In Niets is waar en alles is mogelijk schetst voormalig televisiemaker Peter Pomerantsev een verbluffend beeld van de Russische mediawereld. De Kremlingetrouwe televisiekanalen zijn het voornaamste machtsinstrument van een elite die zijn bevolking ten koste van alles onder controle wil houden. Een gesprek over propaganda, samenzweringen en waarom het Russische nieuws veel weg heeft van een banaan.
‘De grootste fout die westerlingen maken wanneer ze naar Rusland kijken, is dat ze hun eigen psychologie projecteren op de gemiddelde Rus. Maar de Sovjet-Unie heeft een zeer specifiek soort mens voortgebracht. Een Rus kan je het ene moment vertellen hoe graag hij Poetin heeft, om hem enkele seconden later te verwensen als een corrupt dictator. Ze kunnen tegelijk fan zijn van Stalin en van Solzjenitsyn, zonder daar enige contradictie in te zien. Door de voortdurende propaganda geloven veel Russen niet meer dat er überhaupt zoiets als waarheid bestaat. Rusland vandaag is een soort postmoderne roman, met verhaallijnen die elkaar eindeloos tegenspreken en herhalen.’
Aan het woord is Peter Pomerantsev, voormalig documentairemaker voor de Russische televisie. Zijn pas verschenen Niets is waar en alles is mogelijk is een boeiende en bijwijlen absurdistische rondleiding door de Russische mediawereld. Pomerantsev, opgegroeid in Londen als kind van Russische dissidenten, baseert zijn verhaal op zijn ervaringen als televisiemaker. ‘Televisie is enorm belangrijk in Rusland’, vertelt Pomerantsev. ‘In een land dat zo gigantisch en verscheiden is, is televisie zowat de enige kracht die alles kan verbinden.’
Alleen speelt televisie de voorbije jaren een zeer schadelijke rol, vindt Pomerantsev. ‘Er was natuurlijk al heel wat propaganda tijdens de Sovjet-Unie, maar die ging nooit zover als vandaag. Russische televisiekanalen hebben dezelfde werkwijze als een sekte. Ze spelen voortdurend in op historische trauma’s, zoals sektes je ook voortdurend herinneren aan hoe je vroeger gepest of mishandeld werd. Ze propageren het idee dat de Russen na de val van de Sovjet-Unie vernederd zijn. Er wordt voortdurend gefocust op negatieve emoties. En dan verschijnt Vladimir Poetin ten tonele, die alles weer goed maakt en van Rusland weer een grootmacht maakt.’
Peter Pomerantsev: ‘Er is niemand die de kracht van media beter inschat dan Vladimir Poetin. Daarom greep hij, toen hij president werd, onmiddellijk de macht in de media, zelfs nog voor hij het leger en de olie-industrie naar zich toe trok. De drie grote nieuwskanalen die elke Rus ontvangt, zijn stuk voor stuk in handen van goede vrienden van Poetin. Toen hij in 1999 premier werd, was hij een volslagen nobody. Poetin is volledig gecreëerd door de media. Televisie is nog steeds zijn voornaamste machtsinstrument. Stalin was tachtig procent terreur en twintig procent propaganda. Poetin is vijf procent terreur en vijfennegentig procent propaganda.’
Ervoer u zelf veel problemen als televisiemaker?
PETER POMERANTSEV: Het is een voortdurend spel. Aan de ene kant is het Kremlin bang om het contact met de bevolking te verliezen. Daarom willen ze dat televisiemakers inspelen op wat er leeft bij de bevolking. De communisten hebben indertijd één grote fout gemaakt: ze hebben televisie saai laten worden. Dat is een fout die de huidige machthebbers nooit zullen maken. Maar om het contact met de bevolking te houden, kom je bijna vanzelf bij politieke onderwerpen uit. En daar zijn de machthebbers als de dood voor.
Kunt u een voorbeeld geven?
POMERANTSEV: Ik werkte eens mee aan een documentaire over de ‘nieuwe jeugd’, de jongere generatie die het communisme niet meer heeft meegemaakt en nu furore maakt in de nieuwe industrieën. We haalden goede kijkcijfers, maar na enkele afleveringen moesten we ermee ophouden. De voornaamste verzuchtingen van de jeugd zijn politiek van aard: de corruptie, het geweld van de politie, de slechte infrastructuur. En dus kregen onze bazen het teken dat ze ermee moesten ophouden.
Krijgen zij orders van het Kremlin?
