Vijf jaar na de dood van Semira Adamu staan vijf rijkswachters voor de rechter. Maar een echte straf riskeren zij niet. En de verantwoordelijken boven hen nog minder.

Het bevreemdt en het beklijft. Het achteloze sterven van Semira Adamu in de armen van haar begeleiders is al eerder lang en breed beschreven, maar het is pas na het zien van het veelbesproken beeldverslag dat er een golfje van ontzetting door het land trekt. De dood van de Nigeriaanse asielzoekster is door de rijkswachters zelf op video opgenomen in de ijdele hoop om hun onschuld te bewijzen, maar vreemd genoeg blijken de twee cruciale episodes te ontbreken. Het tweede frappante feit van het proces van vorige week is dat het openbaar ministerie voor de vijf vervolgde rijkswachters de vrijspraak of opschorting van straf vraagt, wat toch de indruk mag wekken dat het gerechtelijk apparaat zichzelf weer in bescherming neemt. Op de derde plaats blijft er de nuchtere vaststelling dat niemand van de hogere verantwoordelijken en oversten op de beklaagdenbank zit.

De vraag naar de verantwoordelijkheid van de overheid zal deze week tijdens het vervolg van het proces vermoedelijk iets uitvoeriger aan bod komen. Dan zal blijken dat de dood van de Nigeriaanse asielzoekster niet zomaar een toevallig ongeluk is, maar dat er een hele voorgeschiedenis achter schuilt. Begin 1996 werd al in Knack onthuld dat de rijkswacht de gewoonte had om een kussen tegen de mond van lastige gerepatrieerden te duwen. Dat werd in eerste instantie nog ontkend door de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Johan Vande Lanotte (SP.A), maar in een interne nota werd daarna wel toegegeven dat het kussen de voorbije jaren in een honderdtal gevallen was aangewend. Wegens de protesten schortte Vande Lanotte het verdere gebruik van het kussen tijdelijk op en vroeg hij om een interne rijkswachtcommissie op te richten. Die besloot al na de eerste vergadering, met de instemming van een arts, dat het kussen weer moest worden ingevoerd.

SCHOKEFFECT

In oktober 1997 vaardigde Vande Lanotte de nieuwe richtlijn uit die het gebruik van het kussen toeliet, ‘ teneinde het schreeuwen en bijten tegen te gaan‘, op voorwaarde dat de toestand van de betrokkene voortdurend werd geëvalueerd (‘ hoewel het risico op verstikking of bewustzijnsverlies miniem is‘). In april 1998 werd Vande Lanotte opgevolgd door Louis Tobback (SP.A), en die verhoogde de druk om het repatriëringsbeleid te verstrengen, wat toen een topprioriteit voor de regering was. In juli 1998 vroeg Binnenlandse Zaken dat de rijkswacht een ‘crisisovereenkomst’ zou sluiten met Sabena om ‘binnen de kortst mogelijke termijn’ een zestigtal moeilijke gevallen (ook ‘woestelingen’ genoemd) terug te drijven. In september moest nog een akkoord getekend worden om 23 mensen te repatriëren, want daarmee wou Binnenlandse Zaken volgens de rijkswacht ‘een schokeffect’ teweegbrengen. Een van de eersten was Semira Adamu, die toen symbool stond voor het verzet tegen de uitwijzingen.

Een teken dat zij speciaal geviseerd werd, was het feit dat de zingende Semira op 22 september 1998 door een ambtenaar van de Dienst Vreemdelingenzaken opgehaald en tot in het vliegtuig begeleid werd, ook al was dat tegen de regels. Behalve hij waren er nog liefst elf rijkswachters aan boord. Geen wonder dat de vijf aangeklaagde rijkswachters vorige week unaniem verklaarden dat ze ‘onder zware druk’ stonden om de repa-triëring te doen slagen, want anders zou het vreemdelingenbeleid zelf worden ondermijnd: ‘De minister wilde een voorbeeld stellen.’ Dat stuitte alvast op begrip van de milde procureur Steppé, al vond hij het optreden van de rijkswachters wel buitensporig. De procureur zei met klem dat de richtlijn tekortschoot en dat er geen enkele opleiding voorzien was. Ook de wetsdokter verklaarde dat het gebruik van het kussen vanuit medisch oogpunt onverantwoord was, ondanks de richtlijn, en hekelde bovendien het gebrek aan evaluatie.

Tegen Tobback, die zijn politieke verantwoordelijkheid nam door als minister ontslag te nemen, was aanvankelijk ook een klacht ingediend, maar die werd door het parket opzij- geschoven. Minister Vande Lanotte werd eerder al verhoord over het door hem toegelaten kussen en verklaarde: ‘ Ik zie geen persoonlijke fout omdat ik de afweging heb gemaakt tussen de bescherming van de rijkswachters en de bescherming van de uit te wijzen persoon. ‘ De rijkswachters zelf herhalen dat ze alleen de richtlijnen uitvoerden. Maar dat pleit hen natuurlijk niet vrij van individuele verantwoordelijkheid. Op de gruwelijke video was vorige week te zien hoe ze nonchalant lachten en grapten terwijl ze de aan handen en voeten geboeide Semira ondraaglijk lang in een houdgreep hielden en in een kussen versmachtten. Dan stopte de film abrupt. En toen was er niets meer.

Chris De Stoop