Biotechnologische bedrijven bestrijden elkaar zonder genade om middels oktrooien de commercializering van genen te kontroleren.
HONDERD genen van de mens liggen al onder oktrooi van een bedrijf of een wetenschapper. Die claimen het recht op zo’n gen drager van de informatie over een erfelijk kenmerk omdat ze erin slaagden de positie van het gen in het geheel van het genetisch materiaal te ontdekken of, in het beste geval, zijn kode te ontrafelen. De kode is de sequentie (volgorde) van de vier scheikundige basen, die de genetische informatie vastlegt.
Zo is, bijvoorbeeld, de commercializering van het gen van mucoviscidose de meest voorkomende genetische aandoening, waarbij een te taai slijm tot problemen met spijsvertering en ademhaling leidt bij oktrooi toegewezen aan de twee wetenschappers die het ontdekten. “Dat betekent konkreet dat voor elke test die we doen om na te gaan of iemand drager is van de aandoening, de patiënt of het ziekenfonds 10 tot 20 procent meer betaalt omwille van de royalties die voortvloeien uit het oktrooi, ” zegt professor Jean-Jacques Cassiman van het Centrum voor Menselijke Erfelijkheid (CME) van de KU Leuven. “Voorts moet er ook worden betaald voor de techniek (polymerase-kettingreaktie) waarmee het onderzoek wordt uitgevoerd, want die ligt onder oktrooi van de bedrijven Cetus en Roche. Dat drijft de kosten natuurlijk op. Maar het zwaard snijdt langs twee kanten : zonder het recht op oktrooien investeerde de industrie misschien niet zo zwaar in wetenschappelijk onderzoek. “
Vorsers van het CME ontdekten al een veertigtal genen, hoewel nog niet geweten is, welke informatie ze dragen. “Zelfs als we dat zouden weten, zouden we er waarschijnlijk geen oktrooi op aanvragen, ” beweert Cassiman. “De kennis van de kode volstaat niet om er rechten op te eisen. Wat mijns inziens wél beschermd kan worden, zijn de werkzame stoffen die zo’n gen produceert : de eiwitten die geneesmiddelen kunnen worden. Of de technieken die vereist zijn om de informatie te gebruiken, onder meer voor diagnose. Maar misschien zijn wij in Europa naïef in ons idealisme. In de Verenigde Staten, Japan en Israël worden op grote schaal gensekwenties bij oktrooi geblokkeerd, in de hoop dat de aanvrager op die manier honderd procent van de toepassingen in handen zal krijgen. “
ALZHEIMER-MUIS.
Het Amerikaanse oktrooibureau aanvaardt sinds 1992 alleen nog volledige gensekwenties waarvan de funktie bekend is. Voordien lag dat anders. Door een letterlijke toepassing van een wetgeving die niet aan de biotechnologie was aangepast, konden gensekwenties zonder bekende funktie bij oktrooi worden beschermd. Vorsers in de VS spelen Monopoly, is een kritiek die toen en nu nog altijd te horen viel : ze kopen een straat en wachten tot er iemand komt om te kunnen innen.
