‘Dat al die schooljuffrouwen zo vaak ADHD constateren bij jongetjes, komt alleen maar doordat ze als kind zelf nooit zo beweeglijk zijn geweest.’ Hersenspecialist Dick Swaab over vroegrijpe meisjes, spuitbussen vol moederliefde en de onzin van GAS-boetes voor 14-jarigen.

‘De hersenen van vrouwen zijn kleiner dan die van mannen’, zegt de Nederlandse neurobioloog Dick Swaab. ‘Maar ze hebben wel een hogere stofwisseling.’ Daarnaast zijn er nog honderden of zelfs duizenden verschillen tussen een mannelijk en een vrouwelijk brein. Stapels dikke boeken zijn daar in de loop der jaren over geschreven. En ontzettend veel feministes hebben zich over die bevindingen opgewonden. ‘Toen we voor het eerst de geslachtsverschillen in de menselijke hersenen beschreven, werd ik zelfs echt aangevallen door de feministische beweging’, vertelt Swaab in zijn kantoor in het Nederlands Herseninstituut in Amsterdam. ‘In de jaren zeventig geloofde men nog dat alles maakbaar was. Zo zouden ouders ervoor kunnen zorgen dat hun kind zich als jongen of als meisje gedraagt. Onzin natuurlijk. Een meisje houdt echt niet van poppen doordat haar ouders haar in een bepaald rollenpatroon dwingen. In de jaren zeventig heb ik dat uitgetest met mijn eigen zoon en dochter. Systematisch gaven we hen allebei hetzelfde speelgoed, maar onze dochter speelde alleen maar met poppen en onze zoon met auto’s. Dat zie je trouwens ook als je aapjes met een stapel speelgoed confronteert.’

Apen weten toch niet wat een auto is?

Dick Swaab: Dat niet, maar net als bij mensen hebben jongensapen minder belangstelling voor gezichten en meer voor bewegende dingen. Al op de eerste dag na zijn geboorte heeft een jongetje vooral aandacht voor de draaiende mobiel boven zijn wieg terwijl een meisje dan al meer naar gezichten kijkt. Dat zijn voorkeuren die al in de baarmoeder door de hoeveelheid testosteron worden bepaald. Meisjes die voor hun geboorte door een bijnierafwijking meer aan testosteron zijn blootgesteld, worden later dan ook tomboys die van jongensspeelgoed en wilde spelletjes houden.

Moet je je als ouder zorgen maken als je peuterdochter de hele tijd met auto’s speelt of je zoon alleen jurken aan wil?

Swaab: Nee, want dat helpt toch niet. Hier in de kliniek zien we veel ouders die met hun zoontje langskomen omdat het toch zo graag moeders jurken aantrekt of de hele tijd op hoge hakken wil lopen. Die mensen zijn dan meteen bang dat hun kind transseksueel is. Maar dat soort gedrag is alleen een voorspeller van homoseksualiteit en niet van transseksualiteit.

Jaren geleden al hebt u op basis van hersen-onderzoek kunnen aantonen dat je je geaardheid niet kunt kiezen. Maar ook daar was lang niet iedereen blij mee.

Swaab: Een grote groep homoseksuele mannen was er toen nog van overtuigd dat elke man homoseksueel was, maar dat alleen een minderheid de keuze maakte om daar ook naar te leven. Ze noemden dat om de een of andere reden zelfs een politieke keuze. Toen ik hen erop wees dat die keuze al in de baarmoeder is gemaakt, werden ze heel boos. Het gevolg was dag en nacht telefoonterreur, demonstraties voor mijn huis, bommeldingen in het lab en thuis. Ik kreeg zelfs bewaking bij mijn colleges omdat de universiteit de situatie eng vond worden.

Toch is het zo: of je heteroseksueel, biseksueel of homoseksueel bent, kun je niet zelf kiezen. Dat ben je al bij je geboorte. Als een moeder tijdens de zwangerschap veel stress heeft, is de kans bijvoorbeeld groter dat haar kind homoseksueel zal zijn. Het stresshormoon kan dan langs de placenta passeren en de hormoonproductie van het kind onderdrukken. Een jongetje zal in dat geval dus minder testosteron maken.

Is het dan een illusie dat we onze kinderen kunnen vormen en bijsturen?

