Mario Soares, gewezen volksheld, premier en president van Portugal, heeft het lastig dezer dagen. Hij moet toezien hoe de verzorgingsstaat die hij mee heeft uitgetekend stilaan bezwijkt onder de opgelegde besparingen. ‘Er moet een regering komen die de moed heeft om te zeggen: “Wij betalen niet.”‘
Een kwartier na het afgesproken uur gaat de deur open en schuifelt Mario Soares (88) uit zijn bureau. Hij verontschuldigt zich. Zijn gezicht, gelige teint, uitgezakte oogleden, draagt de sporen van de hersenontsteking die hij in januari ternauwernood overleefde. Het hoofd gebogen, het witte haar pluizig, de pas onzeker. De vader van de Portugese democratie is een grootvader geworden. De Partido Socialista (PS), die hij oprichtte met geld van de Duitse SPD, vierde onlangs haar veertigste verjaardag. Zijn triomfantelijke terugkeer uit Parijs, drie dagen na de Anjerrevolutie, ligt intussen alweer 39 jaar achter ons. Soares is een dinosaurus. Als geen ander heeft hij gewogen op de Portugese politiek van de afgelopen vier decennia. Van 1986 tot 1996 was hij president, een soort eerbetoon aan wat hij daarvóór had betekend. Tijdens zijn tweede termijn als premier, van 1983 tot 1985, had hij Portugal de Europese Gemeenschap weten binnen te loodsen. Zijn fameuze epitheton, ‘vader van de democratie’, heeft hij te danken aan zijn eerste termijn. In 1976 slaagde hij erin om de eerste stabiele regering te vormen sinds de revolutie en zo het spook van een communistisch Portugal te verdrijven.
Maar hij was ook de premier die zowel in 1978 als in 1983 het IMF te hulp moest roepen, verscheidene devaluaties doorvoerde en een jarenlange loonstop afkondigde. En de manier waarop hij in 1975 als minister van Buitenlandse zaken de voormalige kolonies de onafhankelijkheid in katapulteerde, wordt onder historici op z’n zachtst beschreven als ‘ongelukkig’.
De invloed van Soares op zíjn PS is groot. Hij was het die voormalig premier José Socrates in april 2011 kon overtuigen om bij de EU en het IMF aan te kloppen voor financiële hulp. De voorbije maanden, voor hij ziek werd, had hij zich ontpopt als een van de felste critici van de rechtse regering Passos Coelho. Zijn uitvallen werden vaak smalend afgedaan als ordinair gestampvoet – hypocriet bovendien, omdat ze van een man kwamen die de voorbije veertig jaar altijd wel ergens mee aan het stuur zat.
Is Portugal een slachtoffer van de internationale crisis, of heeft het expansieve beleid van de voorbije jaren ertoe geleid dat het land nu afhankelijk is van externe financiële hulp?
Mario Soares: De crisis is ontstaan in de VS en heeft daarna Europa besmet. Ze gaat veel verder dan een louter financieel of economisch probleem. Het is een politieke, een sociale, een ethische en een milieucrisis. Ze is fundamenteel ideologisch en ze heeft een doel, namelijk een bandeloos kapitalisme opleggen.
Ze is gefabriceerd?
Soares: Inderdaad. Het klimaat dat vandaag is gecreëerd, het staat volledig in dienst van de financiële markten en enkele grote financiële groepen. Zij hebben de hand in de Europese trojka (met afgevaardigden van de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds, nvdr.). Het strenge en zware besparingsbeleid dat we opgelegd krijgen, is niets anders dan de uitvoering van een ideologisch programma. Onze minister van Financiën, Vitor Gaspar, is een fanaticus van het neoliberale gedachtegoed. Op school heeft hij geleerd om vanuit het financiële systeem te denken. Dat er vandaag mensen zijn die honger lijden, dat zieken sterven omdat ze hun medicijnen niet kunnen betalen, dat laat hem volledig koud. Zijn grootste zorg is dat de schuldeisers op tijd hun geld zien, dat de financiële markten tevreden zijn.
