Opvallend is dat het altijd over crossnationale cases gaat, waarbij een foto uit één land als desinformatie opduikt in een ander land. Zo wordt een video van voetbalsupporters in het IJslandse Reykjavik uit 2016 door een Italiaan op Facebook geplaatst als beelden ‘uit Frankrijk op 7 augustus 2021’. Die dag waren er in Frankrijk daadwerkelijk protesten tegen de invoering van het coronapaspoort. Maar de beelden uit IJsland, gepost door een Italiaan, hebben daar niets mee vandoen.
In dit voorbeeld en 46 andere die Europese factcheckers op het spoor kwamen, werden echte beelden telkens ontdaan van hun originele context en kregen ze een nieuw, vals bijschrift (op een interactieve kaart op Knack.be ziet u 22 voorbeelden van dergelijke desinformatie die viraal gingen in Europa).
Love Parade
In verschillende Europese landen protesteren mensen tegen coronamaatregelen of vaccinatie, maar de omvang van die protesten is dus kleiner dan beelden met valse bijschriften op sociale media willen doen geloven.
Zo kwamen in Berlijn na de eerste coronagolf in Duitsland, op 1 augustus 2020, demonstranten op straat tegen de beperkende maatregelen en om het ‘einde van de pandemie’ te vieren. De politie sprak van 17.000 à 20.000 deelnemers. Online werd er geopperd dat het over ‘vele honderdduizenden’ tot ‘3,5 miljoen mensen’ ging.
Met wetenschappelijke inzichten en fotoanalyse toonden journalisten van de Duitse factcheckorganisatie Correctiv aan dat die wilde schattingen onmogelijk zijn. Op de locatie konden maximaal 173.600 mensen aanwezig zijn, zo blijkt, op voorwaarde dat de betogers dicht op elkaar stonden. Beelden van die dag tonen grote gaten in de optocht. In realiteit was er dus een pak minder volk dan online geclaimd.
De perceptie bij coronasceptici was anders: op sociale media doken foto’s op van mensenmassa’s, maar dat waren in realiteit oude foto’s van het technofestival Love Parade op dezelfde locatie in 2001, zo bleek uit factchecks. Volgens de politie bracht die Love Parade destijds 800.000 mensen samen.
‘Iemand heeft hier willens en wetens een nieuwe valse context gecreëerd’, beklemtoont Nathalie Van Raemdonck, die als doctoraatsstudent onderzoek doet naar online desinformatie (VUB). ‘Mensen die de beelden daarna verder delen, doen dat vaak uit onwetendheid. Maar het effect is daarom niet minder schadelijk. Uit onderzoek blijkt dat mensen vaak geloven wat vrienden en familie delen – mensen die ze kennen en vertrouwen. Zo verspreidt het vuurtje zich nog.’
Een fout bijschrift lijkt onschuldig maar ís dat niet, aldus Van Raemdonck: ‘De meerderheidsillusie die wordt gecreëerd is schadelijk, want ze doet de realiteit vervagen. Op sociale media lijkt het protest massaal, terwijl reguliere media er amper over berichten net omdat het kleinschalig is. Als die foto’s met valse context op grote schaal rondgaan, zaait dat twijfel over gevestigde bronnen zoals media en politie. Dat is kwalijk, want het creëert een parallelle realiteit en tast het vertrouwen tussen mensen en in instellingen aan.’
Kuddegeest
Waarom delen mensen dan dit soort berichten? Doctor in de experimentele psychologie Timothy Desmet (VUB) ziet drie ‘fouten’ in ons brein als verklaring: het bevestigingsvooroordeel, luiheid en kuddegeest.
Het bevestigingsvooroordeel of confirmation bias beschrijft psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman in zijn veelgeprezen Thinking, Fast and Slow (2011). Het is de cognitieve vertekening waardoor we informatie zo interpreteren dat ze in lijn is met onze huidige mening of geloofspatronen.
