De Brechtiaanse foto’s van Roger Pic.
Theaterlicht is hard licht. Het is het licht van de spotlights dat zware schaduwen maakt. Theaterlicht is kunstlicht en dus geler dan het licht van de zon tijdens de dag. Bij dit licht moeten de spelers dik gemaquilleerd zijn, anders lijken ze bleke schimmen. De theaterfotograaf krijgt zware contrasten op zijn foto’s en in ieder geval een diep zwarte achtergrond. Theaterfoto’s lijken niet op andere foto’s, het zijn harde foto’s. Ze zijn theatraal en monumentaal, gekunsteld en onnatuurlijk.
Roger Pic (1920) was onder andere theaterfotograaf in Parijs. Het was in de jaren vijftig en in die tijd werd er gebroken met tradities. Pic fotografeerde op de scène, bij het bestaande theaterlicht en ?live? tijdens de algemene repetitie of de opvoering. Op die manier geeft hij ons een beeld van het gebeuren zelf. Niet zozeer van de acteurs of van het decor, maar van het spel. Hij deed dat met het Berliner Ensemble tijdens hun optredens in Parijs. Het waren opvoeringen van de grote stukken van Bertolt Brecht : ?Moeder Courage?, ?De Kaukasische krijtkring?, ?Het leven van Galilei? en ?Arturo Ui?. De foto’s kregen een historische waarde omdat ze niet alleen een beeld bieden van deze historische opvoeringen, maar ook de theaterfotografie een nieuw elan gaven.
Brecht heeft het is jammer de gang van zaken in deze wereld niet veel veranderd. Hij heeft vooral het theater veranderd. Sartre over Brecht : ?… deze hoogmoedige onderneming om de mens te tonen aan de mens, zonder zijn toevlucht te nemen tot de verdachte tovermiddelen…? Brechts stukken waren geweldig en eisten van de spelers een overtuiging die feller moest zijn dan hetgeen men louter professioneel van een acteur kan verwachten. Het geweld moest overslaan naar het publiek, het overtuigen en inpalmen. In de jaren vijftig waren de theateropvoeringen van Brecht door het Berliner Ensemble een ingrijpende en vurige gebeurtenis. Het waren de nieuwe klassiekers. Dit was een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van het theater. Gelukkig was op dat moment de fotografie al uitgevonden en maakten de fabrikanten toen fototoestellen die men makkelijk en van uit de hand kon bedienen, en films die zo gevoelig waren dat ze een korte sluitersnelheid toelieten. Het waren de jaren vijftig en Roger Pic, fotograaf en kenner van het theater, was er bij en hij fotografeerde zoals hij dacht dat dit moest gefotografeerd worden : met een grote betrokkenheid.
Helene Weigel speelt Moeder Courage en ze slaakt haar beroemde kreet. Het is teveel geweest wat haar overkwam. We krijgen ze van dichtbij op de foto en zijdelings zien we de binnenkant van haar mond en de binnenkant ook van haar linker neusgat. Het harde licht komt van de kant van de fotograaf. Het beeld is contrastrijk en korrelig, lelijk eigenlijk, en het maakt geen geluid. Het is een schreeuw van niets, een actrice die doet alsof, een verkleed mens in volle doen, theater op papier. Zo hebben de toeschouwers haar niet gezien tijdens de opvoering in Parijs. Roger Pic profiteerde van zijn status als officiële fotograaf om dit geprivilegieerde standpunt in te nemen en haar van zo dichtbij te nemen en dan nog midden in het hoogtepunt van de schreeuw. Het fotograferen van hoogtepunten is altijd ontluisterend : foto’s hebben geen manieren, ze tonen onbehouwen wat er voor het objectief was en dat is vaak veel te veel. Hoewel.
SCHIJN EN REALITEIT
De kreet moest klinken tot ver in de kosmos, hij was niet bedoeld voor dichtbij. De fotograaf was onhandig, overmoedig, onbedachtzaam. Het felle licht en de gevoeligheid van de film zorgen voor een beeld met veel scherptediepte. Het gebeuren wordt er kleiner bij, anekdotisch, een beetje ouderwets, een frisse naïviteit van de jaren vijftig. Maar we kunnen het ook anders zien : de onhandige fotograaf geeft blijk van een grote betrokkenheid, in tegenstelling tot de vroegere theaterfotografen maakt hij geen geposeerde portretten maar grijpt momenten uit het levende theatergebeuren, vissend naar hoogtepunten, meelevend en overmeesterd. De foto maakt deel uit van een reportage, waarbij er ook foto’s zijn met het decor, van groepen en details. We voelen zijn betrokken aanwezigheid, wat we zien is geloofwaardig : een opvoering van Brecht door het Berliner Ensemble in Parijs. Jammer dat we het niet hebben meegemaakt.
Vroegere theaterfotografen ensceneerden de scènes bij zacht licht. Ze maakten vooraf al een fotovertaling, een soort still-fotografie in verzachtende omstandigheden. Zoals Agnes Varda dat deed, en het theater zo een zekere mythe gaf. Pic maakt eigenlijk Brechtiaanse foto’s. Direct, zonder tierlantijntjes, bij het harde licht, knippend uit het gebeuren. De fotografie heeft een oude verwantschap met het theater. Het heeft te maken met de combinatie van schijn en realiteit, de wisselwerking tussen een aanwezige, herkenbare mens, en hetgeen hij op dat moment verbeeldt. Het is opvallend dat ander theater ook een andere fotografie dicteert.
Roger Pic was ook acteur en regisseur tot hij tijdens de oorlog moest onderduiken. Na de oorlog werd hij fotograaf, vast verbonden aan het Théâtre des Nations, de Opéra de Paris, het theater Renaud-Barrault… Van hem worden nog duizenden theaterfoto’s bewaard in de Franse nationale archieven. Later werd hij persfotograaf en cineast. Voor de Franse televisie maakte hij reportages in Cuba, China en Vietman. Nog later maakte hij ook culturele televisieprogramma’s.
Er hoort een prachtig boek bij de tentoonstelling, een hoog boek met sombere foto’s vol theater in een lay-out met veel zwart tot aan de rand van de bladzijde. De foto’s bij Fnac Gent daarentegen hangen er wat verwaarloosd bij. Het is een selectie van de reeks (33 van de 50). Ze kregen slechts een minuscule ruimte toebedeeld. En toch, niet zelden brengt Fnac markante fototentoonstellingen. Het gaat meestal om foto’s die iets revolutionairs hebben, iets van het volk en tegelijk poëtisch. Het zou een bewuste politiek zijn.
Johan De Vos
?Brecht en het Berliner Ensemble in Parijs?, Roger Pic, tot 28/6, Fnac Gent.?Bertolt Brecht et le Berliner Ensemble?, Marval en arte Editions, Parijs, 152 blz., 1665 fr.
Helene Weigel : het fotograferen van hoogtepunten is altijd ontluisterend.