POMERANTSEV: De hoofdredacteurs van de grote nieuwskanalen krijgen wekelijks hun instructies van het Kremlin: wat gaat er gebeuren, wie moet er geïnterviewd worden, welke insteek willen we? Ze krijgen ook een zwarte lijst van personen en onderwerpen. Daar durft niemand van af te wijken. Dat zorgt voor grappige momenten tijdens crisissen. Toen de roebel enkele maanden geleden instortte, zag je dat de hoofdredacties dagenlang geen flauw idee hadden hoe ze daarover moesten berichten. (grijnst) Dan is het complete paniek op de redactievloer.
Heeft het Kremlin dan geen mediastrategie?
POMERANTSEV: Die onduidelijkheid is deel van de strategie die veel neo-autoritaire regimes volgen. Het Kremlin wil verhinderen dat zijn mediapionnen zich te zeer op hun gemak voelen. Daarom laat het hen in het ongewisse en maakt het nooit duidelijk wat ‘de lijn’ is. Soms kan een televisiekanaal zich zeer kritisch opstellen, en gebeurt er niets. En soms hoeft een kanaal niet eens ver te gaan om op de vingers getikt te worden. Het Kremlin speelt voortdurend met die onzekerheid. De Chinezen noemen het ‘de anaconda in de kroonluchter’. Het is alsof je met een anaconda in de kamer zit, maar je weet niet of dat beest je zal bijten of niet.
Pomerantsev ziet ook in de westerse media de politieke beïnvloeding toenemen. Toch is er een groot verschil met hoe media in Rusland functioneren. ‘Russische media doen niet aan journalistiek zoals wij dat begrijpen. Toen de Russische viceminister van Media Alexei Volin de vraag kreeg waarom er zoveel desinformatie was op de Russische televisie, antwoordde die doodleuk dat hij zich enkel om kijkcijfers bekommerde. Ook Dmitri Kiseljov, het hoofd van het grootste nieuwsagentschap, verkondigt openlijk dat hij niet geïnteresseerd is in feiten. Het idee dat je als journalist op zoek gaat naar de waarheid is compleet afwezig. In Rusland bestaat geen grens tussen feiten en fictie.
‘En dus krijgen nieuwszenders een vrijgeleide om volslagen gekken op te voeren. Onlangs had een zender een analist in de studio, die in alle ernst verkondigde dat de Wereldbank gerund wordt door hagedissen. Op de Russische televisie krijgt de mening van een gek hetzelfde gewicht als die van een doorgewinterd academicus. Dat is de onderliggende strategie: als je driehonderdduizend verschillende meningen de ether in stuurt, weet op de duur niemand nog wat er echt is. They fuck with your head. Het Kremlin probeert je niet te overtuigen van het Russisch standpunt. Ze proberen gewoon zodanig veel versies te geven dat het lijkt alsof de objectieve waarheid niet bestaat.’
Wat moeten we begrijpen onder ‘het Russisch standpunt’?
POMERANTSEV: Dat kan om het even wat betekenen. Een van de hoofdredacteurs van de Engelstalige Kremlinzender Russia Today vergeleek het nieuws ooit eens met een banaan. Voor sommigen is het iets wat je kunt eten. Voor anderen is het iets waarover je kunt struikelen. Voor nog iemand anders is het een teken van racisme. Het kan letterlijk alles betekenen.
Wat is het doel van die strategie?
POMERANTSEV: Als je niet in het bestaan van de waarheid gelooft, kun je nooit een progressieve visie op de maatschappij formuleren. Niets is echt in Rusland: de begrotingscijfers zijn vervalst, de politieke boodschap is vals, de politie is een als politie vermomde dievenbende. Hoe kun je dan geloven in verandering? De machthebbers willen alleen verwarring stichten. Mensen moeten het gevoel krijgen dat er een samenzwering aan de gang is. Dat merk je vooral aan de manier waarop ze het conflict in Oost-Oekraïne behandelen. In de Russische journaals zie je een non-stopmontage van bloed, ontploffende bussen en dode kinderen. De onderliggende boodschap is altijd dezelfde: Kiev is overgenomen door fascisten die een genocide plegen tegen Russischtaligen. Als je dat elke dag te zien krijgt, is het normaal dat je gaat geloven dat de Oekraïense regering fascistisch is. Maar wanneer er zich na een tijdje vrijwilligers aanmelden om op te komen voor al die slachtoffers en in Donbas te gaan vechten, gaan ze weer op de rem staan. Dan zetten ze alle vrijwilligers weg als CIA-intriganten die Rusland in een Derde Wereldoorlog met de Amerikanen willen sleuren.
Vreest u dat de toon agressiever zal worden?
