‘Op een stormachtige voormiddag in november 2015 passeerde een Russische onderzeeër langs de Belgische kust. Dat hadden we al een kwarteeuw niet meer gezien.’ Dat zegt Kapitein-ter-Zee Carl Gillis, directeur beleidsondersteuning bij de Belgische marine.
Tijdens de Koude Oorlog was het routine: de NAVO-lidstaten organiseerden een gezamenlijke militaire oefening op zee en Sovjet-Russische schepen doken in de buurt op om te observeren. Na de val van de Berlijnse Muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verdwenen de Russische oorlogsschepen uit de NAVO-regio. Van het zuidelijk deel van de Baltische Zee over de Noordzee en het Kanaal en tot de Middellandse Zee: decennialang geen Russische marine meer te bespeuren.
‘De Russische vloten kwamen vrijwel niet meer buiten. De schepen waren in slechte staat, de bemanning was niet getraind. Die tijd is duidelijk voorbij’, zegt Carl Gillis. ‘Vooral in de Baltische Zee is de Russische aanwezigheid merkbaar toegenomen, maar ze breidt zich ook uit naar de Zwarte Zee, de Middellandse Zee én naar onze wateren. Niet alleen in de lucht is Rusland dus assertiever aanwezig, ook op het water.’
Echt schrikken was het niet, zegt Gillis, die herfstdag waarop een dieselelektrisch voortgedreven Russische onderzeeër van bijna zeventig meter letterlijk opdook in de Noordzee. ‘Partnerlanden van de NAVO hadden ons getipt dat er een Rus aankwam.’
Hoe reageert u op zo’n James Bondscenario?
CARL GILLIS: Tijdens de Koude Oorlog hadden we procedures om onderzeeërs te schaduwen in onze wateren. Die hebben we opnieuw uit de lade gehaald. De Castor, een van onze twee nieuwe kustpatrouillevaartuigen, is naar de grens met Nederland gevaren, want de Russische onderzeeër kwam uit die richting. Een Nederlands oorlogsschip heeft het escorte aan ons overgedragen. Vervolgens hebben we de onderzeeër, een zogenaamde Kilo-klasse, begeleid door ons zeegebied en daarna overgedragen aan de Fransen.
De tocht langs België duurde zo’n halve dag. Omdat het slecht weer was, haalde de onderzeeër amper tien kilometer per uur. De Castor bleef steeds op een veilige afstand navigeren.
Onderzeeërs staan bekend om hun stealth, hun onzichtbaarheid. Is het moeilijk om zo’n vaartuig te volgen?
GILLIS: In dit geval niet want uitgerekend in ons zeegebied kwam hij boven water. Net buiten onze territoriale wateren heb je nog een stukje zeegebied waarvoor België verantwoordelijk is. Daar is de onderzeeër door gevaren met de stuurhut boven water. Vanaf het strand was hij niet te zien.
Met een telelens hebben we de onderzeeër vanaf de Castor gefotografeerd. Boven op de brug stonden twee Russische matrozen om roerbevelen te geven. Wij zagen hen, zij zagen ons. We hebben eens naar mekaar gezwaaid.
Waarom kwam de onderzeeër naar boven?
GILLIS: Het Kanaal is een zeer nauwe zee-engte en bovendien het drukst bevaren zeegebied ter wereld, met meer dan 300.000 scheepsbewegingen op jaarbasis. Vanuit veiligheidsoogpunt was het voor de Russen niet evident om daar onder water te blijven. Als voetganger de autosnelweg oversteken, daar is het mee te vergelijken.
Mag een Russisch oorlogsschip zomaar door NAVO-wateren passeren?
GILLIS: Het gaat om internationaal erkend vaarwater. Omdat het Kanaal twee zeegebieden met elkaar verbindt, hebben Russen daar het recht op vrije doorvaart. Ze hoeven dat zelfs niet aan te kondigen. De onderzeeër is uiteindelijk doorgevaren naar de Middellandse Zee. Van daaruit heeft hij naar alle waarschijnlijkheid langeafstandsraketten op IS-doelwitten afgevuurd.
Een bondgenoot in de strijd tegen IS dus. Wat is dan eigenlijk het probleem?
