Down-to-earth, zo omschrijft minister Annemie Turtelboom zichzelf. Ze duwt mee aan de kar om Open VLD weer ‘relevant’ te maken. Maar haar hoofdtaak is: justitie eindelijk de 21e eeuw binnenloodsen. ‘We moeten het moment om te hervormen nú pakken.’

Annemie Turtelboom (Open VLD), in het dagelijks leven minister van Justitie, heeft een bijzonder weekend achter de rug. Zondag sloot ze met de N-VA van Bart De Wever en de CD&V van Marc Van Peel een coalitieakkoord voor Antwerpen. En sinds zaterdag heeft haar partij een nieuwe voorzitter, Gwendolyn Rutten.

‘Ik heb haar mee overtuigd om deze stap te zetten en ben dus heel tevreden. Als vrouwelijke voorzitter brengt Gwendolyn meer verscheidenheid in het Vlaamse partijenlandschap. Het is ook goed dat Open VLD openheid toont door iemand zonder klassieke liberale stamboom te kiezen om de partij te leiden. Ik heb er alle vertrouwen in dat ze mijn partij weer op het juiste pad kan zetten en een scherper profiel kan geven’, zegt Turtelboom.

De campagne voor de voorzittersverkiezingen leek anders wel op een oefening in zelfkastijding, vooral na het uitlekken van een nota van Noël Slangen. Hij maakte brandhout van de koers van Open VLD.

Annemie Turtelboom: Of een partij nu goed of slecht scoort in de peilingen, intern moeten er harde analyses gemaakt kunnen worden. Wie de nota van Slangen naar de pers gelekt heeft, is onverantwoordelijk. Zoiets schaadt de partij en het leidt ertoe dat er binnen Open VLD helemaal geen kritische bedenkingen meer gemaakt worden uit angst dat ze de volgende dag in een krant staan. Die richting moeten we zeker niet uit.

Deelt u de vlijmscherpe analyse van Slangen?

Turtelboom: Ik ga ze niet overdoen in Knack. Anders zou ik mezelf tegenspreken. Op verzoek van het partijbestuur heeft Slangen de vinger op een aantal wonden gelegd voor de recente verkiezingsnederlagen van Open VLD, en voorstellen geformuleerd om het anders aan te pakken.

Volgens Slangen is Open VLD ‘niet boeiend, niet aantrekkelijk en niet relevant’ voor de kiezers. Hoe moet uw partij dat wél worden?

Turtelboom: De partij bereidt een ideologisch congres voor. Dat is nodig, want de tijden veranderen. Vlaanderen verstedelijkt, verkleurt en vergrijst. Het werk van een arbeider en van een bediende vandaag is totaal anders dan twintig jaar geleden. Veel 55-plussers, die actief en gezond zijn, willen helemaal niet vervroegd met pensioen. Zo kan ik nog een resem maatschappelijke evoluties noemen. Open VLD is daar te weinig mee bezig geweest. Daartoe hebben we ook meer relevante informatie nodig. Vlaanderen telt 6 miljoen inwoners. Maar wie zijn ze? Hoe ziet de Vlaamse bevolking er over tien of twintig jaar uit? Ik hoop dat Gwendolyn daar meer aandacht voor heeft en heldere lijnen voor Open VLD uitzet.

Kan dat als Open VLD in de regering-Di Rupo tegelijk veel water in de wijn moet doen?

Turtelboom:Op federaal niveau besturen we mee. Op Vlaams niveau zitten we in de oppositie. Dat belet Open VLD als partij niet om scherp uit de hoek te komen. Ik vind het nog altijd goed dat we in de regering-Di Rupo gestapt zijn. Door de politieke impasse na de parlementsverkiezingen van 2010 was ons land in een compleet onverantwoorde situatie verzeild, met onder meer een langetermijnrente van bijna 6 procent. Na een jaar van hard labeur is die rente gezakt naar 2,2 procent en zitten we op schema om de begroting tegen 2015 in evenwicht te brengen.