POMERANTSEV: Voorlopig niet. De meeste Russen willen nog altijd geen oorlog. Tot nu toe gaat de propaganda vooral over kinderen die sterven in Oost-Oekraïne en over hoe Rusland het slachtoffer is van een internationale samenzwering. Er is voorlopig nog geen verheerlijking van het geweld zoals IS dat doet. Dat zie je ook aan het feit dat de ultranationalisten voorlopig nog geen duizend aanhangers naar hun marsen krijgen. Het Kremlin is sowieso niet happig op grote betogingen. Eigenlijk wil het dat mensen thuis op de bank naar de televisie kijken, bier drinken en Amerika van alles de schuld geven.
Het voorbije decennium functioneerde Rusland volgens het principe van de ‘geleide democratie’. Formeel heeft de Russische Federatie alle kenmerken van een democratie, maar in de praktijk selecteert het Kremlin de partijen die aan de verkiezingen mogen deelnemen. Ook de stembusslag zelf is volledig vervalst. ‘Verkiezingen zijn een manier om de bevolking te intimideren. Door verkiezingen te organiseren en ze ostentatief te vervalsen, toont het Kremlin zijn almacht.’
Pomerantsev vermoedt dat het huidige politieke model op zijn laatste benen loopt. ‘De machthebbers zijn op zoek naar de nieuwe norm. Ze hebben het geld niet meer om iedereen om te kopen zoals vroeger, en dus moeten de spindoctors van het Kremlin iets anders bedenken. Evolueren we richting een autoritair regime als China of Iran, of gaan we voor een ‘softer’ regime, zoals Venezuela dat heeft? Ik denk dat het Kremlin er zelf nog niet uit is. Tot de machthebbers daarover hebben besloten, zullen de media de angst en hysterie blijven aanjagen.’
Boris Nemtsov, de liberale oppositiepoliticus die onlangs werd doodgeschoten, is volgens Pomerantsev daar het eerste slachtoffer van. ‘Ik was geschokt, maar niet verbaasd. Het is het resultaat van maandenlange propaganda over ‘de vijfde kolonne’ die Rusland ten gronde wil richten. Ook Nemtsov was volgens de media een van die landverraders. Ik geloof niet dat het Kremlin hem heeft laten vermoorden. Maar ze hebben zeker het klimaat geschapen waarin zijn moord mogelijk was.’
Wat hoopt Poetin eigenlijk te bereiken?
POMERANTSEV: Ik betwijfel of hij dat zelf weet. Ik denk dat hij vooral als groot en sterk wil worden gezien in eigen land, en dat hij zijn doelen daaraan aanpast. Hij weet dat zijn macht fragiel is. Hij heeft nog nooit een eerlijke verkiezing gewonnen. Al zijn macht is gebaseerd op de perceptie dat hij een zware jongen is. En dus was de Maidanrevolutie onaanvaardbaar, omdat ze hem zwak en nietig deed lijken.
Hoe wankel is zijn positie?
POMERANTSEV: Hij heeft de media volledig in zijn handen, net als een groot deel van de veiligheidsdiensten. Maar zijn voornaamste machtsbasis is de bureaucratie. Daar heb je duizenden ambtenaren die al decennialang goed verdienen door corruptiegeld binnen te halen. Ze zijn loyaal aan Poetin omdat ze dankzij hem steenrijk zijn geworden. Alleen wordt het door de EU-sancties een stuk moeilijker om dat geld naar Europa door te sluizen. Ik weet niet hoe lang ze nog loyaal zullen blijven. Ik denk dat ze vooral geen alternatief hebben.
Is Poetin vervangbaar?
POMERANTSEV: Absoluut. In het huidige systeem kan eigenlijk iedereen president zijn.
Is Poetin het contact met de realiteit aan het verliezen, zoals Angela Merkel onlangs suggereerde?
POMERANTSEV: De verhalen dat hij gek geworden is, zijn vooral propaganda, gericht op het Westen. Het is een voorbeeld van Madman Theory: je doet alsof je gek bent om je tegenstander te intimideren. ‘Laat me met rust want ik heb nucleaire wapens en ben gek genoeg om ze te gebruiken’: dat is zijn boodschap aan het Westen. Het is wel zo dat Poetin naar steeds minder mensen luistert. Vroeger beschikte hij nog over goede economen en veiligheidsmensen die hem uitlegden wat er echt gebeurde. Die zijn er niet meer. Hij luistert enkel nog naar mensen die evenveel samenzweringen zien als hij.