Swaab: Natuurlijk. Zodra een kind uit de baarmoeder komt, heeft het een karakter, beperkingen en mogelijkheden. Het heeft geen enkele zin om het in een andere richting te duwen. Mijn grootmoeder, die concertpianiste was, wou bijvoorbeeld dat ik piano leerde spelen zodra ik kon lopen. Nooit was ze tevreden. Zelfs als ik zo hard werkte als ik kon, vond ze het resultaat nog maar matig. Toen ze in het ziekenhuis werd opgenomen en geen les meer kon geven, was ik ontzettend opgelucht en sindsdien heb ik geen piano meer aangeraakt. Had ik echt talent voor muziek gehad, dan hadden ze me niet bij die piano weg kunnen krijgen.

Klopt de boutade eigenlijk dat meisjes slimmer zijn dan jongens?

Swaab: Nee, maar ze hebben wel een voorsprong doordat ze gemiddeld twee jaar eerder in de puberteit komen dan jongens. Bekijk maar eens een groep twaalfjarigen: de meisjes zien er al als jonge vrouwen uit terwijl de jongens nog klein zijn en in korte broek over het schoolplein lopen. Ook wat hersenontwikkeling betreft, lopen meisjes twee jaar voor en daardoor kunnen ze hun werk op de middelbare school en zelfs nog tijdens de eerste jaren van de universiteit beter organiseren. Dat betekent natuurlijk een enorme winst.

Aan de andere kant zien we bij jongens meer uitersten. In alle domeinen zijn er jongens die extreem goed zijn en andere die extreem slecht zijn. Dat komt doordat wij een X- en een Y-chromosoom hebben en geen twee X-chromosomen zoals jullie. Als er bij ons op een van die twee een foutje zit, is daar geen compensatie voor en kan dat zowel tot iets goeds als tot iets slechts leiden. Vandaar dat veel Nobelprijswinnaars en grote wetenschappers mannen zijn. Maar daartegenover staat natuurlijk dat er ook veel erg domme mannen bestaan. (lacht)

Er wordt vaak beweerd dat jongens beter zijn in wiskunde en meisjes in talen. Is daar iets van aan?

Swaab: Daar durf ik geen uitspraken over te doen, want de studies spreken elkaar tegen. Als je naar de studierichtingen wiskunde en natuurkunde kijkt, zitten daar vandaag wel nog vooral jongens en het lijken ook jongens te zijn die in zulke vakken uitblinken. In de Verenigde Staten hebben ze ooit grote inspanningen gedaan om meisjes ertoe aan te zetten voor exacte wetenschappen te kiezen, maar dat heeft maar weinig uitgehaald. Al heeft veel natuurlijk ook met iemands belangstellingsgebieden te maken.

Waarom zijn de mannelijke verplegers hier in het ziekenhuis bijvoorbeeld allemaal homoseksueel? Of het mannelijke cabinepersoneel van KLM, dat wij daarom graag gay LM noemen? Dat heeft echt niets met een soort glazen plafond voor homoseksuelen te maken, maar wel met het feit dat iedereen een baan zoekt die bij zijn brein past. En dat geldt dus ook voor meisjes.

In de gevangenissen zitten veel meer mannen dan vrouwen. Heeft dat ook met hun hersenen te maken?

Swaab: Mannen zijn nu eenmaal agressiever dan vrouwen. Dat wordt al bepaald in de tweede helft van de zwangerschap als een jongetje testosteron gaat maken en het brein zo in mannelijke richting wordt geprogrammeerd. Als de testosteron dan stijgt in de puberteit, wordt dat systeem geactiveerd. Een jongen kan er dus niet veel aan doen als hij wat agressiever is. Net zoals het zijn schuld niet is dat hij veel meer behoefte aan beweging heeft dan een meisje. Dat is trouwens ook de reden waarom al die schooljuffrouwen zo vaak ADHD constateren bij de jongetjes in hun klas: omdat ze dat zelf nooit hebben meegemaakt, vinden ze het vreemd dat die kinderen zo ontzettend actief zijn. Maar eigenlijk behoort dat gedrag tot de normale ontwikkeling.

Hoe komt het eigenlijk dat sommige psychiatrische ziektes vaker bij vrouwen voorkomen dan bij mannen of omgekeerd?

Swaab: Ieder psychiatrisch en neurologisch ziektebeeld heeft een verdeling over de geslachten en die hangt af van de manier waarop de hersenen tot ontwikkeling zijn gekomen. Daarom zien we boulimie en anorexia vooral bij vrouwen en komt een andere soort eetstoornis, Klein-Levin, uitsluitend bij mannen voor. Ook de geslachtshormonen spelen op dat vlak een rol. Waarom hebben vrouwen bijvoorbeeld tweemaal zoveel kans op een depressie als mannen? Omdat een depressie wordt veroorzaakt door het veel te hard werken van stresssystemen, en die worden geactiveerd door vrouwelijke hormonen en geremd door mannelijke hormonen.