Voor de meeste mensen is dat allemaal abstract. Daar krijgen ze het niet warm van.

Turtelboom: Dan moeten we het nog beter uitleggen. Ik verzet me tegen de beeldvorming dat de federale regering niet goed werkt omdat ze met Elio Di Rupo een Franstalige premier heeft. Door daarin mee te stappen, gaat het alleen over zijn figuur en niet over de inhoud. Dat is tweemaal ten onrechte.

Een kritiek van Slangen is dat er te veel frustratie en verontwaardiging doorklinkt over het succes van de N-VA en dat de eigen prestaties miskend worden.

Turtelboom:Wie zich in de politiek te veel laat leiden door de perceptie, volgt alleen nog de waan van het moment. Zo is het tien jaar geleden gegaan met het Vlaams Belang. Daarna was er Lijst Dedecker. Nu is de N-VAde nieuwe lichtbak om naar te staren. Alle energie die gaat naar het spreken over een andere partij is verloren. Stop daar dus mee en zorg dat je zelf aantrekkelijk bent. En kijk intussen ook naar de feiten. Het begrotingstekort daalt. De pensioen-hervorming is gestart. Er is lijn in het asiel- en migratiebeleid gebracht. We reguleren de banken en schroeven de loonkostenhandicap terug.

En u probeert justitie een grote organisatiehervorming aan te meten. Vanaf 2014 zijn er nog twaalf gerechtelijke arrondissementen, met een zelfstandig beheer en mobiele rechters.

Turtelboom:Het wetsontwerp voor deze hervorming is bijna klaar. Met de goedkeuring door het parlement volgend jaar zal ze vastgeklikt zijn en onomkeerbaar worden.

Binnen justitie was er steeds verzet. Zijn ze deze keer wel mee?

Turtelboom:Het is geen kwestie van willen maar van moeten. Sinds mijn aantreden op Justitie kom ik om de twee maanden samen met een denkgroep van magistraten uit de parketten en de rechtbankzetels. Die groep vindt dat we het moment om te hervormen nú moeten pakken. De schaalvergroting, die het aantal gerechtelijke arrondissementen herleidt van 27 naar 12, is nodig om de achterstand weg te werken en meer beheersautonomie aan de korpsoversten te geven. Dat zal niet meteen spectaculaire resultaten opleveren. Net als bij de politiehervorming neemt dat enkele jaren in beslag.

De magistraten die de arrondissementen voorzitten, moeten een beleids- en beheersplan maken. Hebben ze daarvoor niet de uitkomst van de lopende werklastmeting nodig?

Turtelboom: Nee. Als alles weer aan alles gekoppeld wordt, gaan we niet vooruit. Een werklastmeting is belangrijk en ik wil ook dat ze er komt, zonder de onafhankelijkheid van rechters in het gedrang te brengen. Die moet rigoureus gerespecteerd worden, maar tegelijk bestaat er geen begrip dat in de voorbije 200 jaar fouter is ingevuld. Ook het gerecht moet uitleg geven over de achterstand en de manier waarop het die wil bestrijden. Net daarom krijgen de korpsoversten meer verantwoordelijkheid. Zij hebben het beste zicht op hun arrondissement. Zij weten waar de achterstanden zitten en hoe ze hun mensen en middelen optimaal kunnen inzetten. Daarbij ruilen we de huidige strakke kaders voor meer mobiliteit en specialisatie. Het is toch normaal dat er in Antwerpen en Brugge meer magistraten zijn die het maritiem recht in de vingers hebben. Of dat magistraten die vertrouwd zijn met rondtrekkende daderbendes meer in arrondissementen in grensstreken worden ingeschakeld.

Maar moet een korpsoverste net dan ook niet weten welke rechters wél en welke níét hard werken?

Turtelboom:Nogmaals, een werklastmeting is nodig, maar ze biedt alleen een momentopname. In die zin is het al een voorbijgestreefd instrument. Voor een dynamisch beheer door de korpsoversten is een meting van de doorlooptijd van een gerechtelijk dossier veel nuttiger. Wanneer moet het parket klaar zijn? Wanneer moet een zaak voor de rechter gebracht worden? Wanneer moet er een uitspraak zijn?