Onder veel Russen leeft het idee dat Poetin zelf ook maar een marionet is. Dat is een van de speerpunten van de propaganda: zelfs Poetin heeft de macht niet. Ze passen dezelfde truc toe op de oppositie. Toen de anticorruptieblogger Alexei Navalny ten tonele verscheen, verspreidden de media onmiddellijk het gerucht dat hij een pion is van de CIA. Maar gaandeweg begonnen ze ook het tegenovergestelde te zeggen: Navalny is een project van het Kremlin, uitgestuurd om Rusland een schijn van democratie te geven. Eigenlijk willen ze de Russen doen geloven dat alles een farce is: de oppositie, westerse democratieën, zelfs het Kremlin. Het maakt mensen zeer passief: je kunt niets veranderen, omdat verandering gewoon niet bestaat.
Gelooft u dat Navalny ‘echt’ is?
POMERANTSEV: Absoluut. Je merkt dat het Kremlin bijzonder ongerust is door zijn aanwezigheid. Ze hebben zijn broer al in de gevangenis gegooid. Ze maken een grondige psychologische studie van hun tegenstanders. Navalny wil momenteel niets liever dan in de gevangenis gegooid te worden, maar dat gunnen ze hem niet. Hij rekent erop dat hij nadien als een soort Mandela kan terugkeren en president worden. Maar dat gunnen ze hem niet. Ze willen hem vooral vernederen.
Hoe verklaart u zijn succes?
POMERANTSEV: De gemiddelde opposant in Rusland is een wat grijze intellectueel die de massa niet begeestert. Navalny is helemaal anders. Hij is een echte Rus: machistisch, grofgebekt, en zeer racistisch. Hij slaagt erin de mensen te mobiliseren. In tegenstelling tot Poetin is hij een echte politicus.
Heeft Navalny enige kans van slagen?
POMERANTSEV: Bij de burgemeestersverkiezingen van Moskou werd hij niet toegelaten op televisie, maar heeft hij toch dertig procent gehaald. Dat is ronduit indrukwekkend. Het Kremlin heeft alle reden om ongerust te zijn.
Ziet u binnenkort iets veranderen in Rusland?
POMERANTSEV: Nee. Revoluties in Rusland worden altijd gedreven door de elites. En die lijken nog steeds zeer loyaal aan Poetin. De politieke wereld is nog steeds in handen van dezelfde mensen als tijdens de Sovjet-Unie. Om verandering door te voeren, heeft de politiek nieuw bloed nodig. Maar voor getalenteerde jongeren is het zinloos om in de politiek te gaan.
Hoe komt dat?
POMERANTSEV: In Rusland word je politicus om je zakenbelangen te verdedigen en corruptiegeld op te strijken. Corruptie is in Rusland meer dan een deel van de staatsstructuur: het is het enige doel van de staatsstructuur. Corruptie is geen deel van de staat, het ís de staat. Wie dingen wil gedaan krijgen, wordt gedwongen om corrupt te zijn. Als je je rijbewijs wilt behalen, moet je je rijinstructeur omkopen. Als je naar de universiteit wilt, moet je je leerkrachten omkopen om goede punten te krijgen. Iedereen is schuldig, corruptie houdt de samenleving bij elkaar. Dat is de echte inzet van de Maidanrevolutie: kunnen de Oekraïners een staat uitbouwen die niet gebaseerd is op corruptie?
Gelooft u in een diplomatieke oplossing voor Oekraïne?
POMERANTSEV: Diplomatie heeft als basisvoorwaarde dat er een realiteit is die beide partijen erkennen en die je kunt bespreken. Zolang Poetin zijn doelen weigert te formuleren, is er niets waarover je kunt onderhandelen.
Ziet u het nog goedkomen met Rusland?
POMERANTSEV: Zonder apocalyptisch te willen zijn: ik denk dat het Russische systeem de toekomst van de wereld is. Na de val van de Muur hebben we lang gedacht dat iedereen ons democratisch model zou overnemen. Dat blijkt niet zo te zijn. Er is wereldwijd steeds minder democratisering. Vroeger konden we nog zeggen dat we ons democratisch systeem nodig hadden om welvaart te creëren, maar de economie groeit vandaag sneller in ondemocratische landen als China. Veel elites in groeilanden voelen zich fundamenteel ongemakkelijk bij democratie. En dan is het Russische systeem natuurlijk zeer aantrekkelijk. Daar heb je al dat democratische gedoe niet.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Stalin was 80 procent terreur en 20 procent propaganda. Poetin is 5 procent terreur en 95 procent propaganda.’
‘De voornaamste machtsbasis van Poetin is de bureaucratie. Daar heb je duizenden ambtenaren die goed verdienen door corruptiegeld binnen te halen.’
‘Het idee dat je als journalist op zoek gaat naar de waarheid is compleet afwezig in de Russische media.’
