Sinds het uitbreken van de eurocrisis heeft de Duitse kanselier Angela Merkel Europa politiek gestuurd. Vorige week haalde ze haar ultieme slag thuis: Europa krijgt een begrotingsunie opgelegd. De verduitsing van Europa maakt Angela Merkel ook tot schaduwpremier van België. Daarom koos de Knack-redactie haar tot Mens van het Jaar.
Tot op vandaag blijft de Duitse kanselier Angela Merkel het opmerkelijk vinden dat ze dagelijks van Oost- naar West-Berlijn kan rijden, voorbij de lijn waar ooit de Berlijnse Muur stond. Merkel werd weliswaar in Hamburg geboren, maar haar vader, een predikant, verhuisde kort daarna naar het Oost-Duitse Templin. Daar, zo’n tachtig kilometer ten noorden van Berlijn, heeft Angela Merkel haar jeugd doorgebracht.
Vandaag woont de Duitse kanselier in een vrij onopvallend huurhuis, vlak tegenover het drukbezochte Pergamonmuseum, midden in het zogeheten Museuminsel, de Berlijnse wijk waar de belangrijkste musea gevestigd zijn.
Alleen door de eenzame politieagent die bij de voordeur ronddrentelt, zal de attente wandelaar merken dat hier iemand belangrijk woont.
Wanneer Angela Merkel ’s ochtends naar de nieuwe kanselarij wordt gereden, vertrekt haar tweede man, scheikundeprofessor Joachim Sauer, met het openbaar vervoer naar zijn werk op de Humboldt-Universiteit.
Op haar bureau in de kanselarij staat een prent met een portret van de Russische keizerin Catharina de Grote. Waarom dat portret op haar bureau prijkt, blijft onduidelijk. Omdat Catharina haar eigen man liet vermoorden, beweren sommige kwatongen, die daarin een gelijkenis zien met de manier waarop Merkel zonder verpinken haar voorganger Helmut Kohl opzijzette toen die in een schimmige zaak van partijfinanciering verstrikt raakte. Ook al was het Kohl, die Merkel liefdevol ‘ mein Mädchen‘ noemde, die haar naar de top had gestuwd.
Anderen wijzen er graag op dat Merkel, net als Catharina, aan het hoofd staat van een rijk – in het geval van Merkel de Europese Unie.
Toen hij nog Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken was, grapte Henry Kissinger graag dat hij de Europese Gemeenschap niet ernstig kon nemen, zolang die niet beschikte over een centraal telefoonnummer. Vandaag zou Kissinger wel weten naar welk telefoonnummer gebeld: dat van Frau Merkel in Berlijn. Want zoals Romano Prodi, de gewezen voorzitter van de Europese Commissie, het ooit zei: ‘ It’s now the lady that decides.‘
Ook anderen beseffen waar de Europese macht huist. Een week voor de Europese top in Brussel, waar over de toekomst van de euro zou worden beslist, kwam de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorski naar Berlijn om er een smeekschrift aan de voeten van de Duitse kanselier te leggen. ‘Ik vraag van Duitsland dat het, voor het eigen heil en voor het onze, helpt om de eurozone te redden en te laten bloeien. Geen ander land is daartoe in staat. Ik ben wellicht de eerste minister van Buitenlandse Zaken in de Poolse geschiedenis die zoiets zegt, maar ik zeg het toch’, zo sprak een bewogen Sikorski. ‘Ik vrees veeleer de Duitse passiviteit dan de Duitse macht. De Duitse natie is essentieel voor Europa. U mag niet nalaten de leiding te nemen, niet om te domineren, maar om te hervormen.’
Al wordt niet overal in Europa de mening van Sikorski gedeeld.
‘Het maakt niet langer uit voor wie we stemmen, Angela Merkel wordt toch premier.’ Het was een grap die enkele maanden geleden, voor de verkiezingen in Spanje, in Madrileense politieke kringen rondging.
De Franse krant Libération omschreef Nicolas Sarkozy wegens zijn bewondering voor de Duitse aanpak als ‘een president naar Duits model’.
De nieuwe Italiaanse premier Mario Monti wordt in Italiaanse kranten ‘Duitser dan een Duitser’ genoemd.
In Griekenland gaat het brutaler toe. Daar dragen betogers tegen de door Europa opgelegde sanering blauwe vlaggen met gele swastika’s, omringd door de Europese sterren. Een Griekse commentator had het over Griekenland als ‘het protectoraat van het Vierde Rijk’.