Het Europese bureau stelde zich altijd strikter op dan het Amerikaanse : ook vroeger kon alleen maar een sekwentie met een bekende funktie worden beschermd. Een vondst kan alleen op drie voorwaarden onder oktrooi worden gebracht. Ze moet nieuw zijn, beantwoorden aan een uitvinding en industrieel toegepast kunnen worden. Het vinden van een gen, en zelfs van zijn sekwentie, staat nog niet gelijk met een uitvinding, en is dus in principe niet oktrooieerbaar. “Het is niet omdat Hugo Claus wordt beschouwd als de meester van de Vlaamse literatuur, dat hij rechten moet krijgen op de Vlaamse taal, laat staan op het gebruik van het alfabet, ” vergelijkt Cassiman. “Hij heeft natuurlijk wel rechten op zijn boeken. “
Dit verschil in regeling gaf de Amerikanen en de Japanners over wie verdacht weinig wordt gesproken een voorsprong op Europa. “In de VS worden er veel gemakkelijker brede oktrooien verleend dan in Europa, ” zegt juriste Geertrui Van Overwalle van het centrum voor Intellektueel Recht van de KU Leuven. “De rechtbanken hebben daar veel meer verantwoordelijkheid in het bepalen van de grenzen van een oktrooi dan bij ons. In Europa gebeurt er veel meer onderzoek vóór een oktrooi wordt toegekend. Zo dekt het oktrooi dat aan de universiteit van Harvard (VS) werd verleend voor de kankermuis die genetisch zo is gemanipuleerd dat ze gemakkelijk kankers ontwikkelt , in de VS alle zoogdieren, maar in Europa alleen knaagdieren. “
In Europa ging heel wat ruzie vooraf aan de toekenning van het oktrooi op de muis, die wordt gecommercializeerd door het bedrijf Du Pont de Nemours, en nuttig is in het wetenschappelijk kankeronderzoek. Er werd, onder meer, geargumenteerd dat niemand een oktrooi kan nemen op een hogere levensvorm. Het Europees oktrooiverdrag van 1973 verbiedt oktrooien op planten- en dierenrassen (variëteiten), maar finaal werd beslist dat de muis geen “variëteit” was, maar een “mikrobiologische uitvinding. ” Dat valt wel onder de oktrooiwet.
Het CME van de KU Leuven werkt momenteel aan een “Alzheimer-muis”, die als model zal fungeren in het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Maar Cassiman acht het niet nodig dat daarvoor ooit oktrooi zou worden aangevraagd. De wetenschappelijke publikaties staan momenteel vol met transgene dieren, die genetisch zo gemodifieerd zijn dat ze nuttiger werden voor het onderzoek. Daarenboven lijkt het niet interessant om zo’n dier onder oktrooi te brengen, tenzij honderdduizenden onderzoekers het wereldwijd zouden gebruiken. De kankermuis is overigens een commerciële flop, onder meer omdat wetenschappers zich ontstemd toonden over een clausule in het kontrakt dat ze bij aankoop moesten ondertekenen. Die stipuleerde dat een deel van de winst, die ze eventueel zouden maken als ze door gebruik van de muis een middel tegen kanker vonden, voor Du Pont de Nemours was. “Er is natuurlijk heel wat kreativiteit gekropen in het maken van zo’n muis, ” benadrukt Cassiman. “Als dat werk origineel is, zou er beter oktrooi worden aangevraagd op de procedure om de muis te maken. Ik denk persoonlijk dat er met vuur werd gespeeld door het oktrooieren van de kankermuis. Er werd een deur opengezet naar het oktrooieren van een mens die, al dan niet toevallig, een interessant produkt aanmaakt. “
BEVALLINGS-EIWIT.
In dat kader lopen momenteel twee interessante zaken. De Amerikaan John Moore, die aan een zeldzame vorm van bloedarmoede lijdt, dweilt nu allerhande instanties af om te protesteren tegen het feit dat er buiten zijn medeweten om “een stuk van zijn lichaam” onder oktrooi werd gelegd. Uit de milt van de man werd namelijk een eiwit afgezonderd dat bruikbaar bleek in de strijd tegen kanker. De arts die hem onderzocht, David Golde, had een oktrooi gevraagd (én gekregen) op de miltcellen van Moore die hij voor onderzoek had meegenomen, en op hun produkten. De rechtbank oordeelde dat Moore geen rechten kon laten gelden op zijn eigen cellen, “omdat het wetenschappelijk onderzoek anders gehinderd zou worden. “
Opmerkelijk is ook de diskussie die recent in het Europees oktrooibureau werd gevoerd over een oktrooi dat het gen dekt voor H2-relaxine, een eiwit dat het bekken van een vrouw tijdens een bevalling doet uitzetten. Het wordt gebruikt om vrouwen te helpen die voor een moeilijke bevalling staan. Het oktrooi dekt zowel het eiwit als de genetische sekwentie die ervoor kodeert.
