De Europese identiteit was het belangrijkste gespreksthema van het eerste European Art Forum in Salzburg. Blikvanger was de veelbesproken Palestijnse Amerikaan Edward W. Said.

HET vruchtbaar misverstand tussen Gerard Mortier en het Oostenrijkse Salzburg duurt voort. De intendant van de Festspiele die na eindeloze palavers zijn contract toch vernieuwde, bood de stad zopas het eerste European Art Forum aan. Salzburg is een juweel rijker en heeft er een argument bij om zich tot culturele metropool van Europa uit te roepen. Met de bescheiden steun van de Europese Unie werden grote namen uit de culturele, politieke en industriële wereld naar de stad gelokt. Goed voor de uitstraling en de ambitie van Salzburg en de omzet van de lokale horecasector.

Op het forum werd lang en veel gepraat, maar de grote polemiek waarop Mortier gehoopt had, kwam er niet. De intendant had nochtans de omstreden Palestijnse Amerikaan Edward W. Said gevraagd om de openingsrede te houden. Said, een literatuurwetenschapper, cultuurcriticus, begenadigd pianist en een gedreven militant van de Palestijnse zaak, resumeerde enkele controversiële stellingen uit zijn even spraakmakend als erudiet boek ?Culture and Imperialism?. Zijn pleidooi tegen Europese zelfgenoegzaamheid werd beleefd aanhoord. Oostenrijkse gezagsdragers en Salzburgse prominenten zijn er op getraind om licht onbehagen deskundig te camoufleren. Dit (bekend) aspect van de Europese identiteit stoorde Mortier meer dan Said. Voor hem was Salzburg slechts een heel kort tussenstation. Zijn leven speelt zich af tussen Jeruzalem, waar hij werd geboren, Caïro, waar hij opgroeide en New York, waar hij werkt. Een gesprek met een politiek geëngageerd academicus.

Dit continent blijft met zijn identiteit worstelen en na elk debat volgt een nieuwe bevraging. Is dit het zoveelste crisissymptoom ?

EDWARD SAID : Ongetwijfeld is het een uiting van onzekerheid. We leven in turbulente tijden en niets wijst erop dat daar vlug verandering in komt. Met het einde van de bevrijdingsbewegingen in de Derde Wereld, het definitief failliet van de Sovjetunie en de bijna-verdwijning van de linkerzijde, zijn de omwentelingen nog lang niet afgelopen. In de nieuwe wereldorde, waarin de Verenigde Staten zo’n dominante rol spelen, zijn de mensen op zoek naar zekerheden. Ze vallen terug op het lokale en klampen zich dikwijls aan een primitief identiteitsbesef vast. Vandaar de opmars van regio’s, religie en nationalisme. Er is echter meer aan de hand. Er is groot ongenoegen over de politieke en economische gang van zaken. De vrije markt en de dictaten van de Wereldbank hebben het sociale systeem zo overhoop gehaald dat velen uit de arbeiderswereld, maar evengoed uit de middle classes, angst voor de toekomst hebben. Omdat geen enkele regering erin slaagt een sociale visie te formuleren, die de bevolking opnieuw een perspectief biedt, wordt teruggegrepen naar simplistische recepten.

Daarom flirten zoveel politici met filosofen en kunstenaars ?

SAID : Natuurlijk. Bovendien is, zoals Jean-François Lyotard schreef, voor de meeste Europeanen de tijd van de grote verhalen over emancipatie en Verlichting voorbij. We zijn nu op zoek naar kleinere dingen die ons tot rust kunnen brengen. Voor mij is die cultus rond de identiteit een terugval. Het is iets leegs. Wat helpt het je verder als je haarfijn je particulariteiten kunt definiëren ?

Deze zelfreflectie is misschien typisch Europees. Tenslotte is Hamlet in Europa bedacht.

SAID : Allicht is dat zo. Het verbaast me telkens opnieuw hoe Europa in politieke en economische dossiers aarzelt. Sinds het verdrag van Maastricht had ik een krachtdadiger en eensgezinder optreden verwacht.

