Ook bejaarden hebben weleens zin om te vrijen. Maar als ze in een rusthuis wonen, wordt hen dat meestal niet gemakkelijk gemaakt. ‘Verzorgers zien hen het liefst als aseksuele wezens’, klinkt het. ‘Maar de nieuwe generatie ouderen pikt dat niet meer: zij eisen hun recht op privacy en seksualiteit op.’ Soms zelfs met sekswerkers.
Al twintig jaar was Maria (70) weduwe, en in al die tijd had ze nooit meer een relatie gehad. Tot ze de ziekte van Alzheimer kreeg, naar een rusthuis verhuisde en daar Pol (73) leerde kennen. Ze viel als een blok voor hem en binnen de kortste keren waren ze onafscheidelijk. Hand in hand schuifelden ze door de gangen van de afdeling. Als een soort Bonnie en Clyde op leeftijd slopen ze soms de kamer van een huisgenoot binnen om er chocolaatjes of koekjes te pikken. De kinderen van Maria vonden het prachtig. Hun moeder was weer blij en stond niet langer treurend bij de uitgang telkens als ze afscheid van haar namen. Maar het personeel van het woonzorgcentrum was minder opgetogen. Zeker toen het koppel samen op de kamer van Maria wilde slapen. Avond na avond moesten ze Pol bij haar weghalen, en daar werd hij heel opstandig van. Soms zelfs agressief. Een maand of vier duurde hun romance nog. Toen betrapte een verzorgster hen terwijl ze elkaar half aangekleed knuffelden en streelden. Dat vond het personeel onaanvaardbaar, en de geliefden werden uit elkaar gehaald. Pol moest elke dag in zijn kamer eten en om vier uur ’s middags ging zijn deur op slot. Soms hoorden ze hem wanhopig tegen de muur bonken. Een paar maanden later stierf hij. Maria is ondertussen helemaal geveld door alzheimer.
Het verhaal van de onmogelijke liefde van Pol en Maria is niet zo uitzonderlijk. Erotiek tussen bejaarden vinden veel mensen vies en ongepast. ‘Ouderen worden geacht totaal aseksueel te zijn’, zegt professor Chris Gastmans, directeur van het Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht van de KU Leuven. ‘Blijken ze toch seksuele gevoelens te hebben, dan wordt dat als een gedragsprobleem beschouwd.’ Daar staat tegenover dat de media en de reclamewereld de laatste tijd steeds vaker sexy senioren opvoeren die tot op hun sterfbed met elkaar willen vrijen. ‘De werkelijkheid is natuurlijk genuanceerder’, zegt Gastmans. ‘Oudere mensen zijn zeker niet aseksueel, maar het klopt ook niet dat iedereen tot op hoge leeftijd seksueel actief wil blijven.’
Uit Sexpert, een bevolkingsonderzoek van de UGent, het UZ Gent en de KU Leuven naar de seksualiteitsbeleving in Vlaanderen, blijkt dat 60 procent van de mannen en bijna 40 procent van de vrouwen boven de 65 jaar de voorbije zes maanden seks heeft gehad. Het liefdesleven van Vlaamse tachtigers en negentigers is nog nooit onderzocht, maar volgens een Britse studie is 25 procent van de 85-jarige mannen en 10 procent van de vrouwen nog seksueel actief. Wel nemen de seksuele problemen toe met de leeftijd. ‘Mannen krijgen vaak last van erectiestoornissen en vrouwen worden soms niet vochtig genoeg meer’, zegt gerontologe Els Messelis, die al dertig jaar lang vorming geeft over ouderenseksualiteit. ‘Maar dat hoeft niet onoverkomelijk te zijn: veel kan worden opgelost met medicatie of een glijmiddel, en ouderen met een fysieke beperking kopen vaak geschikte hulpmiddelen in een seksshop. Het belangrijkste is dat ze weten dat zulke problemen normaal en bespreekbaar zijn.’ Als vrijen echt te moeilijk wordt, leggen veel mensen zich daarbij neer en nemen ze genoegen met andere vormen van lijfelijke liefde.
