Nu Rick Santorum heeft afgehaakt, kan alleen een schandaal Mitt Romney nog van de overwinning houden in de Republikeinse voorverkiezingen. De echte krachtmeting, tussen Romney en Obama, is intussen al begonnen. Toch hangt Santorums schaduw nog over de campagne. Romney is naar rechts gedwongen en moet nu onopvallend weer het centrum zoeken.
Rick Santorum leek het prototype van de Amerikaanse rechtse politicus waarmee Europese commentatoren graag de draak steken. De in debardeur getooide katholieke vader van een kroostrijk gezin ging graag tekeer tegen abortus en het homohuwelijk, of liet zich omringen door biddende evangelische predikanten. Santorum leek wel een nieuwe en overtrokken versie van George W. Bush, een karikatuur van de conservatieve Verenigde Staten. Dat de man nog elf keer kon winnen in de voorverkiezingsrace van de Republikeinen bevestigde alleen maar het Europese cliché van de haast achterlijk bekrompen Amerikaanse samenleving.
Die lezing gaat voorbij aan de reële verzuchtingen van een groot aantal Amerikanen die in Santorum hun spreekbuis vonden. De ex-senator uit Pennsylvania belichaamde als geen ander het small town America: de zieltogende mijn- en staalstadjes, de spoorwegknooppunten en vroegere textielcentra, en in landbouwstaten als Iowa de dorpen en marktstadjes met traditie. Die wereld is tegelijk een tikkeltje ruig en warm, blue collar en hecht. ‘Santorum is meer de man van de working class‘, vertelde een potige kiezer in Ohio me. De kandidaat zelf zou allicht huiveren van die linkse terminologie, maar dat doet niet ter zake: arbeiders in werkplunje voelden zich door hem begrepen.
Santorum zette zijn eigen kleinsteedse herkomst gretig en dik in de verf, en koos op de avond van Super Tuesday voor het grauwe staalstadje Steubenville aan de Ohio om daar de uitslagen af te wachten. Meer zelfs, in plaats van zijn aanhangers te verzamelen in een pluche ballroom van een hotel koos hij voor het kale gymnasium van een openbare middelbare school. Wellicht had die keuze ook te maken met zijn krappe campagnebudget, maar de symboliek was treffend: Santorum was de man die dicht bij het gewone volk stond, de vriend van Joe Sixpack en Joe the Plumber. Dat slag kiezers stemde vroeger in meerderheid voor de Democraten, maar is sinds Ronald Reagan vatbaar voor de conservatieve lokroep van de Republikeinen. Santorum heeft bewezen dat hij het vertrouwen genoot van die Reagan Democrats. Voor Mitt Romney is er in die doelgroep nog veel werk aan de winkel.
Karakter zonder charisma
Ook het machtige kiezersblok van de evangelische christenen gaf in de voorverkiezingen de voorkeur aan de katholiek Santorum boven de mormoon Romney. Dat is een opmerkelijke prestatie. Ooit werden katholieken gewantrouwd door protestants Amerika; in het zuiden werden ze zelfs gemeden, belasterd en af en toe aangevallen. In de huidige beweging van de christian right spelen katholieke kopstukken intussen een belangrijke rol, zeker als het om abortus of euthanasie gaat. Voor de meeste evangelische of born again-christenen is katholicisme geen bezwaar meer, maar het mormoonse geloof – met al zijn theologische eigenaardigheden – ligt moeilijker.
Uit peilingen is ten slotte gebleken dat Santorum geloofwaardiger overkwam bij kiezers die verklaarden dat het karakter van de kandidaten voor hen primeerde. Zijn haast fanatieke rechtlijnigheid, die we in Europa zo kil en gevaarlijk vinden, wekt in Amerika in sommige kringen juist bewondering op. Overigens verkondigde Santorum wel een onmiskenbaar populistische boodschap, maar hij is zelf geen populist in hart en nieren. Hij nam de regering-Obama en de federale overheid op de korrel omdat die, in zijn ogen, te veel macht lieten gelden over de staten en de burgers. Wat dat betreft, vertolkte hij een typisch Tea Partydiscours, gedrenkt in een christelijk sausje. Nochtans was Santorum niet te beroerd om tegen zijn potentiële kiezers in te gaan. Op een vroege meeting in Iowa zag ik hem in discussie gaan met een man die het federale ministerie van Milieu wou afschaffen, en in één moeite door ook de Federal Reserve. Santorum begon hem geduldig uit te leggen dat beide instellingen nuttig zijn. Dat heeft hem wellicht een paar stemmen gekost, maar het typeerde zijn koppige eigenzinnigheid.