Bijna alle parketten werken zo al met een soort boordtabel. Procureur Bruno Bulthé zegt dat hij daarmee op zijn niveau in Brussel 80 procent van de zaken binnen het jaar kan afhandelen. Trouwens, over de gerechtelijke achterstand bestaan er veel mythes. Terwijl het Brusselse hof van beroep er krantenkoppen mee haalt, is de achterstand bij het Antwerpse hof van beroep te verwaarlozen.

Voorzitter Etienne Goethals van het Hof van Cassatie klaagt over het vastlopen van het systeem door procedureslagen. Hoever staat het met de door u aangekondigde vereenvoudiging?

Turtelboom:Het aantal verbrekingsverzoeken bij het Hof van Cassatie is gestegen van goed 2700 in 2002 naar bijna 3600 in 2011. Na een proces in eerste aanleg en in beroep wordt Cassatie steeds meer gebruikt als derde rechtsniveau. Het geeft de betrokkenen de illusie dat ze alsnog hun gelijk kunnen halen, terwijl daar alleen de vormvereisten van een procedure getoetst worden. Zo worden nu zelfs verkeersboetes aangevochten. Het is ook een manier om een proceshandeling te rekken en verjaring uit te lokken. Daarom overleg ik met Cassatie over striktere toegangs- regels. Mensen moeten hun rechten kunnen uitputten, ook tegen procedurefouten. Maar Cassatie moet wel gebruikt worden waarvoor het dient.

Door een uitbreiding van de minnelijke schikking kunnen criminelen misdrijven waarop straffen tot 20 jaar staan van hun strafblad houden. Een afkoopwet die ruikt naar klassenjustitie, zo vinden veel magistraten.

Turtelboom: Ik begrijp hun kritiek, maar ik ben het er niet mee eens. In een ideale wereld moet elk misdrijf voor de rechtbank komen. In de realiteit werkt het zo niet. Zware fraude- en andere criminele zaken zijn complex. Ze hebben ook vaak een internationaal karakter, zodat wetten van verschillende landen van toepassing zijn en de ontsnappingsroutes navenant toenemen. Denk aan het dossier KB Lux.

Voor kleinere zaken zoals een verkeersovertreding bestaat de minnelijke schikking al. Die mogelijkheid is uitgebreid naar grotere zaken om een vrijgeleide voor de daders tegen te gaan. Misschien is het niet de beste oplossing, maar door die regeling is er in ieder geval een sanctie. De betrokkenen moeten hun verplichtingen nakomen bij de fiscus en de sociale zekerheid, plus fikse boetes beta- len. Pas daarna volgt een oordeel over een strafrechtelijke minnelijke schikking – tenminste: als slachtoffers en parket akkoord gaan.

Door de Salduzwet hebben verdachten sinds begin 2012 recht op bijstand door een advocaat tijdens een eerste politieverhoor. Maar de Franstalige balies doen niet meer mee omdat de vergoedingen uitblijven. De Vlaamse balies dreigen ook af te haken.

Turtelboom: De Salduzwet is nieuw. Daardoor was het moeilijk om de kosten meteen goed in te schatten. Na een jaar moet dat beter lukken. De debatten met de ordes van de advocaten gaan momenteel meer over de tweedelijnsbijstand, de advocaten die pro Deo optreden voor mensen die het financieel niet breed hebben. Ze mogen daar goed voor betaald worden, maar de uitgaven zijn sinds 2003 meer dan verdrievoudigd tot bijna 70 miljoen euro in 2012. In budgettair moeilijke tijden is die stijging niet vol te houden. Daarom bereid ik tegen begin volgend jaar een alternatieve regeling voor met twee doelen: de essentie van de tweedelijnsbijstand vrijwaren en malversaties weren.

Voor kleinere criminaliteit komen er twaalf snelrechtkamers.