Gedaan met lepeltjeshouding
In Vlaamse woonzorgcentra wonen dus zowel senioren die absoluut geen zin meer hebben in seks als mensen die er wel degelijk nog behoefte aan hebben. Maar bejaardenverzorgers kijken vaak de andere kant op. De meesten hebben het liefst dat de bewoners van elkaar afblijven en ’s nachts met hun handen boven de dekens slapen. Net als kinderen. ‘Er is nog veel paternalisme in de ouderenzorg’, zegt Chris Gastmans. ‘Verpleegkundigen bepalen graag zelf hoever ouderen mogen gaan op het vlak van seksualiteit en vergeten daarbij vaak dat ze met volwassenen te maken hebben.’ In veel woonzorgcentra wordt heel lacherig gedaan over de seksuele behoeftes van oude mensen. Als die al worden opgemerkt. ‘Worden twee bewoners samen “betrapt”, dan reageert het personeel daar vaak heel negatief op’, zegt Peter Degadt van Zorgnet-Icuro, een netwerk van zorginstellingen. ‘Er wordt ook niet openlijk over gepraat, hoogstens wordt er in de wandelgangen over gefluisterd. Nochtans doen die ouderen niets wat niet mag. Het probleem is dat de personeelsleden van woonzorgcentra nooit hebben geleerd hoe ze met zulke situaties moeten omgaan.’
Uit het doctoraatsonderzoek van Lieslot Mahieu van het Centrum voor Biomedische Ethiek en Recht blijkt dat verpleegkundigen en verzorgenden die in woonzorgcentra werken relatief weinig van ouderenseksualiteit afweten. ‘Als we hun houding willen veranderen, zullen we hen dus eerst moeten opleiden’, zegt Chris Gastmans. ‘Dat beginnen veel woonzorgcentra nu in te zien: steeds vaker vragen ze ons om vorming te geven aan hun personeel of hen te helpen met een visie op seksualiteit.’ Maar meestal moet er iets misgaan voor woonzorgcentra een specialist ter zake in de arm nemen. ‘Pas als een bewoner de vrouwen om hem heen in de billen knijpt of in de lobby zit te masturberen, beginnen ze over de seksuele behoeftes van hun bewoners na te denken en bellen ze ons’, zegt Steven De Weirdt van Aditi, een organisatie die zorginstellingen advies geeft over seksualiteit en intimiteit, en ouderen en personen met een beperking in contact brengt met seksueledienstverleners.
In de vele woonzorgcentra die op dat vlak nog geen beleid hebben, worden de seksuele behoeftes van de bewoners zo veel mogelijk onder de mat geveegd. Ook al omdat hun kinderen dat meestal comfortabeler vinden. Niemand staat graag stil bij het seksleven van zijn vader of moeder, en al helemaal niet als die hoogbejaard is. Alleen van getrouwde stellen wordt enige lichamelijke intimiteit min of meer aanvaard. Al is het ook voor hen niet altijd gemakkelijk. ‘Nadat ze misschien wel vijftig jaar lang elke avond in lepeltjeshouding in slaap zijn gevallen, moeten koppels na hun verhuizing naar een woonzorgcentrum plots apart slapen. Sommigen vinden dat heel erg’, legt Els Messelis uit. In De Zonnebloem in Gent, een van de weinige Vlaamse woonzorgcentra waar behoorlijk open met seksualiteit wordt omgegaan, beseffen ze dat maar al te goed. ‘Alleen ligt de oplossing niet voor de hand’, zegt psychologe Sien Duquennoy. ‘Als een echtpaar hier komt wonen, is dat omdat minstens een van beiden zorgbehoevend is en dus een aangepast bed moet hebben. Maar zo’n bed bestaat alleen voor één persoon. Koppels schuiven hun bedden dan maar tegen elkaar en stoppen er een speciaal kussen tussen, maar ideaal is het niet.’
In woonzorgcentra ontstaan ook nieuwe relaties. Behoorlijk vaak zelfs. Als die geliefden met elkaar willen vrijen, moeten ze veel meer hindernissen overwinnen dan een spleet tussen twee matrassen. ‘Als we hier zien dat mensen een relatie met elkaar beginnen, houden we hen van aan de zijlijn in de gaten’, zegt Duquennoy. ‘We willen er altijd heel zeker van zijn dat er sprake is van wederzijdse toesteming. Als dat zo is, hebben we er geen probleem mee dat ze zich af en toe in een slaapkamer terugtrekken.’ In veel andere instellingen is dat anders. Als ze daar vermoeden dat twee bewoners zich hebben afgezonderd om te vrijen, stapt er meteen een verzorger naar binnen. Meestal gebeurt dat met de beste bedoelingen: het personeel wil de oude, vaak breekbare mensen beschermen. Ook tegen zichzelf. ‘Ze willen hen voor elk risico behoeden’, zegt Chris Gastmans. ‘Maar risico’s maken het leven net interessant, en dus moeten we ook ouderen die vrijheid gunnen.’ Zeker omdat een nieuwe relatie bejaarden vaak weer meer zin in het leven geeft. ‘Het is alleen maar positief als mensen iemand ontmoeten met wie ze goed kunnen praten of kaarten, en soms komt daar ook affectie en intimiteit bij kijken’, zegt Peter Degadt van Zorgnet. ‘In een tijd dat zo veel oudere mensen aangeven dat ze levensmoe zijn, moeten we dat net aanmoedigen.’