Bent u een voorstander van Maastricht ?

SAID : Ja. Voor zover ik er iets van begrijp, kan dit verdrag een alternatief voor de Amerikaanse dominante politiek zijn. Het is een mysterie voor mij dat zo weinig Europese intellectuelen en politici dat niet inzien. Altijd opnieuw merk ik hier de berusting en wordt de grote politiek aan de Amerikanen overgelaten. Kijk wat in voormalig Joegoslavië gebeurde. De Duitsers, Fransen en Britten waren er mee bezig, maar de Amerikanen forceerden het vredesakkoord. Wat drijft Europa om altijd zijn onmacht te demonstreren ? Misschien is dit wel de besluiteloze Hamlet. Er is geen persoonlijkheid, geen idee, geen visie die Europa over zijn twijfels helpt.

Waarom twijfelen de Verenigde Staten zoveel minder ? Is het de invloed van het conservatisme, waarbij cultuur tot een dogma verwordt en pertinente vragen onontvankelijk worden verklaard ?

SAID : Dat speelt mee. Zie naar Groot-Brittannië. De conservatieven zitten er aan de grond en beseffen nauwelijks nog hoe het er in de wereld en de economie aan toegaat. Toch weten ze perfect wat de Britse identiteit inhoudt : ?doen zoals vroeger.? Het is een combinatie van tradities, sclerose en egocentrisme. In feite gaat het om een afweerreactie tegen migranten, tegen Europa, Amerika en de Derde Wereld. De VS gaan een beetje dezelfde richting uit. Sinds ik er in de jaren vijftig als student aankwam, raakte de kloof tussen de rassen steeds verder uitgediept. Niet alleen tussen blank en zwart, maar ook tussen de latino’s en alle andere etnische minderheden. Niemand praat nog over de melting pot, niemand gelooft er nog in.

De Verenigde Staten waren een natie van migranten en nu gaat alle aandacht naar het stoppen of het beperken van de migratie. En dan is er de verbijsterende aantrekkingskracht van de religies. Vooral het zuiden beleeft een onwaarschijnlijke wildgroei van simplistische, paranoïde en fundamentalistische sektes. Zelfs in de Joodse gemeenschap, maar ook bij de moslims, is er een revival van tribale waarden en conservatieve ideeën. Die combinatie van racisme en religie dreigt de ekonomische problemen van het land pas echt onoverzichtelijk te maken. Vergeet niet dat zowat vijftig miljoen mensen niet eens tegen ziekte zijn verzekerd.

De godsdienst als alternatieve verzekering ?

SAID : Je hebt dan toch iets. De nieuwe doorbraak van Hamas en Hezbollah is verklaarbaar. Ze bouwden scholen, ziekenhuizen en voedselcoöperatieven. In Amerika zelf is de vraag hoe we de natie moeten definiëren tot een groot, nationaal probleem uitgegroeid. Altijd opnieuw herhaalt president Bill Clinton dat Amerika moet bewegen. Over welk Amerika hij het heeft, is me echter niet duidelijk.

In voormalig Joegoslavië en de Golf bleef de Verenigde Staten alleszins niet bij de pakken zitten.

SAID : Dat waren militaire acties. Washington moet met enige regelmaat de spierballen laten rollen en zijn superioriteit demonstreren. De Golf-oorlog was tenslotte een strijd om grondstoffen, geen gevecht tegen een agressor. Het militair budget blijft dus groeien, ook in reële dollars. Vorig jaar zelfs met 15 procent. Veel faalt in Amerika, het enige dat de schijn hooghoudt, is de militaire krachtpatserij.

Volgens u wortelt de Europese cultuur in een koloniaal en imperiaal verleden. Lijdt Europa aan een identiteitscrisis, omdat het niet langer een grootmacht is ?