Dat we bevestiging zoeken, eerder dan openstaan voor het tegendeel, lijkt irrationeel. Maar het is een belangrijk mechanisme, schrijft Kahneman. Bevestigingsvooroordelen helpen om snel te beslissen, en verminderen het onbehagen dat leven met conflicterende ideeën geeft.
‘Als je al gelooft dat veel mensen tegen het vaccin zijn en je ziet zo’n beeld, dan is je brein automatisch bevooroordeeld om dat beeld met bijschrift te geloven’, zegt Desmet.
Een tweede factor, in het verlengde van de vorige, is dat onze hersenen lui zijn. ‘Door de overdaad aan informatie waarmee we voortdurend moeten omgaan, beoordelen we niet alles even kritisch. Uit experimenteel onderzoek blijkt dat mensen onder tijdsdruk vaker valse claims geloven dan wanneer hen wordt gevraagd even stil te staan bij het bericht’, zegt Desmet. ‘Mensen besluiten vaak binnen de seconde om een foto te delen, zonder nadenken.’
De derde verklaring ligt in een andere sterke impuls. ‘Die van de sociale norm of kuddegeest. In de vakliteratuur: het bandwagoneffect. Mensen vinden het belangrijk dat hun gedrag de sociale norm volgt en gaan daarom vaak andermans gedrag imiteren. Dat we bij de groep willen horen is evolutionair logisch, want het is veel veiliger om je samen te bewegen dan alleen. Mensen die zich nu geïsoleerd voelen in hun kritiek op het beleid, en die socialemediaberichten zien van massa’s kennelijk gelijkgezinden, zullen geneigd zijn om die berichten te delen. Het bevestigt dat ze niet tot een kleine minderheid behoren, maar integendeel tot een grote groep aankomende change makers. ‘
De drie factoren – bevestigingsvooroordeel, luiheid, kuddegeest – haken krachtig op elkaar in, beklemtoont Desmet. ‘In beide richtingen overigens: zowel bij voor- als bij tegenstanders van pakweg vaccinatie. Het bevestigingsvooroordeel en luiheid zorgen ervoor dat je snel onkritisch deelt wat bij je mening aansluit. Doordat mensen in hetzelfde kamp erop reageren en je sociaal bekrachtigen, ben je de volgende keer nog sterker geneigd om zo’n bericht te delen dan je voordien al was.’
Framing
Dat inspelen op de kuddegeest raakt de kern van politiek en propaganda, zegt hoogleraar en politoloog Peter Van Aelst (UAntwerpen). ‘Slimme politici vieren hun overwinningsfeest in een iets te klein café: beelden door een wat daverende camera van te veel mensen in een te kleine ruimte, stralen succes uit. Zo veel succes dat zelfs niet iedereen binnen kon, is de boodschap.’
Iedereen doet aan framing, beklemtoont Van Aelst. ‘Elk verhaal doet de realiteit ergens geweld aan, omdat wie een verhaal vertelt noodgedwongen beslissingen neemt: je kiest woorden, beelden, en perspectieven. Politici, coronasceptici, academici of journalisten, niemand ontsnapt eraan. Als reporters een lage opkomst van een manifestatie willen benadrukken, filmen ze achter aan de demonstratie waar er gaten vallen. Is het beeldverslag “grote opkomst!”, dan filmen ze vooraan en krijg je ook die impressie.’
Uit ons onderzoek blijkt dat 9 van de 22 onderzochte beelden met valse context afkomstig zijn uit Frankrijk. Zo werd een foto van feestende voetbalsupporters op de boulevards van Parijs nadat Les Bleus het WK van 2018 hadden gewonnen, gedeeld als ‘coronaprotest’, van Ierland tot de Balkan en van Polen tot in Spanje. Een foto van massaprotest in Moskou tegen de regering van toenmalig Sovjetleider Michaïl Gorbatsjov uit 1991 werd dan weer als ‘coronaprotest’ gezet door een Franse complotsite, waarna die versie op sociale media viraal ging als ‘de vierde golf’.