Open deuren
De grootste belemmering voor lichamelijke liefde in een rusthuis is het totale gebrek aan privacy. In sommige voorzieningen is het nog altijd de gewoonte dat alle kamerdeuren de hele tijd open blijven staan. ‘Bij ons mogen de deuren wel dicht. De bewoners hebben zelfs een sleutel van hun kamer, maar om veiligheidsredenen raden we hen af om de deur op slot te doen’, zegt Sien Duquennoy. ‘Wat me altijd weer opvalt als ik bij een bewoner op de kamer zit te praten, is dat er om de haverklap wel iemand binnenkomt: ze brengen het ontbijt, halen het weer weg, komen handdoeken afgeven, het toiletpapier bijvullen of je uitnodigen voor een activiteit. Zo gaat het de hele dag door.’ Wel hebben de bewoners van De Zonnebloem een bordje dat ze aan de deur kunnen hangen als ze niet gestoord willen worden. Een simpele oplossing, zou je denken. Toch zien veel rusthuizen ook dat niet zitten. Vandaar dat privacy als prioriteit naar voren wordt geschoven in het ethische advies over intimiteit en seksualiteit dat Zorgnet dezer dagen onder de woonzorgcentra verspreidt. ‘Een woonzorgcentrum is geen ziekenhuis: elke bewoner moet zijn kamer als zijn eigen domein kunnen beschouwen’, zegt Peter Degadt. ‘De deur moet dicht zijn en wie er binnen wil, moet kloppen en wachten tot er geantwoord wordt.’
Het gebrek aan privacy is nog een veel groter probleem op gesloten afdelingen, waar vooral mensen met dementie wonen. Zij zitten veel minder in hun kamer en worden de klok rond in de gaten gehouden. Meestal staat niemand erbij stil dat ook zij nog seksuele behoeftes kunnen hebben. Elke uiting van seksualiteit wordt al snel afgedaan als een symptoom van hun dementie. Dat klopt niet altijd. ‘Het is waar dat dementerenden in een gevorderd stadium van hun ziekte geen cognitieve, rationele toestemming meer kunnen geven’, zegt Gastmans. ‘Als we dat als ethisch criterium gebruiken, sluiten we hen dus bij voorbaat uit van elke vorm van seksuele expressie. Maar het is niet omdat ze geen louter cognitieve toestemming meer kunnen geven dat ze geen behoefte aan seksualiteit hebben. In sommige gevallen kunnen dementie en seksualiteit dus wel degelijk samengaan. Maar dan wel op voorwaarde dat er geen enkele sprake is van dwang.’
Sommige oudere mensen hebben hun partner al lang verloren, vallen in het rusthuis niet voor de charmes van een medebewoner, maar hebben toch behoefte aan seks. Dan kunnen ze Aditi bellen. Vroeger werkte die organisatie alleen voor mensen met een beperking, maar sinds een paar jaar regelt ze ook seksueledienstverlening voor ouderen. ‘Als een woonzorgcentrum voor een van de bewoners contact met ons opneemt, gaan we eerst uitgebreid met de betrokkene praten om de noden in kaart te brengen’, zegt Steven De Weirdt van Aditi. ‘Daarna brengen we hem of haar in contact met een geschikte dienstverlener.’
Er zijn woonzorgcentra die bezoekjes van sekswerkers volstrekt niet tolereren, maar steeds meer directies staan ze – al dan niet oogluikend – toe. Al hebben sommige verzorgers het daar moeilijk mee. ‘Zo’n bezoek staat altijd op de dagagenda van de afdeling en dus weten we precies wat er achter die deur gebeurt’, zegt een verpleegkundige die in een Antwerps rusthuis werkt. ‘Soms horen we zelfs het bed tegen de muur stoten. Heel confronterend vind ik dat. Zeker als ik de bewoner in kwestie achteraf ook nog moet wassen en verzorgen.’
