Meer woningisolatie en -ventilatie worden almaar belangrijker wapens in de strijd tegen de opwarming van de aarde. Maar ze zijn niet altijd bevorderlijk voor de gezondheid van de bewoners. Duizenden Nederlanders kampen daardoor met gezondheidsklachten. Vlaanderen mag dezelfde problemen verwachten, zo vrezen experts.
‘Geen haar op mijn hoofd dat eraan denkt ooit nog een passiefwoonst te betrekken’, zegt Gert Janssens uit Willebroek. Gert en Natalie Janssens en hun drie kinderen stootten na enige tijd in het nieuwe huis op het ene na het andere mankement. En hoe langer ze er woonden, hoe meer gezondheidsklachten. ‘De kinderen kregen eczeem, ademhalingsproblemen, zelfs open wonden op de huid’, aldus Janssens. ‘Wij kregen net als de kinderen hoestbuien, diverse huidreacties en periodes van misselijkheid tot en met braken.’ Pneumologieprofessor Wilfried De Backer van het UZ Antwerpen legde vrij snel het verband met de woning en adviseerde een onmiddellijke herstelkuur aan zee. ‘We merkten dat de problemen daar vanzelf verdwenen.’
Op 21 oktober 2008 verklaarde de gemeente het nieuwe huis van de Janssens onbewoonbaar. Het gezin nam zijn intrek in een caravan in zijn tuin, met uitzicht op het onbewoonbare droomhuis dat het met zijn zuurverdiende centen had betaald. Een jaar later begaf de caravan het in de winter onder het gewicht van de sneeuw. ‘Uiteindelijk konden we via het OCMW en de gemeentelijke dienst Volkshuisvesting in februari 2010 in een sociale woning.’
Alles wat mis kan lopen bij de bouw van een passiefwoning zat hier effectief en grondig fout. In de aardwarmtebuis, die warme lucht in de woning moest aanvoeren, bleef zelfs na herhaaldelijke herstellingen condenswater staan. Die lucht kwam op haar beurt in de buizen van het ventilatiesysteem terecht, waarin tijdens de constructie ook bouwstof was gesukkeld. Stof en condens vormden een rijke voedingsbodem voor bacteriën en schimmels. De hele troep kwam via de ventilatie vrij in de woning.
En het Willebroekse gezin is heus geen alleenstaand geval. Onderzoeker Andy Camps, die verwarming, ventilatie en airconditioning aan de Xios Hogeschool Limburg doceert, ziet in de praktijk geregeld kleine en grote problemen met ventilatie. Het bedrijfje Opti-Air, gerund door enkele van zijn studenten, ontdekte een hele rist mankementen bij systemen geïnstalleerd door zelfbouwers. In de woning van de Vanthournouts in Lauwe, bij Menen, ontdekte Opti-Air eerder dit jaar ook een serieus probleem.
Dat gezin betrok zijn nieuwe woning in december 2008. Olivier Vanthournout: ‘Na ietwat verontrustende lectuur over dergelijke apparaten liet ik eind 2010 op ons ventilatiesysteem een volledig onderhoud uitvoeren, anderhalf jaar nadat we het in gebruik hadden genomen. Toen bleek het al sterk vervuild. We hebben alles schoongemaakt en de filters vervangen – wat relatief duur is – maar amper een maand later waren alle filters alweer sterk vervuild. Het systeem maakte ook voortdurend lawaai. Ik heb geluidsdempers laten plaatsen, maar die boden weinig soelaas.’
Vanthournout trekt min of meer dezelfde conclusie als de familie Janssens. ‘Als ik opnieuw zou bouwen, weet ik niet of ik zo’n systeem nog zou plaatsen. Dat vraagt ook frequent en nauwgezet onderhoud. Er moet meer aandacht komen voor het juiste gebruik ervan.’
Dat is ook nodig omdat er binnen afzienbare tijd alleen maar energiezuinige woningen bij zullen komen. Tegen 2020 moeten we van Europa met z’n allen – bijna – energieneutraal bouwen. Dat betekent dat onze huizen beter geïsoleerd moeten worden, opdat ze zo weinig mogelijk CO2 uitstoten en energie verspillen. In Vlaanderen wordt dat streefdoel sinds 2006 vertaald in de EPB-norm (Energieprestatie Binnenklimaat). Voor nieuwe woningen en grondige renovaties gelden daartoe isolatie- en ventilatienormen. Om het Europese streefdoel te halen worden die de komende jaren nog strenger. Onder impuls van minister van Energie Freya Vandenbossche (SP.A) beslist de Vlaamse regering dat zulke woningen vanaf 2014 het E60-peil moeten halen: ze moeten minstens een kwart minder energie verliezen dan de huidige norm, die ook al een verstrenging met 20 procent is ten opzichte van het toegelaten peil in 2006.