Waarom lijkt net Frankrijk zo vaak betrokken bij dat soort desinformatie? Van Aelst en collega’s deden surveyonderzoek in zes landen – België, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten – om te weten te komen wie foute informatie deelt en wat daarbij op de achtergrond speelt. Uit hun experimentele studie, die binnenkort verschijnt in het vakblad American Behavioral Scientist, blijkt dat Fransen, na Amerikanen, het vaakst geneigd zijn om te interageren met twijfelachtige of misleidende berichten over het coronavirus. 29 procent van de Franse respondenten bleek vatbaar om zulke berichten te liken, delen of becommentariëren, tegenover 23 procent Belgen of 16 procent Zwitsers. ‘Er is duidelijk een voedingsbodem in Frankrijk’, stelt Van Aelst. ‘Vaccinscepticisme is er de laatste jaren in opmars.’
Een andere verklaring is dat échte protesten tegen het coronapaspoort in Frankrijk daadwerkelijk wel wat volk op de been brachten.
Zuiveren
Van Raemdonck ziet een rol weggelegd voor factcheckers om ‘het vervuilde debat te zuiveren. Ze moeten niet alleen weerleggen wat feitelijk fout is en de oorspronkelijke context van beelden weergeven, ‘maar ook expliciteren wat er wél aan de hand is, als tegenwicht voor het kwalijke narratief “kijk eens wat de media ons verzwijgen”. Was er coronaprotest? En zo ja, hoeveel volk was er dan?’
Zoeken we een antwoord op de vraag hoe groot het coronaprotest is in Europa, dan vinden we daartoe een schatting in de Eurobarometer – een representatieve bevraging van Europeanen in de EU. Uit cijfers gepubliceerd in september, blijkt dat tien procent geen covid-19-vaccin wil. Zes op de honderd Europeanen vinden dat de beperkende maatregelen om het coronavirus in te dijken ‘helemaal niet verantwoord’ waren. Tien procent gaf aan ‘helemaal niet tevreden’ te zijn met de coronamaatregelen in hun regio.
Een op de tien lijkt daarmee een redelijke schatting van wie met de coronamaatregelen écht niet ingenomen is.
Zelf factchecken
Dat die kleine minderheid zich op sociale media in perceptie verspreidt als een massabeweging, kun je zelf mee indijken. Zie je een foto op sociale media, check dan of het bijschrift klopt. Dat kan meestal eenvoudig met een omgekeerde zoekactie: je downloadt de afbeelding en voert die in op zoeksites als images.google.com. Zo achterhaal je met enkele muisklikken vaak zelf de oorspronkelijke context. Daarmee vermijd je dat je iets doorstuurt wat niet klopt, en kun je ook anderen ermee helpen.
Of je kunt je informeren via de media. Neem nu het Nederlandse protest op 3 oktober, waarbij blckbx.tv een heli huurde. ‘Grote protestmars tegen coronabeleid in Amsterdam’, berichtte de Nederlandse publieke omroep NOS daarover. Net als het alternatieve mediakanaal blckbx.tv sprak de NOS met politiecijfers over 25.000 aanwezigen en toonde de publieke omroep een foto van een mensenmassa op een plein.
Een echte nieuwsfoto weliswaar.
Door het regenweer raakte de helikopter van blckbx.tv pas laat in de lucht. De beelden toonden het einde van de optocht met grote gaten in de mensenstroom en daardoor kennelijk niet de gewenste massale opkomst. Als thumbnail voor hun live-uitzending op YouTube gebruikte blckbx.tv dan maar een foto van een antiracismebetoging in het kader van Black Lives Matter.
We stelden daarover vragen aan blckbx.tv, maar kregen geen antwoord.