Turtelboom:De aanwerving van twaalf rechters, substituten en griffiers start in januari. Ze zullen zaken behandelen als daders op heterdaad betrapt zijn of als de bewijslast er op een andere manier is. Dat moet resulteren in een groter veiligheidsgevoel en voorkomen dat kleine criminelen de weg naar zwaardere misdrijven inslaan. Dat snelrecht sluit zo perfect aan bij mijn prioriteit om ook kleine misdrijven effectief te vervolgen en te bestraffen.

Bent u niet een tikkeltje te ambitieus? In vijf jaar tijd waren er 19.000 mensen met een korte straf die niet werd uitgevoerd.

Turtelboom:Het beleid van de strafuitvoering loopt over twee grote sporen. Voor straffen van meer dan drie jaar zijn er de gevangenissen. Tegen 2014 zullen er 1500 extra cellen zijn, door renovaties en uitbreidingen van de bestaande gevangenissen en door nieuwbouw in Beveren, Marche-en-Famenne en Leuze-en-Hainaut. De plannen voor een vierde nieuwe gevangenis in Dendermonde steken vast in Vlaamse regelgeving, maar na een oproep van mijn kant hebben een aantal steden en gemeenten alternatieve locaties aangeboden. Die worden nu onderzocht door de Regie der Gebouwen.

Het grootste manco zat tot voor kort bij de uitvoering van de straffen van minder dan drie jaar. Intussen hebben we voor kortgestraften het aantal enkelbanden opgedreven naar 1300, en ook de organisatie van hun begeleiding aanzienlijk verbeterd. Voor een 150-tal mensen met een straf van minder dan acht maanden is een proefproject van thuisdetentie met enkelbanden en spraakherkenning gestart. En voor verdachten in voorlopige hechtenis – deze groep is goed voor 40 procent van de gevangenisbevolking – testen we het gebruik van enkelbanden met een gps-systeem. De resultaten van beide experimenten zijn positief. In 2013 passen we ze op grotere schaal toe. Op die manier moeten we erin slagen om in 2014 de lijst van kortgestraften die wachten op strafuitvoering volledig weg te werken.

Na de commotie over de vrijlating van Michelle Martin hebt u beslist om de wet Le Jeune te verstrengen. Wie 30 jaar of meer moet brommen voor een zwaar misdrijf met dodelijke slachtoffers moet voortaan minstens de helft van de straf uitzitten. Daarna beslist een strafuitvoeringsrechtbank normaal over een voorwaardelijke invrijheidsstelling, maar volgens de Raad van State en de Hoge Raad voor de Justitie zet u die rechtbank buitenspel.

Turtelboom: Die kritiek verbaast me niet. Ik heb bewust voorgesteld dat ook de gevangenisdirectie en het parket een advies geven vooraleer een strafuitvoeringsrechtbank zich over de vraag voor een voorwaardelijke vrijlating buigt. Het gaat tenslotte over misdrijven met zware gevolgen voor de slachtoffers en een grote impact op de samenleving. Op dit ogenblik onderzoeken we of en hoe we aan de opmerkingen een mouw kunnen passen.

Voor de informatisering van justitie zet u liever kleine stappen dan snel te gaan met een allesomvattend project. Waarom?

Turtelboom:In de periode 2001-2007 heeft het Phenixproject 28 miljoen euro gekost, maar niets opgeleverd. Daardoor was er binnen justitie geen vertrouwen meer in de slaagkansen van een grootschalig informatiseringsproject. Onder de vorige regering is een nieuwe start genomen bij de vredegerechten. Ik heb op mijn beurt gekeken naar de belangrijkste noden om zichtbaar vooruitgang te boeken. Sinds september is de automatisering van de politierechtbanken een feit, zodat dossiers over verkeerovertredingen in Namen of Brugge ook in Brussel of elders geconsulteerd kunnen worden. Door het project PC@Work hebben alle magistraten tegen het einde van 2014 een laptop met hetzelfde besturingssysteem. En met JustX ontwikkelen we een grote data- en kruispuntbank van gerechtelijke dossiers, die alleen ingekeken kunnen worden door de betrokkenen: mensen van politie en parket, de advocaat, de magistraat.

