Op de Nederlandse televisie (NPO2) loopt van Iran-correspondent Thomas Erdbrink de vierdelige reportagereeks Onze man in Teheran. ‘Hij laat zien dat Iran veel opener en verlichter is dan wij denken’, zei auteur Ann De Craemer daarover bij De bende van Annemie op Radio 1 (23 januari). De Craemer trok in 2009 een maand door Iran en het beeld dat Erdbrink schetst, strookt met haar eigen ervaring, zei ze. ‘Er zijn de chadors, er is Khomeini, er is de revolutie. Maar heel veel Iraniërs zijn verlichte geesten. Iran is het meest verlichte land van het Midden-Oosten, waar er – achter de ramen en deuren, natuurlijk – heel veel verzet is tegen het regime.’
Iran als ‘het meest verlichte land van het Midden-Oosten’, bedoelde De Craemer dat als boutade? ‘Toch niet’, reageert ze aan de telefoon. ‘Maar ik heb het dan over de bevolking. Er is een grote kloof tussen wat het volk wil en het staatsapparaat.’
We leggen de vraag voor aan twee experten, en bakenen het Midden-Oosten hier geografisch af als Iran en Irak, de golfstaten en Saudi-Arabië, Syrië, Jordanië, Turkije, Libanon en Israël.
‘Het moeilijke is: beoordeel je de situatie op papier of de werkelijkheid’, vraagt meteen Maurits Berger. Hij is jurist, Arabist en hoogleraar aan de Universiteit Leiden. ‘En als je de werkelijkheid neemt, beschouw je het land dan als geheel of niet? De gelijkheid tussen man en vrouw bijvoorbeeld is in Israël – anders dan in Iran – keurig grondwettelijk geregeld. Maar ga je bij de orthodoxe Joden kijken, dan gaat het er heel anders toe.’
Het Libanese, Turkse en Israëlische bestuurssysteem noemt Berger verlichter dan het Iraanse. ‘Toch zie ik in Iran, meer dan in de omringende landen, dingen die wij vooruitstrevend noemen. Iran is interessanter, spannender, en hoopvoller dan veel andere landen in de regio. Inclusief Israël.’
Iran is een islamitische republiek waarin staat en religie zijn verweven. Mannen en vrouwen zijn niet gelijk voor de wet, en wetten moeten de toets van de islam doorstaan. ‘Steeds meer jongeren willen daar evenwel van af’, zegt Berger. ‘Ze vinden de islam wel belangrijk, maar niet in de politiek. In Israël zie je een soort spiegelbeeld. Juridisch-staatkundig is Israël seculier en Iran niet. Maar in de Israëlische politiek wint religie aan belang. Israël moet een Joodse staat zijn, klinkt het. Wie mag er dan wel meedoen, en wie niet? Nog los van de omgang met de Palestijnen: ook een democratie kan vreselijke dingen doen.’
Iran verlicht noemen, vindt Berger een stap te ver. Maar samen met de Nederlands-Iraanse politicoloog Peyman Jafari (Universiteit van Amsterdam) kent hij de progressieve krachten in de demografisch jonge bevolking een groot belang toe.
‘Iraniërs zijn relatief hoogopgeleid, 70 procent woont in de stad, en mensen vinden telkens manieren om de regels te omzeilen’, zegt Jafari. ‘In Iran vinden veel meer executies plaats dan in Turkije, Libanon en Jordanië. Dat is uiteraard kwalijk. Maar terwijl ze in Iran bij ophanging op straat gebeuren, worden in Saudi-Arabië nog handen en hoofden afgesneden. Toch snelden bij het overlijden van koning Abdullah alle Europese leiders naar Saudi-Arabië, om te zeggen dat hij een vrijdenkend man was. Terwijl er onder zijn regime meer onthoofdingen zijn geweest dan onder ISIS in Syrië en Irak.
Conclusie:
Knack beoordeelt de stelling als grotendeels waar. De islamitische republiek Iran ‘verlicht’ noemen, vinden twee geraadpleegde experten een stap te ver. Maar ze voelen wel wat voor De Craemers redenering.
GROTENDEELS WAAR
Jan Jagers
‘Iran is het meest verlichte land van het Midden-Oosten’ Schrijfster ANN DE CRAEMER op Radio 1.