GILLIS: De Russen vormen geen onmiddellijke bedreiging voor ons, maar ze demonstreren graag hun nieuwe elan. Behalve die onderzeeër zijn sinds de zomer van 2015 nog zeven andere Russische oorlogsschepen voor de Belgische kust gepasseerd. Fregatten en bevoorradingsschepen van de noordelijke vloten die naar de Middellandse Zee vertrokken om Russische troepen te ontplooien in Syrië. Vroeger zouden ze nog rond het Kanaal zijn gevaren, om uit onze buurt te blijven. Nu kiezen ze voor de kortste en meest ostentatieve weg: vlak aan onze voordeur. Waarschijnlijk worden die schepen binnen afzienbare tijd afgelost door nieuwe. Ik vermoed dat we ermee zullen moeten leren leven dat oorlogsschepen -het wapenarsenaal aan boord is niet te onderschatten- opnieuw voor onze kust passeren. We moeten er alleszins waakzaam voor zijn.
Gezien Ruslands betrokkenheid bij het conflict in Syrië is het toch logisch dat Moskou oorlogsbodems naar die regio stuurt?
GILLIS: Momenteel bevinden zich meer dan tien Russische oorlogsschepen in het oostelijke deel van de Middellandse Zee, in het kader van de Russische militaire operaties in Syrië. Maar er speelt nog een andere geopolitieke factor. Uitgerekend in dat gebied zijn belangrijke gas- en aardolievelden ontdekt. Cyprus, Libanon, Israël en Egypte willen allemaal een stukje van de koek. Voor Rusland, dat zelf ook enorme gasreserves bezit, is gas het voornaamste exportproduct. Als er plots grote hoeveelheden goedkoop gas uit de Middellandse Zee op de markt zouden komen, zou dat het Russische inkomen doen kelderen. Een deel van de Russische strategie zou dan ook kunnen zijn dat ze voor voldoende onzekerheid in die regio zorgen, zodat niemand het in zijn hoofd haalt om nu al aan de ontginning van de gasvelden te beginnen.’
Volgens u willen de Russen vooral hun aanwezigheid tonen.
GILLIS: Absoluut. Ze geven een signaal aan de NAVO: ‘We zijn terug.’ Herinnert u zich dat Rusland onlangs doelwitten in Syrië bestookte vanaf schepen in de Kaspische Zee? Er bestaan echt wel efficiëntere manieren om die doelen te raken. Eigenlijk was dat machtsvertoon. Rusland wilde laten zien dat het over de capaciteit beschikt om vanuit de Kaspische Zee doelen te raken op meer dan duizend kilometer afstand. Of omgerekend: dat het vanuit de Baltische Zee tot in Brussel kan vuren.
Onlangs publiceerde Rusland zijn nieuwe maritieme strategie: het heeft niet alleen de ambitie om zijn kusten te verdedigen, maar wil ook op verplaatsing spelen. Syrië is zo’n out of area-operatie, die de Russen nu toch al bijna een half jaar volhouden. Blijkbaar kan de Russische marine die inspanning gedurende langere tijd aan.
Verrast u dat?
GILLIS: Ja, omdat de evolutie zo snel is gegaan. Rusland is zijn vloot aan het moderniseren en wil om en bij de honderd schepen, met heel het arsenaal van maritieme middelen: nucleaire onderzeeërs met nucleaire wapens; dieselelektrische onderzeeërs met torpedo’s en langeafstandsraketten; amfibische schepen om troepen aan land te brengen; fregatten, mijnenjagers en destroyers.
U onderstreept dat de Belgische marine nodig is – uitgerekend in tijden dat er over centen wordt gesproken. Is uw framing niet doorzichtig?
GILLIS: Maandenlang hebben we onze lippen op elkaar gehouden over die Russische oorlogsschepen voor de Belgische kust. Net omdat de besprekingen over het strategische plan van Defensie niet waren afgerond. Nu dat plan er is en de minister de beslissing heeft genomen om in de marine te investeren, kunnen we wel met het verhaal naar buiten treden.
DOOR KRISTOF CLERIX
‘Boven op de brug stonden twee Russische matrozen om roerbevelen te geven. Wij zagen hen, zij zagen ons. We hebben eens naar mekaar gezwaaid.’