SAID : Het verlies van het imperium is één van de belangrijkste oorzaken van de huidige malaise. Engeland kwijnt weg van nostalgie als het aan zijn overzeese gebieden denkt. Ook Frankrijk zit nog altijd met een kater. De wijze waarop president Jacques Chirac in het vroegere Franse protectoraat Libanon optreedt, blijft verbazen. Alsof Libanon nog altijd een deel van Frankrijk is. Maar ook in de andere, voormalige koloniale mogendheden zoals Nederland, Duitsland of Italië domineert het verleden de culturele situatie. De Europese cultuur heeft het verlies van het imperium nog altijd niet verwerkt, laat staan vervangen. Vorig jaar nam ik in Duitsland deel aan een seminarie over cultuur en macht. Ik hoorde er vooral over zuiverheid en uitzuiveren praten. Hoe kunnen we van Duitsland opnieuw Duitsland maken ? Ik stond perplex.

Is een Europees imperium dan de oplossing ? De natiestaat is toch uitgeteld.

SAID : Een rekolonisatie is natuurlijk nonsens. Toch kan Europa een specifieke rol vervullen en in Straatsburg en Brussel wordt daar al de aanzet toe gegeven. Europa kan een forum zijn, waar andere dan Amerikaanse standpunten een kans krijgen. Rond de Derde Wereld, de economische groei en de welvaart zijn er andere klemtonen gewenst dan die van Washington. Europa heeft ook een specifieke taak inzake culturele samenwerking. Op de Westelijke Jordaanoever overleven vele organisaties slechts via de steun van Europa. Zo werkte mijn zoon als vrijwilliger voor een beweging die zich voor de rechten van Palestijnse arbeiders inzet. De Palestijnse vakbonden betekenen er immers niets, omdat ze compleet door Yasser Arafat worden gecontroleerd. De Europese Unie levert hier mooi en belangrijk werk. Het tegendeel van een imperiale politiek. Noem het partnerschap.

Of liefdadigheid.

SAID : Nee, zeker niet. Van het heroïsche beeld van het imperialisme, zoals het in ?Heart of Darkness? van Joseph Conrad opduikt en dat over het Belgisch kolonialisme handelt, blijft niets meer over. Er bestaat wel een decente notie van samenwerking, waarbij Europa zich inzet om een civiele samenleving uit te bouwen. Dat is nuttig en zinvol politiek werk. Met liefdadigheid heeft het niets te maken.

Op beslissende momenten zal een machteloos Europa echter altijd wijken voor de Amerikanen.

SAID : Maar Europa heeft macht, het gebruikt ze alleen niet. Waarom reageerde het niet toen de VS het vredesproces in het Nabije Oosten uit de Verenigde Naties haalden en er een bilateraal dossier van maakte ? Zo hadden de Verenigde Staten alles onder controle. Waarom aanvaardt Europa zo’n brutale machtsgreep ? Even onbegrijpelijk is dat de reorganisatie van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties geen Europese topprioriteit is. Dat heeft allemaal minder met macht dan met een gebrek aan politieke wil te maken.

Historisch koppelt u Europese cultuur aan imperialisme. Zou er zonder Napoleon geen Beethoven zijn geweest ?

SAID : Laten we niet elk gebeuren aan één figuur of heroïsche leider ophangen. De antropologie, de geografie, de geologie, de sociologie en de literatuur, in het bijzonder de roman, zijn wel zeer schatplichtig aan het imperium. Zonder het imperialisme zou de Europese cultuur er heel anders uitzien. Ik ben er ook van overtuigd dat het nationalisme van het einde van de negentiende eeuw direct voortvloeide uit de concurrentieslag die de Europese landen rond de kolonies leverden.

Enige tijd geleden zei de secretaris-generaal van de Navo, Willy Claes, dat de islam de grootste bedreiging voor het Westen vormt. Hoe interpreteert u die uitspraak ?

SAID : Wie de geschiedenis tussen de islam en Europa niet kent, begrijpt niet waarover Willy Claes spreekt. Je denkt dat hij ?slechts? over fundamentalisme praat, maar zo simpel is het niet. Het gaat om meer dan een oprisping. Hier wordt de eeuwenlange angst voor de existentiële, culturele en vooral religieuze dreiging van de islam geformuleerd.