‘Santorum deed wellicht méér met minder dan welke kandidaat ook in het moderne systeem van primary’s’, schreef Jonathan Chait in New York Magazine. Het parcours dat hij de voorbije maanden gelopen heeft, is inderdaad opmerkelijk. Santorum kon nog geen vijfde van het geld in de strijd gooien dat Romney ter beschikking had. Hij moest het doen met een veel kleinere campagnestaf en blunderde af en toe in de organisatie. Charisma kun je de man ook al niet toeschrijven. Hoewel hij geleidelijk groeide in zijn rol en beter werd in de debatten bleef hij een wat saaie houten klaas. Bovendien visten Newt Gingrich en (in mindere mate) Ron Paul in dezelfde Tea Partyvijver, waardoor Santorum op zijn eigen rechterflank belaagd werd.
Opgave
Uiteindelijk moest de ex-senator zich gewonnen geven. De onmiddellijke aanleiding was de dringende hospitalisatie van zijn driejarige dochtertje Bella, dat geboren werd met een uiterst zorgwekkende genetische afwijking. Voor de Santorums was dat een moment van bezinning, waarin de heksenketel van het campagnecircus hen ongetwijfeld van relatief belang moet hebben geleken.
Toch was Santorum al stilaan tot het inzicht gekomen dat zijn strategie om Romney af te blokken tot mislukken was gedoemd. In die strategie nam Texas een centrale plaats in: de oerconservatieve lone star state moest voor hem de hoofdprijs worden. Op 29 mei zouden daar 155 afgevaardigden te verdienen zijn voor de partijconventie in de zomer. Als hij die allemaal in één klap in de wacht kon slepen, zou hij Romneys perspectieven op een mathematische meerderheid voorgoed kunnen kelderen en zijn eigen aanspraken overtuigend kracht bijzetten. Alleen moesten daarvoor de spelregels in Texas nog herschreven worden: in plaats van de afgevaardigden op proportionele basis toe te wijzen, zou Texas in extremis nog het winner-take-all-principe moeten invoeren. Hoewel Santorums medewerkers daartoe serieuze pogingen hebben ondernomen, bleek dat al gauw een brug te ver. De regels herschrijven terwijl de wedstrijd al gelopen wordt, is niet netjes. Zelfs het zielsverwante Texas ging niet in op dat verzoek.
Daarnaast zag Santorum zijn score afbrokkelen in de peilingen voor zijn thuisstaat Pennsylvania. Romney begon hem al bij te benen, en dreigde bovendien nog een salvo aan negatieve reclamespots los te laten via de radio- en tv-zenders van Pennsylvania – een mediaoffensief waarvoor hij 2,9 miljoen dollar veil had. Santorum vreesde voor een afstraffing op eigen terrein. Dat zou hem niet alleen de doodsteek geven in de presidentiële voorverkiezingen, maar bovendien zijn politieke kansen kelderen in de toekomst. Liever dan die vernedering te ondergaan, hield Santorum de eer aan zichzelf en schortte hij zijn campagne op. Met die technische term suspend kan hij nog een tijdje doorgaan met fundraising, om zo zijn opgestapelde schulden af te betalen. Bovendien kan hij, in theorie, nog altijd weer aanpikken mocht er Romney wat overkomen.
Spreidstand
Dat laatste lijkt weinig waarschijnlijk. De strijd van de voorverkiezingen is gestreden. In miljoenen mailboxen liep een bericht binnen van Barack Obama (de Democratische kandidaat wel te verstaan, niet de president): ‘We hebben onze tegenstander.’ De eigenlijke presidentscampagne voor 6 november is van start gegaan.