Waar ligt het verschil met de twee keer dat u hulp moest vragen aan het IMF?
Soares: Wij hebben het IMF alleen gevraagd als geldschieter. Er is toen een Italiaanse dame naar hier gekomen(Teresa Ter-Minassian, nvdr.), heel keurig, ze heeft ook nooit publieke verklaringen afgelegd. Het IMF heeft ons toen geld geleend tegen de laagst mogelijke interestvoeten, en binnen het jaar hadden wij onze problemen opgelost. Er is nooit geopperd om een zwaar besparingsprogramma op te leggen.
De financiële markten waren ondergeschikt aan de staten. Nu is het omgekeerd. Niemand durft tegen hen in te gaan. Behalve dan Angela Merkel, die de stellingen van haar neoliberale minister van Financiën verkondigt.
Hoe zwaar weegt dit op een democratie?
Soares: De leden van onze regering durven niet meer buiten te komen, omdat ze worden uitgejouwd. Wie geen rekening houdt met de mensen, speelt met vuur. Onze democratie is vandaag in gevaar. Net zoals in Spanje, Italië, Frankrijk en zelfs in Duitsland. Een staatsgreep is niet langerondenkbaar, zowel van extreemlinks als van extreemrechts.
Hoe beleeft u dit, als ex-politicus en als mens?
Soares: Ik heb het lastig. Net zoals ook (gewezen West-Duits bondskanselier) Helmut Schmidt of andere socialisten het lastig moeten hebben. Ik ben furieus over de gang van zaken. Af en toe wordt het me te veel, en dan reageer ik misschien wat scherp. Een paar dagen geleden zei ik in een interview dat Dom Carlos (de voorlaatste koning van Portugal, vermoord in 1908, nvdr.) voor minder is omgebracht. Uiteraard wil ik niet dat president Cavaco Silva wordt vermoord. Maar als deze mensen op deze manier blijven voortregeren, dan zetten ze ons hele democratische bestel op het spel.
Heeft Portugal wel een andere keuze dan doen wat de trojka opdraagt?
Soares: Zeker. We moeten terugkeren naar de basiswaarden van de democratie. Mensen moeten opnieuw geloven in de instellingen. En dat kan alleen door de democratie te respecteren en het democratische gedachtegoed en de sociale staat verder te ontwikkelen. Wat telt, zijn de mensen. Niet de schuldeisers en de markten.
Griekenland heeft het niet slecht aangepakt. Als we de onheilsberichten moesten geloven, dan zou het land definitief verdwijnen onder zijn schuldenberg. Maar de financiële markten hebben ingezien dat ze een land, de bakermat van de Europese beschaving, niet zomaar als het vuil van de straat konden behandelen. Zodra de leningen binnen waren, hebben de Grieken een oude schade-eis van na de Tweede Wereldoorlog op tafel gelegd. Dat is precies wat Portugal ook moet doen.
Hoe dan?
Soares: Er moet een regering komen die de moed heeft om te zeggen: ‘Wij betalen niet.’ Portugal heeft niet het geld om deze schuld, deze interesten af te betalen. Net zoals zal blijken dat Spanje niet kan betalen. De financiële markten weten dat ook. Maar wat hen interesseert, zijn de interesten die ze nu kunnen vangen.
Waarom slagen de Europese sociaaldemocraten er niet in om daar iets tegen in te brengen?
Soares: Europa was Europa zolang de socialistische en christendemocratische partijen elkaar in evenwicht hielden. Er was solidariteit, gelijkheid tussen de partijen, maar vooral ook een Europees programma met een duidelijke richting. Toen hier de dictatuur ten val werd gebracht, waren overal socialisten en christendemocraten aan de macht. Willy Brandt in Duitsland, Joop den Uyl in Nederland, bij jullie Leo Tindemans. Dat was ons grote geluk. Zij hebben ons de mogelijkheid gegeven om een overgang naar de democratie te organiseren zonder grote kosten.
Waar is het dan fout gelopen?