Vandaag voert Justitie alle gegevens nog altijd manueel in. Daardoor hebben we niet eens een betrouwbaar Centraal Strafregister.

Turtelboom: Daarom staat de informatisering hoog op mijn lijst van beleidsprioriteiten. De magistraten zelf zien de voordelen om de oude werkmethodes te verlaten. Anders kun je ook geen goede statistieken trekken. Een goed voorbeeld is de strafuitvoering met enkelbanden. In minder dan een jaar is dat systeem zodanig afgesteld dat we nu op ieder moment kunnen zeggen hoeveel enkelbanden er in gebruik zijn, hoe lang en door wie.

In de voorbije maanden slorpte ook Antwerpen veel van uw aandacht op.

Turtelboom:Mijn grote geheim is een uitstekende secretaresse. Zij heeft er al die tijd voor gezorgd dat ik er zowel voor justitie als voor Antwerpen kon zijn.

Uw verhuizing naar Antwerpen heeft Open VLD niet geholpen bij de gemeenteraadsverkiezingen. Resultaat: amper 5 procent en nog twee raadsleden.

Turtelboom:Als een man het niet kan, dan vinden ze wel een vrouw om het te doen. Ik steek mijn nek uit voor Open VLD in Antwerpen. Mijn partij komt daar uit een zeer moeilijke periode. Dat kon niemand in zes maanden rechtzetten. En in de campagne draaide ook alles rond de tweestrijd tussen Patrick Janssens en Bart De Wever. Toch hadden we het lef om met een eigen lijst en programma uit te pakken. Daardoor hebben we nu weer een stabiele ploeg, die verder kan bouwen richting de volgende verkiezingen vanaf 2014. Dat is ook goed voor mijn partij in de rest van Vlaanderen. In Antwerpen woont 10 procent van de Vlaamse bevolking en wordt 30 procent van de Vlaamse welvaart gecreëerd. Daar moet plaats zijn voor een liberale en kosmopolitische stroming.

Die stroming stapt in Antwerpen in een bestuurscoalitie met de Vlaams-nationalisten, terwijl liberale voormannen als Guy Verhofstadt, Patrick Dewael en Karel De Gucht nauwelijks een goed woord overhebben voor de N-VA.

Turtelboom:Met sommige partijen zal ik om ideologische redenen nooit samenwerken. Met andere partijen verschil ik inhoudelijk van mening maar kan ik wel samenwerken. Punt.

Zo maakt Open VLD als kleinste partij in Antwerpen nu toch deel uit van de nieuwe bestuursploeg van N-VA-burgemeester De Wever.

Turtelboom:We stappen niet via een achter- of zijdeur in die ploeg. De Antwerpenaren hebben op 14 oktober duidelijk voor een ander beleid gekozen. Onze deelname aan het nieuwe Antwerpse stadsbestuur is niet onlogisch.

Hoe moet de stadscoalitie van N-VA, CD&V en Open VLD het verschil maken met het tijdperk-Janssens?

Turtelboom: Door echt de kaart te trekken van Antwerpen en zijn haven als het economisch hart van Vlaanderen. En door werk te maken van het idee van het stadsburgerschap. Antwerpen is van oudsher een open stad. Iedereen is welkom. Wie ze ook zijn, waar ze ook vandaan komen en waar ze ooit nog naartoe gaan. Maar wie in Antwerpen woont, moet ook de regels van het samenleven respecteren en deelnemen aan het leven in de stad.

DOOR PATRICK MARTENS, FOTO’S FRANKY VERDICKT

‘Eerst was er het Vlaams Belang, dan de LDD, en nu is de N-VA de nieuwe lichtbak om naar te staren.’

‘Tegenwoordig worden zelfs verkeersboetes voor Cassatie gebracht. Er moeten striktere toegangsregels komen.’