Er zijn ook bejaarden die een prostituee uit het reguliere circuit laten komen, maar dat ligt in de meeste rusthuizen nog een pak moeilijker. Al is het maar omdat zo’n bezoeker vaak opvallend gekleed gaat en daardoor de aandacht van andere bewoners en bezoekers trekt. Bovendien bestaat dan ook de kans dat een man van 75 een meisje van 20 over de vloer krijgt.’
Frustratie en gemis
Sommige bewoners etaleren hun hunkering op een heel hinderlijke manier. Zoals Karel, die zijn medebewoonsters en verzorgsters bij elke gelegenheid in de borsten knijpt. Jenny probeert dan weer om mannelijke bezoekers vol op de mond te kussen, en Johannes zoekt soms een rustig hoekje van de gemeenschappelijke woonkamer op om te masturberen. Veel verzorgers hebben geen idee hoe ze daarop moeten reageren. Dus sluiten ze de dader op zijn kamer op, of leggen ze hem al heel vroeg in bed. Het is ook geen uitzondering dat zo iemand medicatie krijgt om zijn seksuele behoeftes te onderdrukken. François, bijvoorbeeld, moet pillen slikken omdat de verzorgsters die hem wassen zijn ochtenderecties vreselijk gênant vinden.
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat verzorgers zomaar alles moeten tolereren. ‘Als een demente man in zijn leefgroep openlijk zit te masturberen, moet er worden ingegrepen’, vindt Messelis. ‘Eigenlijk zou hij rustig naar zijn kamer moeten worden gebracht, waar hij ongehinderd verder kan masturberen. Maar dat gebeurt vandaag niet vaak. In sommige woonzorgcentra wordt zo’n man aan zijn bed gefixeerd of krijgt hij antipsychotica toegediend.’ Voor de reden van zijn gedrag is dan meestal niet veel aandacht. Nochtans wijst het vaak op een gemis of een onderliggende frustratie. ‘Als een man een erectie krijgt als de verzorgers hem wassen of als hij geregeld zijn hand op de billen van een verpleegkundige legt, is de kans groot dat hij ergens nood aan heeft’, zegt Sien Duquennoy. ‘Misschien niet eens aan seks, maar wel aan lichamelijk contact, aan een zoen of een knuffel. Daar moet openlijk over kunnen worden gepraat. Voor mij is het belangrijkste dat mensen hun waardigheid behouden, ook op het vlak van seksualiteit. Als een verzorger ziet dat de man die hij helpt om een bad te nemen een erectie krijgt, kan hij hem voorstellen om hem even alleen te laten. Dan hoeft niemand gegeneerd te zijn.’
Dat is cruciaal, want het is net gêne die ervoor zorgt dat de directie en het personeel van veel woonzorgcentra zo moeilijk onder ogen kunnen zien dat hun bewoners volwassen mensen zijn die ook wel eens zin hebben in seks. Ze zullen die seksuele behoeftes niet kunnen blijven negeren, zeker niet nu nieuwe, zelfbewuste generaties er hun opwachting maken. ‘Er wonen hier nogal wat mensen van rond de100 jaar en voor de meesten onder hen is seks altijd iets louter functioneels geweest’, zegt Duquennoy. ‘Maar voor de zeventigers van vandaag ligt dat anders. Velen van hen genieten van seks, hebben er behoefte aan en spreken er ook veel openlijker over.’ Generatie na generatie worden rusthuisbewoners ook mondiger en eisen ze hun recht op privacy en seksualiteit meer op. ‘Uiteindelijk zullen de woonzorgcentra zich moeten aanpassen’, zegt Steven De Weirdt. ‘Over twintig jaar zitten mijn generatiegenoten en ikzelf daar, en wij zullen het echt niet meer pikken als ze proberen onze seksualiteit te onderdrukken. Daar kunnen ze zich beter nu al op voorbereiden.’
DOOR ANN PEUTEMAN, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE
‘Die ouderen doen niets wat niet mag. Het probleem is dat het personeel nooit heeft geleerd hoe het met seks moet omgaan.’
‘In een tijd dat zoveel oudere mensen levensmoe zijn, moeten we nieuwe relaties aanmoedigen.’
In sommige woonzorgcentra zijn sekswerkers volstrekt niet welkom, in andere worden ze oogluikend toegestaan.
