Midden augustus verkozen de Kazachen een nieuw parlement. België stuurde senatoren als waarnemers van de OVSE. Een impressie van een voorspelbare stembusslag, een monddode oppositie, en de echte reden waarom niemand Kazachstan durft te zeggen waar het op staat.
Buiten onze grenzen kan politiek soms simpel zijn. Neem nu Kazachstan. Op 18 augustus werden daar parlementsverkiezingen georganiseerd, en de uitslag stond al op voorhand vast: de partij van president Nursultan Nazarbajev zou winnen. De vraag was hoe. Adil Nurmakov van de Nationaal Verenigde Sociaaldemocratische Partij (NVSD) weet precies hoe. Door op enorme schaal te frauderen, meent hij: ‘Een groot deel van de stemmen werd digitaal verwerkt. Dat systeem staat volledig onder controle van de Nationale Veiligheidsdienst. Waarnemers hebben er geen toegang toe, en het is geproduceerd in Wit-Rusland.’
Op 19 augustus was de uitslag officieel: de partij van de president won alle zetels. Het parlement van Kazachstan telt 107 zetels. Negen daarvan worden door de president direct benoemd, om zo een ‘eerlijke vertegenwoordiging van de verschillende etnieën’ te garanderen. De overige 98 zetels waren verkiesbaar. En gaan dus allemaal naar de Nur-Otanpartij. Nur-Otan, sinds 2006 onder leiding van de president, kreeg 88 procent van de stemmen. Andere partijen haalden de kiesdrempel van 7 procent niet. Volgens de officiële gegevens heeft ruim 64 procent van de stemgerechtigden zijn stem uitgebracht.
En die waarnemers dan? De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), de pan-Europese waakhond bij verkiezingen, stuurde ruim 400 waarnemers naar Kazachstan. Onder hen de Belgische senatoren Elke Tindemans (CD&V) en Paul Wille (Open VLD). Kazachstan wil in 2009 voorzitter worden van de organisatie, dus er stond midden augustus veel op het spel.
‘Problemen mogen de vooruitgang in Kazachstan niet verduisteren’, zei David Wilshire, een Britse senator die deel uitmaakt van de OVSE-missie in Kazachstan, op een persconferentie. ‘In een land dat de transitie maakt naar een democratie is het trouwens niet vreemd dat niet alles even soepel verloopt.’ Dat klinkt zalvend, net als het commentaar van missiehoofd Lubomir Kopaj, die de bezwaren van Adil Nurmakov en zijn NVSD aan de kant schoof. ‘We hebben wel degelijk het elektronische stemmen onderzocht. We hebben drie experts op de zaak zitten.’ Wel gaf hij aan dat de kiezers het elektronische stemmen wantrouwden. ‘Amper 4 procent van de bevolking heeft daar gebruik van gemaakt. Dat is een duidelijk signaal’, aldus een voorzichtige Kopaj. Waarna alsnog een slip of the tongue volgde: ‘Ik heb nog nooit een democratisch land gezien dat bestuurd wordt door één enkele partij.’
Het OVSE-rapport dat na de persconferentie werd uitgereikt, velde een zwaarder oordeel over de stembusgang. De organisatie hekelt niet alleen de onevenredige media-aandacht voor Nur-Otan, maar ook het wettelijke kader waarbinnen de verkiezingen plaatsvonden. De kiesdrempel van 7 procent was te hoog, en de samenstelling van de verschillende kiescommissies verliep oneerlijk – Nur-Otan kreeg in veel gevallen een buitenproportionele vertegenwoordiging.
Het stemmen zelf verliep volgens het rapport ‘rustig’, het tellen van de stemmen niet. In ruim 43 procent van de gevallen werd het geheel door waarnemers omschreven als ‘negatief’. Het rapport beschrijft ‘omvangrijke onregelmatigheden’. Toch waren enkele waarnemers en diplomaten niet gelukkig met het rapport van de OVSE. ‘De toon is te zacht’, zei een westerse diplomaat. ‘U en ik weten waarom, maar ik durf het niet uit te spreken.’ Wel, hier komt het: Kazachstan bezit een van de grootste strategische olievoorraden ter wereld.
BELGISCHE CONTROLE
Namens de Belgische Senaat werd Elke Tindemans afgevaardigd als OVSE-waarnemer. ‘Voorlopig ziet het er redelijk uit’, zegt ze op verkiezingsdag in een hotel in Almaty. ‘Behalve internationale waarnemers zijn er veel lokale waarnemers, en die zijn eigenlijk allemaal van Nur-Otan. De grote afwezige is de NVSD. Alleen op het eerste stembureau heb ik iemand gezien.’