De vraag is of de uitgesponnen voorverkiezingsrace en de taaie weerstand van Santorum Mitt Romney schade hebben berokkend, of hem integendeel gestaald hebben in de strijd. De positieve neveneffecten zijn zeker niet te verwaarlozen: Romney werd meteen gedwongen om in een dertigtal staten zijn campagneteams uit te bouwen en op volle kracht aan het werk te zetten. Die oefening heeft hen ongetwijfeld beter voorbereid op de krachtmeting in het najaar. Als Romney de nominatie al na Iowa en New Hampshire had bezegeld, dan zouden zijn grondtroepen niet zo goed gewapend zijn. Je mag ook aannemen dat hij – letterlijk – minder vaak in beeld was gekomen als de primary’s snel waren beslist; de lange duur van de voorverkiezingsrace heeft hem maandenlang een forum gegeven in de ochtendprogramma’s en avondlijke talkshows van alle grote nieuwszenders.
Anderzijds heeft Romney al veel dieper in de buidel moeten tasten dan hij bij de start wellicht gedacht had. Eind februari had hij reeds 68 miljoen dollar uitgegeven, allemaal dollars die niet meer inzetbaar zijn voor de strijd tegen Obama. Toch is het grootste probleem waarmee Santorum Romney heeft opgezadeld van politieke en electorale aard: de katholieke moraalridder heeft de gematigde zakenman naar rechts gelokt en hem gedwongen om een radicaal conservatieve agenda te omhelzen. Romney moet nu een onmogelijk acrobatennummer waarmaken: hij moet met beide benen weer in het centrum gaan staan en tegelijk met één been op de rechterflank blijven hangen – dat alles bij voorkeur ongemerkt.
De vrouwelijke stem
De sterke punten van Santorum legden meteen de zwakke plekken van Romney bloot. De schatrijke zakenman staat mijlenver af van de lagere middenklasse in de verkommerde small towns van Amerika – een publiek dat belangrijk is voor de Republikeinen, maar nog niet onomkeerbaar verworven. Romneys eigen uitschuivers tijdens de campagne hebben zijn reputatie bij die groep allerminst verbeterd. Zijn voorstel aan Rick Perry tijdens een televisiedebat om ’te wedden voor tienduizend dollar’ toonde alleen maar hoe wereldvreemd rijk hij was. Zijn uitlating dat hij ‘graag de ruimte heeft om mensen te ontslaan’ versterkte het beeld van een cynische crisismanager die zonder verpinken werknemers aan de deur zet. Hoewel die uitspraak uit haar context werd gerukt (Romney had het over de vrijheid van de klant om zijn verzekeringsmaatschappij te bedanken voor bewezen diensten), zal ze hem blijven achtervolgen. Ze maakt ook deel uit van een lange reeks campagnemomenten die vorige week door het Obama-kamp gemonteerd werden in een spotje dat via het internet verspreid wordt. Romney verkoopt zichzelf graag als een economische bolleboos die zieke sectoren weer gezond maakt; maar de fabrieksarbeiders uit de staal- en industriestadjes in de Midwest verwachten van hem niet alleen betere bedrijfsresultaten en oplopende dividenden, maar ook het behoud en de verankering van jobs. Tot nu toe wist hij hen niet echt te overtuigen.
Met zijn mormoonse achtergrond dreigt Romney in het zuiden een pak stemmen te verliezen. Elders kunnen de evangelisch-protestantse kiezers alsnog zijn kant uitkomen, als ze tenminste het gevoel hebben dat hij meent wat hij zegt over abortus of de terugbetaling van contraceptiva. De voorbije maanden hoorde Romney zichzelf dingen verklaren die hij een half jaar geleden wellicht voor onmogelijk had gehouden. Hij sprak, na enige aarzeling, zijn steun uit voor een amendement op de ziektewet, waardoor elke werkgever om morele redenen zou kunnen kiezen om bepaalde gezondheidsvoorzieningen níét terug te betalen. Hij haalde superlatieven boven om Obama’s ‘aanval op de godsdienstvrijheid’ af te branden. Hij sprak de hoop uit dat het Hooggerechtshof het recht op abortus, zoals bevestigd in het historische vonnis Roe vs. Wade van 1973, zou herroepen. En hij kantte zich ongezouten tegen Planned Parenthood, de organisatie die wellicht het meest verbeten durft te ijveren voor het recht op geboorteregeling en abortus, ook voor armere Amerikanen.
Het was vooral Santorum die van contraceptie en de terugbetalingsdiscussie een thema had gemaakt, maar het was Romneys keuze om daar zo gewillig in mee te gaan. Het hele debat kreeg een wansmakelijke ondertoon toen de rechtse talkshowpresentator Rush Limbaugh zich ermee begon te bemoeien. Toen de studente Sandra Fluke in een hoorzitting voor het Congres de terugbetaling van contraceptiva verdedigde, noemde Limbaugh haar een slet en een prostituee – omdat ze ‘betaald wou worden om seks te hebben’.