Klopt het dat zelfs moederliefde door hormonen wordt veroorzaakt?

Swaab: De hormoonspiegels die belangrijk zijn voor zorg en binding gaan tijdens de tweede helft van de zwangerschap inderdaad omhoog. De stof oxytocine stimuleert niet alleen de baring en de melkafgifte, maar werkt ook in op de hersenen, waar het belangrijk is voor de binding. Ook het kind zelf geeft oxytocine af als het melk krijgt en vertroeteld wordt. Verwaarloosde kinderen, die bijvoorbeeld in een slechte inrichting zijn opgegroeid, hebben dan weer geen oxytocinereactie als ze worden aangeraakt of geknuffeld. U ziet: als zoiets niet op het juiste moment ontstaat, kun je het later ook niet meer ontwikkelen.

Kan het voor overbezorgde moeders dan een oplossing zijn om de oxytocineproductie te onderdrukken?

Swaab: Je ziet inderdaad vaak dat moeders zich te veel hechten en hun kinderen niet kunnen loslaten. Zelfs als die kinderen uit huis gaan, blijven ze zich ongerust maken. Het is alsof de navelstreng nooit is doorgeknipt en heel rekbaar is. Ik heb zelf ook zo’n vrouw. Zelfs toen onze zoon in de Verenigde Staten werkte, was ze nog altijd bezig met wat er hem allemaal kon overkomen. Zo’n moeder zou je een stof kunnen geven die precies de omgekeerde werking heeft, en die bestaat ook. Maar dan schakel je natuurlijk ook alle andere functies van oxytocine uit, zoals de betrokkenheid bij een orgasme, en dat zou ik niet meteen aanraden.

Op internet wordt nu Liquid Trust verkocht: oxytocine in een spuitbus. Een goed idee voor wie bijvoorbeeld het vertrouwen van een potentiële werkgever wil wekken?

Swaab: Nee, want als je die stof op je kleding spuit, krijgt je baas er niet genoeg van binnen. Intraveneus kan het wel efficiënt worden toegediend, en ook door het in je neus te spuiten. Daar worden nu veel experimenten mee gedaan. Zo wordt het gebruikt door vrouwen die hun kind te vroeg krijgen en bij wie de melkafgifte niet op gang komt.

Is het gevoel dat vaders voor hun kinderen hebben vergelijkbaar met moederliefde?

Swaab: Wij kunnen daar niet tegenop. (lacht) Al vinden tijdens de zwangerschap ook bij de man veranderingen plaats in de hormonen die op de hersenen inwerken. Al voor de geboorte van zijn zoon of dochter stijgen de spiegels van het hormoon prolactine, dat bij de moeder belangrijk is voor de melkproductie, en gaat zijn testosteron tijdelijk omlaag. Maar dat is natuurlijk nog niets in vergelijking met wat er bij de moeder gebeurt. Vaders maken zich later ook veel minder zorgen over hun kinderen.

Hoe bepalend is het gedrag van een zwangere vrouw voor de toekomst van haar baby?

Swaab: Dat is erg belangrijk. Alle stoffen waar een kind in de baarmoeder aan wordt blootgesteld, kunnen gevaarlijk zijn. Zo worden er tijdens de zwangerschap nog altijd te veel geneesmiddelen geslikt. In Nederland drinkt ook nog vijfentwintig procent van de zwangere vrouwen zo nu en dan een glaasje alcohol. Slecht idee natuurlijk. Zeker omdat sommige kinderen daar gevoeliger voor zijn dan andere en we niet weten welke. Er zijn kinderen bij wie je al met één glas alcohol een foetaal alcoholsyndroom kunt veroorzaken. Hetzelfde geldt voor roken, wat nog altijd acht procent van de zwangere vrouwen doet: dat kan hersen-, gedrag- en leerstoornissen veroorzaken. Zelfs de blootstelling aan fijn stof houdt risico’s in, want dat vergroot de kans op autisme.

In België kunnen kinderen vanaf 14 jaar een GAS-boete krijgen. Maar zijn hun hersenen dan eigenlijk al volwassen?

Swaab: Nee, pas tegen het 24e levensjaar zijn alle verbindingen gevormd. In mijn ogen zou het volwassenenrecht dan ook van 18 naar 24 jaar moeten worden opgetrokken. Nochtans hebben we hier een paar regeringen gehad die net jongere kinderen wilden straffen en ook meer en andere straffen wilden. Dat helpt niet, maar het kan natuurlijk wel stemmen opleveren. (grijnst)

Voor alle duidelijkheid: ook jonge criminelen moeten worden gestraft, maar dan wel op de goede manier. Negentig procent van de jongeren in de gevangenissen is psychiatrisch patiënt, maar ze krijgen alleen een gevangenisstraf en geen behandeling. Bovendien wordt hun scholing afgebroken en krijgen ze in plaats daarvan een opleiding in de criminaliteit. Dan is de weg terug natuurlijk erg moeilijk.