Claes is een ongelovige socialist en geen christen.

SAID : Dat weet ik, maar dat doet er niet toe. Op dit punt zijn socialisten dikwijls erger dan de anderen. Je merkt het al bij Karl Marx. Zijn denken stoelt op de vooruitgangsidee en tradities en gewoonten moeten hoe dan ook worden opgruimd. Marx was vierkant tegen het Britse kolonialisme in India. Maar hij schreef wel dat het de enige weg voor India was om zich te bevrijden van oriëntalisme, slavernij, kasten en rituelen. Voor hem was kolonialisme in feite een noodzakelijk kwaad om tot de moderne wereld toe te treden. De socialisten hebben er lange tijd ook zo over gedacht en het is geen toeval dat de meeste socialistische partijen na de oorlog uitgesproken zionistisch waren. Israël symboliseerde de moderniteit en de vooruitgang.

Is Claes geen leerling van Samuel Huntington, die zo’n ophefmakend essay over de botsing van de culturen schreef ?

SAID : Het einde van het Sovjetimperium inspireerde het Amerikaanse Pentagon en de inlichtingendienst CIA tot vele gelijkaardige documenten. Eén ervan lekte in The Washington Post uit en verdedigde de stelling dat het einde van de Sovjetdreiging het noodzakelijk maakte om op een nieuwe vijand te focussen. De beste kandidaat, zo stond het er, was de islam. De Koude Oorlog wordt gewoon voortgezet.

Indien de islam niet bestond…

SAID : Zo lijkt het er haast op. Het is trouwens opmerkelijk dat bijna alle aandacht van Samuel Huntington naar de islam gaat. Ook de titel van zijn artikel, ?The Clash of Civilisations?, onthult veel. Hij komt van Bernard Lewis, die in de Verenigde Staten furore maakte als kruisvaarder tegen de islam. Voor hem was het gevecht tegen de islam een botsing tussen twee totaal verschillende wereldbeschouwingen. De moderniteit tegen de antimoderniteit. Voor Lewis zijn de moslims angstig, opvliegend, achterdochtig, de redelijkheid voorbij.

Bijgevolg is er met hen geen compromis mogelijk.

SAID : Precies. Huntington zat destijds in Vietnam, waar hij zich vergaand engageerde in de uitroeiing van de Vietcong-guerrilla. In feite is hij een oorlogsmisdadiger. Daar was evenmin sprake van een compromis. Zo wou het de logica van de Koude Oorlog en die wordt nu tegen de islam doorgetrokken. Het Westen moet winnen, wat dat ook moge betekenen. Er zijn sombere tijden op komst.

Gaat het daarbij om een theorie, pure propaganda of een heus strijdplan ?

SAID : De echte inzet is natuurlijk olie. Saudi-Arabië is, ongeacht de normen die je aanlegt, het prototype van een fundamentalistisch land. Toch is het een belangrijke bondgenoot van de Verenigde Staten, omwille van de olie. Daarom wordt in al die publicaties, inclusief die van Huntington, met geen woord over het enige theocratische koninkrijk, Saudi-Arabië gerept. Over Iran daarentegen, Sudan, Libië, Hamas en de Westbank des te meer. In de Verenigde Staten wordt de islam steevast aan fundamentalisme en terrorisme gekoppeld. Vroeg of laat wordt dat fataal voor Iran. Het zou me niet verwonderen mochten tussen dit en twee, drie jaar Israël, de VS of beiden een strafexpeditie tegen Iran ondernemen. Herinner u de manier waarop Israël in 1981 tegen Irak uithaalde.

Auteur Salman Rushdie wordt dan een gedroomd alibi.