Dat werd aangevallen, onder meer omdat de vrouw van wie het oorspronkelijke gen was, commercieel zou zijn uitgebuit, en omdat het gen altijd had bestaan, en dus niet “uitgevonden” was. Alle bezwaren werden echter verworpen, omdat de vrouw haar toestemming gaf voor het oktrooi, en het gen, dat alleen met gebruik van technologische hulpmiddelen kon worden afgezonderd, syntetisch wordt aangemaakt, en dus niet langer “natuurlijk” is.
In de Europese richtlijn over de wettelijke bescherming van biotechnologische uitvindingen, die het Europees parlement op 1 maart jongstleden definitief afschoot, stond gestipuleerd dat “industrieel toepasbare delen die met behulp van een zodanige technische werkwijze uit het menselijk lichaam zijn verkregen, dat zij niet meer tot een specifiek individu kunnen worden herleid, niet van oktrooiering mogen worden uitgesloten vanwege hun menselijke oorsprong”. Het parlement verwierp de tekst, onder meer omwille van deze zin. De meerderheid aanvaardde niet dat er rechten konden gelden op genetisch materiaal van de mens. Zes jaar werk verdween in de vuilnisbak. “Daarmee verandert er eigenlijk niets, wat de industrie ook beweert, ” zegt juriste Van Overwalle. “Het Europees oktrooiverdrag blijft van kracht. Het afschieten van de richtlijn betekent konkreet dat er geen onmiddellijke harmonizering komt van de diverse nationale wetgevingen. Het geeft natuurlijk wel een signaal : de huidige evolutie van de biotechnologie is niet wenselijk. En voorts bewijst het de groeiende macht van het Europees parlement over de kommissie. “
KANKER-EIWITTEN.
Over de mens staat niks in het Europees oktrooiverdrag. Er wordt algemeen aanvaard dat oktrooien op mensen of delen ervan niet mogelijk zijn. Maar in de praktijk wordt er op het vlak van biotechnologie heel soepel met die notie omgesprongen. Oktrooien op geïsoleerde menselijke genen worden toegekend op basis van, onder meer, de stelling dat ze niet vrij in de natuur voorkomen, en dat zelfs een bundeling van alle genen van de mens (naar schatting een honderdduizendtal) nog altijd geen “leven” betekent. “Massa’s genen in een proefbuis maken nog geen mens, ” bevestigt geneticus Cassiman. “Er is het gen, er is de regulatie van het tot expressie brengen van het gen, en er is de interaktie met andere genen. Wat niet wil zeggen dat het niet mogelijk zou zijn om ernstig greep te krijgen op een cruciale stap in het ingewikkelde proces van het leven. Iemand die erin zou slagen om kontrole te verwerven over, bijvoorbeeld, het eiwit p-53, dat de celdelingscyclus stuurt en een rol speelt in naar schatting de helft van de kankers, kan het andere wetenschappers heel moeilijk maken. “
In de wetenschappelijke wereld groeit momenteel de overtuiging dat één Amerikaan op een ongezonde manier vat krijgt op het menselijk genetisch materiaal. Die vrees geldt het door de farmaciereus SmithKline Beecham (SKB) met een half miljard frank gesponsorde Human Genome Sciences van de controversiële geneticus Craig Venter. Die ontwikkelde een techniek waarmee hij snel en nauwkeurig aktieve stukken van genen kan maken en onderzoeken. Hij zou al over 35.000 genetische “bakens” beschikken, die de positie van niet minder dan een derde van de bestaande menselijke genen feilloos zou aanduiden. Een schat aan informatie voor wetenschappers op zoek naar genen. Een “genensupermarkt”. Maar Venter weigert die informatie publiek te maken. Hij beseft dat het moeilijk, zo niet onmogelijk zal zijn om nog oktrooi te krijgen op zijn sekwenties, omdat hij niet weet wat hun funktie is, en dus of ze industrieel toepasbaar zijn. Hij weet ook dat hij, als hij de informatie publiceert, snel het recht verliest om er nog oktrooi op te nemen. Dus houdt hij ze geheim. Wetenschappers kunnen ze wel inkijken, op voorwaarde dat ze een kontrakt ondertekenen met een clausule dat sponsor SKB als eerste het recht krijgt om te beslissen of hij de produkten die uit het onderzoek van die sekwenties voortvloeien, wil commercializeren.