Tindemans reisde verschillende stembureaus af in en om de stad Almaty, de vroegere hoofdstad van Kazachstan. Sinds tien jaar is Astana de hoofdstad, een futuristische nieuwbouwstad midden in de woestijn. ‘Ik ben op 16 augustus aangekomen, we kregen uitleg over de procedures en de technieken van het waarnemen’, vertelt ze. In Astana ontmoette ze vertegenwoordigers van politieke partijen en verschillende media. ‘Dat laatste was pikant. Er zat iemand bij die bijzonder agressief overkwam.’ In Kazachstan heeft de vrije pers het hard te voortduren. In de jaarlijkse ranglijst van Reporters Sans Frontières staat het land op de 128e plaats, tussen Swaziland en Rwanda. Tindemans: ‘Die agressieve journaliste was waarschijnlijk van de staatsmedia.’ Haar ontmoeting met de politieke partijen was anders. ‘Ze beloven allemaal hetzelfde, maar gaan inhoudelijk niet diep. Er zijn hier zelfs nog communisten die alles weer willen verdelen. De oppositie gebruikte de ontmoeting vooral om zich te beklagen tegenover de westerse waarnemers.’ Sommige klachten zijn terecht, denkt Tindemans. ‘De kiesdrempel ligt op 7 procent, terwijl de 5 procent bij ons al hoog is.’ Bovendien ligt de procentuele deelname van vrouwen aan de verkiezingen erg laag. Peilingen hebben het over 15 procent. Tindemans: ‘Ik ben geen feministe, maar een vrouw in de politiek kan nooit kwaad. Natuurlijk hoeft er geen fiftyfiftyverdeling te zijn – we zoeken nooit naar vrouwen omdát het vrouwen zijn. Maar die 15 procent vrouwen is hier slechts indicatief. Je stemt hier op een partij, en de partij bepaalt achteraf wie in de Senaat komt.’
Later op de verkiezingsavond ging het er slechter toe. ‘Het tellen van de stemmen ging wel héél vlot. Ze hebben er een keer overheen gelezen, niets werd dubbel gecontroleerd. Toen de protocollen met de resultaten moesten worden ingevuld, bleken er problemen met de computer. Uiteindelijk kreeg Nur-Otan in mijn stembureau ongeveer 70 procent van de stemmen. De NVSD was duidelijk tweede, en de rest had verwaarloosbare resultaten.’
De opkomst was teleurstellend. ‘Ik snap niet waarom mensen wel geregistreerd staan, en uiteindelijk niet komen opdagen’, aldus Tindemans. De opkomst in haar stembureau lag rond de 25 procent. Opvallend weinig jongeren gingen stemmen. ‘Dat verbaast me niet. In Roemenië heerste er onder de eerste corrupte regeringen na de val van het communisme ook een politieke lethargie. Vooral jongeren denken dan: “Laat de boel maar de boel, ik wil leven!” Ze willen niet per se stemmen, ze willen een auto. Status is belangrijk wanneer je al die tijd niets hebt gehad.’
ZELFBEWUSTE NATIE
In december 2005 ging de Belgische ambassade in Astana open, net voor de start van het Belgische voorzitterschap van de OVSE. ‘Het pand en een deel van de logistiek delen we met de Nederlandse ambassade’, zegt de ambassadeur Christian Meerschman. ‘We hopen hiermee een voorbeeld voor de Europese Unie te geven.’ Volgens de ambassadeur heerst in Kazachstan, en vooral in Astana, een specifieke cultuur. ‘Men spreekt hier louter met twee woorden, een chef is bijzonder belangrijk en heeft aanzien.’ Daaruit volgt volgens Meerschman dat fraude bij verkiezingen of manipulatie via de media eigenlijk overbodig is. ‘President Nazarbajev is populair. Zelfs als de verkiezingen volledig in overeenstemming met OVSE-normen zouden verlopen, zou hij nog makkelijk 70 tot 80 procent van de stemmen halen.’ Toch herkent de ambassadeur de problemen die uit het OVSE-rapport blijken. Een gevolg van ‘oude gewoonten en reflexen’, aldus Meerschman. ‘Dat stamt nog uit de sovjettijd. Een voorzitter van een stembureau denkt een goede beurt te maken bij het gezag wanneer in zijn stembureau alle stemmen naar Nur-Otan gaan.’