Bondskanselier Angela Merkel heeft, met veel geduld, de EU-lidstaten naar een Europa volgens Duits model gemanoeuvreerd. De lidstaten moeten zelf hun staatsfinanciën in orde brengen. De euro- obligaties komen er voorlopig niet en de geldkranen van de Europese Centrale Bank blijven op het laagste debiet.
Enkele dagen voor de Europese top, tijdens een hoogmis in Marseille, hadden de kopstukken van de Europese Volkspartij de Duitse kanselier er met alarmistische toespraken nog van proberen te overtuigen dat alleen de uitgave van euro-obligaties en het openstellen van de geldkoffers van de ECB de euro kon beschermen tegen de aanvallen van de geldmarkt.
Maar afgelopen vrijdag, in de vroege ochtenduren, sprak Merkel in Brussel haar tevredenheid uit over de afloop van de Europese top. Zij had haar slag thuisgehaald: Europa krijgt een begrotingsdiscipline opgelegd en wie zondigt, wordt bestraft. Alleen het Verenigd Koninkrijk gaat in het verzet.
Ook de kersverse Belgische premier Elio Di Rupo, die na ruim 540 dagen onderhandelen eindelijk een federale regering had gevormd, bleef geen keus. Nog voor hij in de Kamer van Volksvertegenwoordigers het vertrouwen kreeg van de meerderheid van socialisten, liberalen en christendemocraten moest Di Rupo, zonder voorafgaand parlementair debat, instemmen met de begrotingsunie en met een beslissende overdracht van nationale soevereiniteit naar de Europese Unie. Een bevoegdheidstransfer opgelegd door de Duitse kanselier Angela Merkel.
Tot vorige week hadden Europese commentatoren het over ‘Merkozy’, wanneer ze het over de Frans-Duitse as hadden. Eind vorige week sprak Josef Joffe, de hoofdredacteur van Die Zeit, over ‘Merkely’ – een subtiel verschil om duidelijk te maken dat de Europese hoofdrol naar Merkel gaat, met de Franse president Nicolas Sarkozy in een figurantenrol.
De Berlijnse publicist en Oost-Europakenner Karl Schlögel, die in Berlijn het politieke bedrijf van een afstand volgt, heeft alleen maar lof voor de kanselier: ‘Er zijn geen precedenten voor wat nu in Europa gebeurt. Merkel worstelt zich rustig door de eurocrisis en geeft het goede voorbeeld door te laten blijken dat ze vertrouwen heeft in de toekomst en in de afloop van de crisis.’
Geen hysterie
Die rust en discretie kenmerken Angela Merkel, die ook heel zuinig is met interviews en zelden of nooit iets loslaat over haar privéleven. Toen ze in 2000 aantrad – een Oost-Duitse! – als voorzitter van de christendemocratische CDU, betekende dat voor de partij én voor Duitsland een culturele revolutie.
Veel meer dan dat de jonge Angela Dorothea Kasner – Merkel is de naam van haar eerste man – in haar jeugd ooit lid was van de communistische jeugdorganisatie Freie Deutsche Jugend, een kweekvijver voor toekomstige DDR-leiders, en dat ze in Leipzig natuurkunde studeerde, is bij de buitenwereld niet bekend.
Toen de Muur op omvallen stond, stapte haar vader Horst Kasner in de oppositiebeweging Neues Forum, haar moeder Herlind werd lid van de sociaaldemocratische SPD, haar broer Marcus zou aansluiten bij Bündnis 90/Die Grünen. Haar zuster Irene bleef buiten beeld.
Merkel zelf werd lid van Demokratische Aufbruch, een van de oppositiegroepen onder de vleugels van de Evangelische Kerk. De groep werd ontbonden nadat was uitgelekt dat een van de leiders, Wolfgang Schnur, een Stasi-agent was.
Merkel wilde meewerken aan de wederopbouw en de hereniging van Duitsland. Daarom koos zij uiteindelijk voor de CDU. Na de eerste en meteen laatste vrije Oost-Duitse parlementsverkiezingen werd ze een van de woordvoerders van de christendemocratische regering geleid door Lothar de Maizière.
Na de Duitse hereniging ging haar politieke opmars pijlsnel. De steun van Helmut Kohl was doorslaggevend. Wat haar niet belette om eind 1999, nadat de partij in financiële troebels was verzeild, openlijk afstand te nemen van Kohl. Maar, zeggen haar vrienden, dat was veeleer een kwestie van zelfbehoud dan van politieke principes. Zelf verklaarde ze haar houding als volgt: ‘Wij, Oost-Duitsers hebben geleerd om te gaan met de machtigen zonder dat we aan hen totaal gebonden zijn.’
Angela Merkel zet op elk moment een pokergezicht. Wat zich in haar diepste binnenste afspeelt, is een raadsel.