BORSTKANKER-GEN.
De wetenschappelijke wereld reageerde furieus. Venter claimt dus de rechten op informatie die zou kunnen leiden naar een derde van alle menselijke genen. Ook de farmaceutische industrie staat op haar achterste poten : SKB dreigt een greep te krijgen op een belangrijk deel van de geneesmiddelen van morgen. Konkurrent Merck Sharpe and Dohme (MSD) reageerde onmiddellijk, en pompte (naar verluidt) 150 miljoen frank in een akademisch laboratorium dat hetzelfde doet als Venter, maar haar sekwenties wel publiek maakt, zodat iedereen, Venter inbegrepen, er de exclusiviteit op verliest.
“Het probleem is dat Venters informatie veel wetenschappers, die op jacht zijn naar een gen, snel vooruit kan helpen, ” zegt Cassiman. “Als de druk te groot wordt om de eerste te zijn, zullen ze zich haasten om kontakt met hem te zoeken. De realiteit is jammer genoeg zo dat het omzetten door de industrie van bruikbare informatie in produkten niet kan zonder oktrooien. De industrie investeert niet als ze niet zeker is van een return. MSD, bijvoorbeeld, handelt hier natuurlijk evenmin uit idealisme. Ze wil het monopolie van SKB breken. “
De strijd wordt op het scherp van de snee gevoerd. SKB heeft samen met het bedrijf Myriad en het Amerikaanse National Institute of Health onder meer al de rechten geclaimd op een gen (BRCA1) dat bepaalde vormen van borstkanker veroorzaakt. Alle tests voor de aanwezigheid van dat gen die er ooit zouden komen, en die nuttig zouden zijn om na te gaan welke vrouwen vatbaar zijn voor deze erfelijke vorm van borstkanker, zullen hen royalties opleveren. De claim omvat alle mutaties (fouten) van het gen, zelfs deze die nog niet zijn ontdekt.
Het bedrijf Genentech heeft de rechten op de door de Belg Désiré Collen biotechnologisch in elkaar geknutselde anti-bloedstoller tPA. Het oktrooi dekt niet alleen de molekule van Collen, maar ook al haar varianten. Enkele kleinere bedrijven, zoals British Biotech, dienden daarom hun onderzoek naar volgens hen betere varianten van tPA te stoppen. “Dat zou eigenlijk niet kunnen, ” zucht Cassiman. “Maar op 300 miljoen frank aan royalties per jaar zoveel levert de hit van Collen op wordt niet gespuwd. De financiering van het wetenschappelijk onderzoek schiet schromelijk tekort. Maar dat iedereen zo maar oktrooien zit te nemen, is daarom nog niet goed voor de maatschappij. We mogen zeker onze kop niet in het zand steken voor de morele problemen die opduiken. En die zijn talrijk. “
Dirk Draulans
VOLGENDE WEEK : Oktrooien in de plantengenetica.
Een Amerikaan claimt de rechten op informatie die kan leiden naar een derde van de genen van de mens.
Een Amerikaans bedrijf vraagt oktrooi aan op alle tests voor het opsporen van een genetische vorm van borstkanker.
Een Amerikaans patiënt verloor de rechten op de miltcellen van zijn eigen lichaam aan zijn arts.