Zegt u nu dat jongeren eigenlijk niet aansprakelijk zijn voor hun criminele gedrag?

Swaab: Aansprakelijkheid vind ik een heel moeilijk begrip. Een kind dat echt aan ADHD lijdt, heeft bijvoorbeeld meer kans op crimineel gedrag. Maar ADHD is voor een deel genetisch bepaald en de kans wordt nog groter als de moeder tijdens de zwangerschap heeft gerookt. Wie is dan aansprakelijk voor wat dat kind doet? Hijzelf? Zijn moeder?

Er was onlangs veel te doen over Kim de Gelder, die in een crèche baby’s en hun verzorgsters doodde en verwondde. In de rechtszaal werden zelfs hersen-scans bovengehaald om te bewijzen dat hij niet toerekeningsvatbaar was.

Swaab: Ik heb van die zaak gehoord, ja. Was er bij die jongen een diagnose gesteld?

Meer dan één, want de psychiaters waren het niet met elkaar eens.

Swaab: Goed psychiatrisch onderzoek is natuurlijk van het grootste belang en daar is tijd voor nodig. In elk geval vind je bij dat soort mensen altijd een psychiatrische achtergrond. Zoals ik al zei: in de gevangenissen geldt dat voor de overgrote meerderheid van de mensen. De jongen die zo’n tien jaar geleden de Zweedse minister van Buitenlandse Zaken Anna Lindh vermoordde, had daartoe bijvoorbeeld opdracht gekregen van Jezus. Hij was schizofreen en nam geen geneesmiddelen. En in Nederland werd een tijd geleden een honkballer vermoord door zijn broer toen die in een psychotische toestand was. In plaats van zijn voorarrest in de gevangenis te moeten uitzitten, werd de dader behandeld en later is hij ook niet veroordeeld.

Naast psychiatrische problemen hebben veel criminelen ook een IQ tussen 50 en 70. Dat zijn dus debiele mensen. In de samenleving maken zij 16 procent van de mensen uit, maar in het gevangeniswezen wel 50 procent.

Hoe komt dat?

Swaab: Omdat zij erg makkelijk te beïnvloeden zijn. Als je ze mooie omstandigheden biedt, kunnen mensen met een laag IQ nochtans heel goed functioneren. Toen ik destijds tot arts werd opgeleid, liepen in het ziekenhuis bijvoorbeeld mensen in korte witte jassen rond die de post verdeelden, koffie zetten en monsters naar het lab brachten. Allemaal heel simpele dingen. Maar ze voelden zich goed en kwamen dus niet in de criminaliteit terecht. Vandaag is er in ziekenhuizen of bedrijven geen plaats meer voor hen. Dus lopen ze op straat, ontmoeten ze mensen met minder goede bedoelingen en belanden ze sneller in de criminaliteit.

Hoe komt het dat vooral jongens in de puberteit in de problemen komen?

Swaab: Omdat hun testosteron dan stijgt. Het aantal mannen dat een andere man heeft vermoord, neemt dan ook toe in de puberteit en bereikt een hoogtepunt rond 24 jaar. Tegen die leeftijd wordt het voorste deel van de hersenen rijp en leren die jongens hun impulsen meer te beheersen. Want het zijn vooral jongens: maar een vijfde van het aantal moorden wordt door meisjes gepleegd.

Doen we dan niets met ons hart of vanuit onze buik? Verliefd worden bijvoorbeeld?

Swaab: Op een hersenscan kun je in ieder geval zien of iemand verliefd is. Maar eerlijk: hoe zijn jullie verliefd geworden? Toch niet door de voors en tegens van je partner af te wegen? Dat doe je alleen onbewust. Tijdens heftige verliefdheid zijn het de gebieden diep onder in de hersenen die de dienst uitmaken. Pas na ongeveer een jaar daalt het stresshormoon en beginnen we bewust over de zaak na te denken. Dan pas gaan onze ogen open. (lacht)

DOOR ANN PEUTEMAN EN HAN RENARD/ FOTO’S LIES WILLAERT

‘Het volwassenenrecht kan beter pas vanaf 24 jaar worden toegepast.’

‘Meisjes hebben twee jaar voorsprong op jongens, en dat is een enorme winst.’