Günther Jauch, de populaire moderator van de gelijknamige talkshow die elke zondagavond het Duitse televisiescherm beheerst, plande eind september met enkele gasten een praatronde over de paus, die op dat moment door Duitsland toerde. Tot enkele dagen voor de rechtstreekse uitzending Jauch een telefoontje kreeg van Angela Merkels kanselarij: de kanselier zou graag langskomen voor de zondagavondbabbel.
Zonder dralen gooide Günther Jauch zijn programma om. De paus werd op de wachtlijst geplaatst en Merkel kwam als Jauchs enige gast op een deskundige manier uitleggen waarom de Duitsers zo veel belang hebben bij de redding van de euro.
Ook Jauchs collega Oliver Welke, die elke vrijdagavond in de heute show uitpakt met een spits satirisch programma, bekende dat hij Merkel graag zou interviewen om zijn eigen koelbloedigheid te peilen: ‘Ik denk dat Merkel de ultieme test is voor interviewers. Ze is verbazend goed voorbereid. Ze is ook veel sneller en slagvaardiger dan je uit haar verschijning kunt opmaken. Authentieke reacties kun je alleen maar van haar gezicht aflezen. Maar ook voor ervaren reporters is het moeilijk om daaruit iets tevoorschijn te kriebelen.’
Dat ze altijd rustig blijft en in haar omgeving geen hysterie toelaat, wordt door haar naaste medewerkers bijzonder op prijs gesteld.
Zelden wordt ze door woede overmand, en als het haar overkomt, munt ze daarbij uit in kilheid. Tijdens een debat over de Duitse kerncentrales praatte ze zich vast in feiten en getallen. Ze deed een beroep op een ambtenaar om haar te helpen. Die functionaris praatte erop los, maar duidelijker werd het prentje niet. ‘Dat was een zeer opmerkelijke interventie’, kapittelde Merkel haar medewerker met een spottend lachje en op een toon vol giftige ironie. De man verbleekte en zat voor de rest van de vergadering als een lijk aan tafel. Maar na het gesprek ging Merkel naar hem toe om hem te zeggen dat zijn antwoord weliswaar juist was, maar niet geschikt om haar verder te helpen. Ze was mild en op verzoening uit. Op die manier wekte ze de ambtenaar weer tot leven.
Te veel bochten
‘Merkel is een heerseres die haar wreedheden niet op de spits wil drijven’, concludeerde het weekblad Der Spiegel. Sinds Merkels optreden bij Jauch wil iedereen weten hoe zij functioneert. Vriend en vijand worden door de media aan de tand gevoeld. Vooral nadat de intussen 81-jarige Helmut Kohl de bondsregering én zijn pupil Merkel afgelopen zomer had verweten dat ze zowel binnen- als buitenlands een onberekenbare factor waren geworden, wordt overal gepeild naar Merkels leiderskwaliteiten in de eurocrisis.
Waaraan het Merkel in de eurocrisis ontbreekt, is overtuigingskracht, meent de Britse historicus Timothy Garton Ash. Hij vindt dat de bondskanselier het Duitse volk te laat heeft voorgelicht: ‘Als Angela Merkel zich vanaf het begin van de crisis tot de Duitsers had gericht en hun gezegd zou hebben dat het in het nationale belang is om de eurozone te redden, dan zou het er nu in Duitsland en ook in Europa anders uitzien, de stemming zou anders zijn. En de redding van eurolanden die in de gevarenzone verkeren zou uiteindelijk waarschijnlijk zelfs minder miljarden hebben gekost.’
In de eurocrisis toonde Merkel haar meest kwetsbare flank aan haar politieke tegenstanders. Iedereen vraagt zich af hoe lang het nog zal duren voor Merkel haar openlijke verzet tegen de invoering van euro-obligaties zal laten varen.
Een politieke krokodil als de 93-jarige sociaal-democratische ex-bondskanselier Helmut Schmidt kwam recent tot de conclusie dat Merkel in de eurocrisis haar eerder ingenomen posities altijd heeft moeten op-geven.