De ambassadeur pleit voor een aanhoudende dialoog met Kazachstan. De gooi naar het voorzitterschap van de OVSE vindt hij in dat opzicht niet negatief. ‘We werken goed samen. In het verleden is gebleken dat Kazachstan in veel gevallen bereid is om zijn nationale wetgeving aan te passen op Europese normen, zowel op politiek als economisch-technisch vlak’, aldus Meerschman. Hij geeft als voorbeeld een bezoek van Karel De Gucht (Open VLD) aan Kazachstan in 2006. De Gucht informeerde of het land bereid zou zijn op te treden mocht er in de regio een nieuw ‘Andijan’ uitbreken (tijdens een opstand in die stad in Oost-Oezbekistan vielen in 2005 honderden doden, nvdr). ‘Kazachstan liet duidelijk weten dat het daar bilateraal niet op zit te wachten, maar wanneer er in OVSE-verband een consensus werd gevonden, dan zou het zonder aarzeling optreden. Kazachstan is bijzonder zelfbewust.’
Dat mag ook blijken uit een ander signaal dat het land uitstuurt. Kazachstan haalde in één beweging de banden aan met de Shanghai Zes (een intergouvernementele samenwerkingsorganisatie bestaande uit Rusland, China, Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan en Oezbekistan). Meerschman: ‘Eigenlijk zegt Kazachstan daarmee: als Europa ons nu niet wil hebben, dan kijken we naar het Oosten. Eigenlijk is dat een vorm van chantage.’
GEEN DODEN
Terug naar verkiezingsdag, laat op de avond. Adil Nurmakov van de Nationaal Verenigde Sociaaldemocratische Partij zit in zijn kantoor. Er staat een betonnen omheining van drie meter hoog rond. Op de achtergrond ligt het Tian Sjiangebergte, we zitten op 200 kilometer van de Chinese grens. Nurmakov ziet er moe uit. ‘We hebben overal in het land onze eigen waarnemers. De officiële resultaten die nu binnenstromen kloppen gewoon niet’, zegt hij. Hij toont hoe in een kiesdistrict niet ver van Almaty om 10.00 uur een opkomst van 12 procent bekend was; twee uur later was dat 11 procent. ‘Ook nu weer zijn de lijsten met geregistreerde kiezers niet openbaar gemaakt. Er staan veel mensen op die verhuisd zijn, of overleden. Grote groepen kiezers rijden van stembureau naar stembureau. Iedere keer stemmen ze opnieuw. Voorzitters van stembureaus hebben de mogelijkheid om extra kiezers in te schrijven, en dat doen ze maar al te graag.’
En toch is er enigszins sprake van vooruitgang. ‘Er zijn dit jaar geen doden gevallen. Het is nu rustiger dan bij de presidentsverkiezingen van 2005’, legt Nurmakov uit. Bovendien berichtten de media dit jaar positiever over de Nationaal Verenigde Sociaaldemocratische Partij dan voordien. ‘Als deze verkiezingen echt vrij zouden zijn, zoals in West-Europa, dan krijgt mijn partij minimaal 25 procent van de stemmen.’
Uiteindelijk ging geen enkele zetel van het parlement naar de oppositie. Senator Paul Wille van Open VLD laat weten dat hij moeite heeft een eenduidig oordeel te vellen. ‘Het is een complex proces. Wanneer we louter naar de verkiezingsdag kijken, heb ik weinig negatiefs te melden over deze verkiezingen. Ook het tellen van de stemmen verliep in “mijn” stembureau goed. Alle partijen ondertekenden het protocol.’ Belangrijker zijn de wetgeving en de voorbereidingen van de verkiezingen, weet ook Wille. ‘Het verbod op kartelvorming heeft de rechten van de oppositie weinig geholpen. Ook het feit dat je niet op een persoon kunt stemmen, en alleen op een partij, is weinig positief.’
Kazachstan is volgens de liberale senator klaar om een grotere rol te spelen in de regio. Wille: ‘De invulling daarvan, dat wordt afwachten. Ik ben het type politicus dat dergelijke naties graag krediet wil geven wanneer dat een positief effect heeft in de regio. Maar het voorzitterschap van de OVSE is wel heel hoog gegrepen. Het zou van stijl getuigen als de president, ondanks de verkiezingsuitslag, alsnog bepaalde democratische hervormingen zou doorzetten.’
Op de hoek van een straat vlak bij een stembureau in Almaty zit een man die watermeloenen verkoopt. Hij komt eigenlijk uit Karganda, een stad in het noorden van Kazachstan, maar reisde met een vrachtwagen vol watermeloenen naar Almaty. ‘Hier kunnen mensen zoetigheid meer waarderen, en mijn watermeloenen zijn bijzonder zoet! Proef maar!’ Hij is verbaasd wanneer ik hem vraag of hij is gaan stemmen. ‘Zijn er verkiezingen? Ik vroeg me al af waarom het zo rustig is op straat. Niemand koopt vandaag watermeloenen.’
DOOR OLAF KOENS IN MOSKOU / ALMATY