Soares: De twee grote partijen zijn beginnen weg te kwijnen met de komst van Margaret Thatcher in het Verenigd Koninkrijk en Ronald Reagan in de Verenigde Staten. De neoliberale politiek werd klakkeloos overgenomen, ook in Portugal. En vandaag zijn in Europa bijna uitsluitend zeer conservatieve partijen aan de macht die zweren bij het gedachtegoed van Thatcher. Dat heeft Europa aan de rand van de afgrond gebracht.
Waarom vindt de boodschap van de socialistische partijen nauwelijks nog gehoor?
Soares: De partijen staan zwak, dat klopt. De boodschap leeft nog wel, maar het gaat er slecht mee. Eigenlijk al sinds Tony Blair, die gewoonweg een tragedie was voor het socialisme. Hij zei wel dat hij een socialist was, maar dacht alleen maar aan geld verdienen. De derde weg heeft nooit bestaan. Het kapitalisme met een menselijk gelaat is een bedrieger gebleken. Vandaag hebben we opnieuw een losgeslagen systeem dat mensen vermorzelt. Ik heb niets tegen het kapitalisme. Maar als het de regels van de democratie niet volgt, werkt het niet meer. En dat is wat er vandaag gebeurt in Portugal.
Kunnen de twee grote politieke families opnieuw geloofwaardig worden?
Soares: Ik denk van wel. De socialistische partijen zijn zich hier en daar aan het herpakken. François Hollande heeft het moeilijk in Frankrijk, maar dat heeft hij niet aan zichzelf te wijten. Ik geloof rotsvast in een wederopstanding. Ook van de christendemocraten. Ik hoop dat deze paus, die open en progressief is, hen een duw in de rug kan geven. Want beide partijen zijn noodzakelijk om tot eensgezindheid te komen over een politiek eengemaakt Europa.
Het is niet te laat voor een nieuwe, verregaande stap in de Europese integratie?
Soares: Nee. De politieke partijen moeten zich heruitvinden. Ze moeten terugkeren naar de fundamentele waarden die aan de basis lagen van het Europese project. Dit Europa heeft nog weinig van doen met het project waartoe wij in 1986 zijn toegetreden. Het was een serieus project, dat niet gegijzeld was door de interne belangenstrijd die we vandaag zien.
Moet Portugal in de eurozone blijven?
Soares: Uiteraard. Ik ben een absolute voorstander van de eenheidsmunt. Maar dan op voorwaarde dat hij gedragen wordt door een centrale bank die vrij kan werken en de steun geniet van alle lidstaten. Er moeten ook andere garanties komen, zoals een echte economische regering. Dat die vandaag niet bestaat, blijft een van de grote fouten in de Europese constructie.
Wanneer heeft de EU zijn grootste vergissing begaan?
Soares: Op dit moment. Mevrouw Merkel en haar minister van Financiën die blijven vasthouden aan die rigoureuze spaardoctrine, zorgen voor moeilijk herstelbare schade. De Frans-Duitse as is een Duitse as geworden. Commissievoorzitter José Barroso is een schertsfiguur die alleen doet wat hem wordt opgedragen. En dat terwijl Duitsland goed is behandeld na de eenmaking. Wij hebben ook meebetaald om de ongelijkheid tussen Oost- en West-Duitsland weg te werken. Er is geen enkele reden om het zuiden van Europa vandaag op deze haast imperialistische manier te behandelen.
Is het Europese project mislukt?
Soares: Nee. Ik weiger te geloven dat zo’n rijk en belangrijk project zomaar op de klippen loopt. Er gaat een universele waarde van uit. Die laat je niet verloren gaan. Europa heeft zeker nog een kans, maar alleen als er eensgezindheid komt tussen de lidstaten en er werk wordt gemaakt van een gemeenschappelijke regering waarin elk land gelijkwaardig wordt behandeld. Er is geen alternatief. Al het andere betekent een drama. Niet alleen voor Europa, maar voor de hele wereld.
DOOR WOUTER DE BOECK
‘De Portugezen hebben óók meebetaald om de ongelijkheid tussen Oost- en West-Duitsland weg te werken. Er is geen enkele reden om ons bijna imperialistisch te behandelen.’