Uit hetzelfde vaatje tapt Peer Steinbrück, de 64-jarige sociaaldemocraat die ten tijde van de ‘Grote Coalitie’ (2005-2009) in de regering-Merkel I minister van Financiën was. Steinbrück, die nu als SPD-kandidaat voor het kanselierschap wordt getipt, erkent ridderlijk dat hij destijds graag met Merkel heeft samengewerkt, maar ‘dat hindert me niet het weinig overtuigende management van mevrouw Merkel in de afgelopen twee jaar duidelijk te bekritiseren’. Toch ziet Steinbrück beterschap: ‘Haar redevoeringen zijn, na heel wat verwarring, pro-Europeser geworden. En ze ziet intussen ook wel in dat een omvattende aanpak van de crisis noodzakelijk is. Maar Merkel heeft de Duitsers te weinig uitleg ge-geven en ze heeft te veel bochten genomen. Eerst mocht Griekenland helemaal geen geld krijgen, dan kwam een stabiliteitsfonds waarvan gezegd werd dat niemand er een beroep op zou doen en dat ook in de tijd beperkt zou zijn. Niets van dat alles is uitgekomen. Maar nu zie ik een bondskanselier die duidelijker dan voor enkele maanden inzet op een globale Europese strategie.’
Dat de oppositie van sociaaldemocraten, groenen en de ex-communistische Linkspartei vooral het Europabeleid van Merkel onder vuur neemt, is geen toeval. Want onder leiding van Merkel heeft de CDU op binnenlands terrein veel gras voor de voeten van de oppositiepartijen weggemaaid.
Tot verbijstering van de groenen kondigde Merkel na de kernramp in het Japanse Fukushima in maart het einde aan van het gebruik van kernenergie in Duitsland. En de sociaaldemocraten moesten onlangs constateren dat Merkel zich ontpopte tot voorstander van de uitkering van een minimumloon aan onderbetaalde arbeidskrachten – een van hún stokpaardjes. In reactionaire segmenten van de CDU werd weliswaar over de ‘sociaaldemocratisering’ van de christendemocratie gemord, maar die klachten, die ook het homohuwelijk, de afschaffing van de dienstplicht en de ‘verwaarlozing’ van de moeders aan de haard betreffen, zijn zo mar-ginaal dat ze in de partij nauwelijks worden gehoord.
Een centrale rol in de eigentijdse sturing van de CDU spelen de 53-jarige minister van Arbeid Ursula von der Leyen en vooral de 46-jarige minister van Milieu Norbert Röttgen, in wie alle politieke waarnemers een kandidaat-opvolger van Angela Merkel zien. Röttgen, die de kernuitstap in de praktijk organiseert, zorgt ervoor dat de christendemocratische partij haar reactionaire ballast uitgooit, zodat de CDU in de toekomst met zowat elke democratische partij een coalitie kan vormen. Van haar Beierse zusterpartij CSU, die de soep altijd warmer opdient dan ze gegeten wordt, hoeft Merkel niet echt bang te zijn. Als het erop aankomt, staat zelfs de Beierse partijleider en premier Horst Seehofer achter het beleid van de bondsregering. Ook al geeft de CSU ruimte aan randfiguren die binnen de partij een soort gekkenvrijheid genieten en die af en toe de frustraties van de achterban ventileren. Een van hen is de Münchense euroscepticus Peter Gauweiler, die de christendemocratische parlementsleden verwijt dat ze, blind en onderdanig, als een school sardines in het zog van Merkel zwemmen.
Andere invloedrijke conservatieve CDU’ers blijven pal achter Merkel staan. Een vooraanstaande behoudsgezinde christendemocraat als Volker Bouffier, de 59-jarige premier van Hessen, is de eerste om de CDU van linkse tendensen of van opportunisme vrij te pleiten. Bouffier illustreert dat aan de hand van Merkels nucleaire beleid: ‘Het snelle uitstappen uit de kernenergie was natuurlijk ook te wijten aan het feit dat de samenleving de kernenergie steeds minder aanvaardt. Maar de kernuitstap behoorde nooit tot het basisprogramma van de CDU.’
De pointe van Merkels koele kanselierschap, aldus Spiegel-reporter Dirk Kurbjuweit, is nu juist dat ze slechts één keer een verregaande beslissing – de uitstap uit de kernenergie – in een emotionele impuls, halsoverkop, genomen heeft. Hij betreurt het dat Merkel in de crisis van de euro en de eurozone zich alleen maar van haar nuchtere kant laat zien.
Tenminste twee toppolitici van de CDU hebben Angela Merkel aangepord om eens een grote, emotionele toespraak over de toestand van de euro te houden, een redevoering die ook door radio en tv zou worden uitgezonden. Maar telkens opnieuw wees ze de suggestie af.
Merkel voelt zich niet geroepen om een rol te spelen die niet strookt met haar karakter, en dat is doordrenkt van nuchterheid, pragmatisme en flexibiliteit.
DOOR RIK VAN CAUWELAERT EN PIET DE MOOR
Iedereen vraagt zich af hoe lang het nog zal duren voor Merkel haar verzet tegen de invoering van euro-obligaties zal laten varen.