De discussie heeft de Republikeinen meer kwaad dan goed gedaan en Mitt Romney deelt in de brokken. Uit peilingen blijkt dat Obama onder de vrouwelijke kiezers op veel meer sympathie kan rekenen dan zijn Republikeinse tegenstrever – een verschil van 18 procent. Romney moet nu in snel tempo aan damage control doen en de indruk corrigeren dat de Republikeinse partij een antivrouwenpartij is. Voorlopig doet hij dat stuntelig en iets te opvallend. Zijn bewering dat er onder president Obama vooral banen van vrouwen zijn gesneuveld, werd makkelijk gecounterd.
Romney moet uitkijken met dat soort doorzichtige en krampachtige gespin. De voormalige gouverneur van Massachusetts sleurt toch al een reputatie achter zich aan van een flip-flopper of windhaan. Wil hij de radicaalconservatieve achterban van Rick Santorum alsnog voor zich winnen en aan boord houden, mag hij niet meer te veel bochten maken.
In de Amerikaanse presidentsverkiezingen is het gebruikelijk dat kandidaten tijdens de primary’s naar rechts of links opschuiven om daarna weer op het centrum te mikken. Voor Romney dreigt een zuivere centrumkoers nochtans niet meer te volstaan. Door toedoen van de Tea Party, Gingrich en vooral Santorum is de hele Republikeinse basis zo sterk naar rechts opgeschoven dat geen enkele partijkandidaat zich nog straffeloos van die rechterflank kan distantiëren. Vooral om de opkomst op te drijven – om meer kiezers naar de stembus te lokken – heeft hij de steun nodig van evangelische christenen, Tea Party-activisten en blauweboordconservatieven. Elk van die groepen kan een verschil maken in strijdstaten als Ohio, Michigan, Pennsylvania of Florida.
Tegelijk de flank mobiliseren en toch weer het politieke centrum bezetten, zal heel wat stuurkunst vergen. De keuze van een running mate of vicepresidentskandidaat wordt cruciaal. Romney zou de schade kunnen herstellen, mocht hij bijvoorbeeld een vrouw kiezen met een conservatief profiel. Dat hoeft geen controversiële figuur te zijn zoals Sarah Palin of Michele Bachmann; die zouden aan de start verschijnen met veel te veel ballast en persoonlijke ambitie. Romney zou ook een vrouwelijke gouverneur kunnen inschakelen: de Indiaas-Amerikaanse Nikki Haley van South-Carolina of haar collega Susanna Martinez van New Mexico. Haley geniet veel sympathie in de Tea Partybeweging, Martinez zou extra stemmen kunnen aanbrengen van conservatieve latino’s. Beide dames lieten al weten ‘geen belangstelling te hebben’, maar dat kan de gebruikelijke schroom en berekening zijn in deze vroege fase van speculatie.
6 november
Rick Santorum heeft het Romney niet gemakkelijk gemaakt. De mormoonse zakenman verschijnt gehavend aan de start van de echte verkiezingsrace tegen Obama. Daar staat een pak extra gevechtservaring tegenover, en een uitgebreider campagneapparaat dat tijdens de lange voorverkiezingen werd ontplooid. Wat de peilingen ook mogen beweren, Barack Obama heeft de zege nog lang niet op zak. Ook hij moet in zekere zin het evenwichtskunstje uithalen dat Romney te wachten staat: tegelijk het centrum en de (linker)flank bespelen. Want het enthousiasme voor Obama onder zijn achterban is op zijn zachtst gezegd bekoeld, en ook de Democraten zullen alle zeilen moeten bijzetten om de opkomst op 6 november te versterken. De strategie van Obama is al duidelijk: Romney moet worden neergezet als een radicale conservatief die ver van het centrum is afgedwaald. Met dank aan… Rick Santorum.
Bert De Vroey is VRT-radiojournalist, Amerikakenner en auteur van De kleuren van Amerika. Spiegel voor Europa.
DOOR BERT DE VROEY
Met zijn mormoonse achtergrond dreigt Romney in het zuiden een pak stemmen te verliezen.