Van een norm voor de kwaliteit van het binnenklimaat in die zuinige woningen is echter geen spoor te bekennen. Er zijn nochtans goede redenen om je daar zorgen over te maken, zo leert de ervaring van onze noorderburen. Nederland voerde al in 2000 de EPN-regelgeving (Energieprestatienorm) in. Sindsdien kregen in hele wijken alle woningen en appartementen een zuinig ventilatiesysteem.
Neem bijvoorbeeld de Haagse Spoorwijk. Sinds de oplevering in september 2003 is het daar doffe ellende in de sociale woningen van de woningcoöperatie. ‘De eerste nacht na onze intrek ontwaakten we met een droge keel en een tong die als leer aanvoelde’, zegt Christa van Dun, die er een nieuwe eengezinswoning huurt. ‘En voortdurend werden we wakker van de lawaaiige motor in de ventilatiekast, die naast het bed in de muur was geplaatst. Die kast bezorgde veel bewoners slapeloze nachten.’ Volgens het gezaghebbende onderzoeksinstituut TNO overschreed het lawaai van die motor zelfs de geluidsnorm.
‘De woningcoöperatie bleef lang doof voor onze klachten’, vervolgt Van Dun. ‘Het probleem zat volgens hen tussen onze oren. Ten einde raad hebben we bij de bewoners van de 274 huur- en koopwoningen een enquête gedaan. Heel wat mensen hadden gelijkaardige klachten: ontstoken ogen, keelontstekingen, longontstekingen, vermoeidheid, evenwichtsstoornissen, een droge huid, vlekjes op de huid. Kinderen zaten te slapen in de klas, omdat ze daar ’s nachts nauwelijks aan toe kwamen. Een aantal van hen had bloedneuzen, zelfs in die mate dat ouders de aders in de neuzen van hun kinderen lieten dichtbranden.’
In het ventilatiesysteem van Van Duns woonst zat stof, dat zo de woning werd ingeblazen. Metingen gaven aan dat ook in de andere woningen te veel stof aanwezig was: 2.300 partikels per kubieke meter in plaats van de normale waarden van 600 tot 800 partikels. Een onafhankelijk deskundige van het bureau Woning & Bouw – Inspectie & Advies raadde de bewoners aan ramen en deuren open te houden omdat ze van het stof hoofdpijn zouden krijgen. Van Dun: ‘Bij de oplevering heeft niemand nagekeken of de ventilatiebuizen schoon waren. De woningcoöperatie heeft de luchtstroomrichter in de ventilatiesystemen in acht jaar tijd nooit schoongemaakt. De vervuilde lucht werd maar voor 25 procent afgezogen. We kregen binnen de kortste tijd vochtproblemen: met schimmels aangetaste plafonds, gordijnen, vloeren. In vier woningen werden de schimmels onderzocht. In twee ervan werd de ziekmakende stachybotrysschimmel ontdekt. Door de goede isolatie zouden deze woningen zo weinig mogelijk koolstofdioxide uitstoten. Als alles potdicht zit omdat het ventilatiesysteem niet werkt, heeft dat echter kwalijke gevolgen voor de gezondheid.’
Met de klachten maakte het buurtcomité een zwartboek. Christa van Dun: ‘Omdat de woningcoöperatie zich nog steeds niks van onze klachten aantrok, hebben we de lokale televisie en enkele politieke partijen ingeschakeld. Met de hulp van een advocaat hebben we het eindelijk voor elkaar dat een deel van de problemen wordt aangepakt. Zo hebben we met de bewoners geëist dat het ventilatiesysteem vervangen zou worden. Eind maart hebben we een nieuw, beter toestel gekregen, waarvan de motor op het dak staat. Na acht jaar konden we eindelijk een nachtje doorslapen. En we kunnen nu ook het ventilatiesysteem en de ventilatieroosters manueel bedienen.’
Ook de inwoners van de Spoorwijk zijn verre van uniek. ‘In Nederland zijn er honderdduizenden woningen, scholen en rusthuizen met slecht werkende ventilatiesystemen en warmtepompen’, zegt advocaat Martin de Witte, die een proefprocedure is gestart om herstel voor de gezondheidsproblemen af te dwingen. Een juridische uitspraak is er in deze nog niet in Nederland. Want aantonen dat een ziekte te wijten is aan slechte luchtkwaliteit door slechte installaties is een heuse calvarietocht. ‘De problemen zijn bekend in Vathorst, Meppel, Groningen, Zoetermeer, Enschede. Een school hier in Amersfoort heeft onlangs beslist dat het hele ventilatiesysteem eruit moest. Ze heeft nu een duurder balansventilatiesysteem (zie kader). Doorgaans is zo’n ventilatiesysteem voor de meeste bewoners te complex. De apparatuur moet van de beste kwaliteit zijn en je moet kunnen meten of de lucht in de woning goed genoeg is. Anders is het een maat voor niets. Het is trouwens al helemaal niet bewezen dat het energiezuiniger is.’
In mei bevestigde Nederlands staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu Joop Atsma (CDA) in het actualiteitenprogramma Brandpunt dat de problemen zich in meer dan een miljoen woningen voordoen en dat er duizenden zieke bewoners zijn. Experts brengen dat in verband met de ventilatie in hun nieuwbouwwoning, een verband dat ook in internationale wetenschappelijke literatuur wordt gelegd.
