‘Af en toe staat het in de krant, maar dan als een curiosum: steeds meer mensen geloven in complottheorieën.’ Zo begon filosofe Tinneke Beeckman, van wie net het boek Macht en Onmacht is verschenen, een column in De Standaard. Steeds meer mensen denken dat de echte macht zich achter de schermen afspeelt, onzichtbaar, bij een moreel kwaadaardige groep. En dat is zorgwekkend, redeneert Beeckman, omdat een democratie vertrouwen vraagt.
Geloven almaar meer mensen in samenzweringstheorieën? Om hoeveel mensen gaat het? Waarin geloven ze? En hoe groot is de stijging?
Wanneer we Beeckman om cijfers en referentiepunten vragen, verwijst ze naar verscheidene studies. ‘Wetenschappers zéggen dat er een toename is’, argumenteert Beeckman onder meer. ‘Ik ben geneigd om ze in hun wetenschappelijke ernst te geloven.’ Ze stuurt ook enkele persartikelen door. Een stuk over een poll van Ohio University uit 2006, bijvoorbeeld. ‘Meer dan een derde van de Amerikanen vermoedt dat de federale overheid assisteerde bij de terroristische aanvallen van 9/11 of niets gedaan heeft om ze te stoppen, zodat de VS ten oorlog zou kunnen trekken in het Midden-Oosten’, lezen we bij Scripps Howard News Service. ‘Het vermoeden dat de aanvallen van 9/11 een “inside job” waren, is snel bijna even populair geworden als de decennia oude samenzweringstheorie dat de federale overheid verantwoordelijk was voor de moord op president JFK.’
Dat geloof in samenzweringstheorieën wijdverspreid is, staat buiten kijf. Volgens recent opinieonderzoek van Eric Oliver (University of Chicago) gelooft ongeveer een op de twee Amerikanen in minstens één samenzweringstheorie. Ook buiten de VS zijn ze populair. Politicoloog Pierre-André Taguieff, onderzoeksdirecteur aan Science Po in Parijs en een van de academici naar wie Beeckman verwijst, schrijft over Russisch onderzoek (2014) waaruit blijkt dat 45 procent van de ondervraagden akkoord gaat met de stelling ‘dat de wereld wordt gedirigeerd door een soort globale entiteit die aan de touwtjes trekt van regeringen wereldwijd’.
Taguieff ziet een ‘hedendaagse golf van complotgeloof’ die is ingegeven door onder meer globalisering en toegenomen onzekerheid. Samenzweringstheorieën verklaren historische gebeurtenissen op een manier die afwijkt van de officiële versie, en huldigen het idee dat een kleine schare perfide machthebbers de burgers een rad voor ogen draait. Digitalisering en sociale media versnellen de verspreiding van de geruchten. Maar is er bewijs dat ‘steeds meer mensen’ die theorieën geloven?
‘De stelling van de “globale stijging” is bij gebrek aan ernstige empirische onderzoeken een – beargumenteerde – werkhypothese’, schrijft Taguieff in een e-mail. Van de negen andere binnen- en buitenlandse experts met wie Knack contact opnam, kent niemand gegevens waaruit zou blijken dat het geloof toeneemt, afneemt of stabiel blijft. Voor België bestaan over dit onderwerp geen gegevens.
‘Dat de populariteit stijgt, wordt misschien steeds meer gezegd‘, besluit filosoof Maarten Boudry (UGent). ‘Maar is dat zo? Ik geloof het niet.’ Sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen van de Vrije Universiteit Amsterdam volgt hem daarin, maar van de andere wetenschappers die hun vermoeden willen uitspreken, geloven er drie dat de stelling wél opgaat.
Conclusie:
Volgens tien geraadpleegde experts bestaat er geen meting die aangeeft dat ‘steeds meer’ mensen in complottheorieën geloven. Maar omdat de werkhypothese in onze research nipt meer steun dan tegenkanting krijgt, beoordeelt Knack de stelling als grotendeels waar.
GROTENDEELS WAAR
Jan Jagers
‘Steeds meer mensen geloven in complottheorieën’ Filosofe TINNEKE BEECKMAN, in De Standaard.