De Witte meent dat het probleem met de ventilatiesystemen algemeen is. ‘Onderzoek in Scandinavië, waar balansventilatie al lang gebruikt wordt, geeft aan dat in 80 procent van de scholen met een ventilatiesysteem de luchtkwaliteit slecht is’, aldus de advocaat. ‘Dat percentage is ook in Nederland gemeten. En hoe schoner de lucht, hoe beter de prestaties van de leerlingen.’
Twee pas vrijgegeven Nederlandse onderzoeken bevestigen ten overvloede hoe algemeen het probleem is. Op vraag van het Nederlandse ministerie van Infrastructuur en Milieu werd tussen december 2009 en juni 2010 de luchtkwaliteit onderzocht in 299 woningen met een mechanisch ventilatiesysteem. Slechts in zeven bleek de luchtverversing in alle vertrekken voldoende. ‘Toen de regering hier besloot dat het belangrijk is om zo energiezuinig mogelijk te stoken heeft ze niet nagedacht over de gezondheidsgevolgen voor de bewoners’, aldus De Witte.
En zo idealistisch, ingegeven door een plots opflakkerend milieubewustzijn, was die ommezwaai overigens niet. De Witte: ‘Het heeft alles te maken met de lobby van de bouwnijverheid. Ventilatiesystemen zijn een lucratieve business en de lobby heeft haar interesse in het installeren daarvan aan de overheid te kennen gegeven. Daar heb ik aanwijzingen voor uit de notulen van vergaderingen. Toen de vraag werd gesteld of er geen norm bedacht kon worden voor het maximale geluidsniveau van die systemen, vond men dat niet belangrijk. Die kwam er dus niet. Mensen zetten de ventilatie wegens het lawaai dan uit of op een te lage stand, waardoor er te weinig verse lucht circuleert. En mensen kregen hoofdpijn.’
Annelies van Bronswijk, hoogleraar in de gezondheidstechniek aan de TU Eindhoven, voorspelt ook in Vlaanderen gezondheidsklachten op grote schaal. ‘Vaak zit het al goed fout met het ontwerp én de plaatsing van het systeem. De installatie wordt door onderaannemers geplaatst die pas laat bij het bouwproces zijn betrokken en niet aansprakelijk zijn voor de gezondheidseffecten. Dan krijg je meteen problemen in de woning. Een ander probleem hangt samen met ons Noordzeeklimaat. In ventilatiesystemen die gebruikmaken van buizen groeien na enkele jaren bacteriën en schimmels. Dat komt omdat we hier vochtige, niet al te koude winters en vochtige zomers hebben. In gebieden waar het buiten koud is in de winter of warm en droog in de zomer zien we minder problemen, omdat de tijdelijke droogte in de luchtkanalen de groei van micro-organismen remt.’
Andy Camps van de XIOS Hogeschool ziet de bui voor Vlaanderen al hangen: ‘Er is een solide wetgeving nodig die duidelijk aangeeft wat moet en mag. En als het aan mij zou liggen, kwam er een verplichte jaarlijkse of tweejaarlijkse praktijktest van de installaties.’
Als de overheid niet ingrijpt, ziet Camps de problemen met ventilatie hier ook alleen maar toenemen. ‘Bij gelijk welk systeem kunnen zich dezelfde problemen voordoen door dezelfde fouten: slecht ontwerp, plaatsing of onderhoud, of een combinatie daarvan. Een slecht ontwerp bemoeilijkt de plaatsing, waardoor de installateurs zelf dingen in elkaar gaan knutselen, waardoor er vaak geen of toch moeilijk onderhoud aan de installatie kan gebeuren. En soms zetten de bewoners de ventilatie uit, bijvoorbeeld omdat die te veel lawaai maakt. De geluidsnorm die we zouden mogen gebruiken (NBN S 01-400-1) is echter geen wet. Nodeloos te zeggen dat sommige installateurs die negeren.’
Een Europese richtlijn uit 1989 (89/106/EEG) bepaalt overigens dat bouwwerken in de Unie zodanig moeten worden ontworpen en uitgevoerd dat de hygiëne en de gezondheid van bewoners geen risico lopen door gevaarlijke deeltjes in de lucht, de gebrekkige afvoer van rook en vochtophoping in het gebouw; en dat hun slaap, rust en werk er geen nadeel van ondervinden. De Witte: ‘In hun ijver woningen energiezuiniger te maken, zien de Europese en nationale overheden die gezondheidsrichtlijn echter over het hoofd.’
DIT ONDERZOEKSDOSSIER KWAM TOT STAND MET STEUN VAN HET FONDS PASCAL DECROOS VOOR BIJZONDERE JOURNALISTIEK.
DOOR MARLEEN TEUGELS EN NICO KROLS
‘De kinderen kregen ademhalingsproblemen, zelfs open wonden op de huid. Nee, nooit nog een passiefwoonst.’