SAID : De ironie is dat de westerse regeringen Salman Rushdie nu gebruiken, uitgerekend op het moment dat Iran gas terugneemt. Diverse Iraanse regeringsleden zeggen nu openlijk dat ze niet langer om zijn executie vragen. Voor het Westen is de zaak-Rushdie een bewijsstuk temeer ten laste van de islam. Tijdens de laatste Israëlische raid in Libanon viel trouwens op hoe systematisch de Amerikaanse pers de steun van Iran aan de Hezbollah in de verf zette. Op de duur ontstond haast de indruk dat Iran en niet Israël onschuldige burgers doodde en een half miljoen mensen op de vlucht dreef. Ook de westerse intellectueel slikt die propaganda. De islam is immers de traditionele vijand, die al eeuwen de deuren van Europa bestormt. Een duizend jaar oud image komt opnieuw tot leven. Voorts is het niet zonder belang dat zo weinig moslimintellectuelen in het Westen hun stem laten horen. Aan het debat over de islam, dat vooral in Europa wordt gevoerd, nemen de betrokkenen nauwelijks deel.

Misschien zijn de Arabische intellectuelen in Europa hun geloof in de islam al lang kwijt.

SAID : Ik ben geen moslim. Ik heb een christelijke achtergrond, maar ik behoor tot de moslimcultuur. De aanval van het Westen tegen de islam is trouwens niet tegen de religie gericht, wel tegen het fundamentalisme, de manipulatie van de islam. In feite gaat het tegen de cultuur van de islam, omdat die antiwesters zou zijn. Vandaar dat vele westerse intellectuelen het een eerbare zaak vinden om tegen de islam te zijn.

Slaagt u er nog in om een gesprek met islamitische intellectuelen te hebben ?

SAID : Natuurlijk, ik doe bijna niets anders. Ik schrijf trouwens voor een Arabische krant die in Londen wordt uitgegeven en in de hele Arabische wereld wordt gelezen. Dat veroorzaakt discussie en controverse, want ook de seculiere intellectueel wordt bedreigd. Het is een moeilijk gevecht waar Europa en Amerika nauwelijks hoogte van hebben.

Praat u ook met Hamas en Hezbollah ?

SAID : Twee jaar geleden had ik in Libanon lange gesprekken met intellectuelen die contact met Hamas en Hesbollah onderhielden. Sommigen waren er allicht lid van. Ook al keur je die organisaties af, je kunt er wel mee in discussie gaan. Als ik op iets fier ben, is het op het feit dat ik in het Westen nooit iets anders vertelde dan ginder. Als ik niet akkoord ging met Hamas, zei ik het. Natuurlijk, bevind ik me in een funny positie. Omdat ik al die artikels schrijf en voortdurend in de contramine verzeil, beschouwen ze mij als de westerse kampioen van de islam. Ze denken dat ik aan hun zijde sta. Ik zeg hen dat ze zich vergissen, dat zij de oplossing niet voorhanden hebben en dat er een seculiere samenleving moet komen.

Met Arafat zijn sinds de Golf-oorlog de bruggen opgeblazen.

SAID : Toen nam ik ontslag uit de Nationale Palestijnse Raad, waarvan ik veertien jaar lid was. Ik kende Arafat heel goed, maar verloor tijdens de Golf-oorlog mijn geloof in zijn leiderskwaliteiten. Privé-gesprekken zijn er niet meer tussen ons, wel ben ik misschien de enige die hem tot een publiek debat noopt. Van tijd tot tijd dwing ik hem tot een repliek. In maart werd ik meer dan een half uur op de Palestijnse radio voor een CIA-agent uitgescholden. Noem dat een vorm van dialoog.

Hoe kwam Arafat erbij om de kant van de Iraakse dictator Saddam Hoessein te kiezen ?

SAID : Ik was tegen de bezetting van Koeweit, maar eveneens tegen het optreden van de Verenigde Staten. Voor alle duidelijkheid : ondanks de vele uitnodigingen ben ik nooit in Irak, Syrië of Saudi-Arabië geweest. Ik wou niet dat die regimes ooit konden beweren dat ik ze gesteund heb. Arafat sloot een alliantie met Irak, omdat het de machtigste staat van de regio was. Het ergste was dat hij werkelijk geloofde dat Saddam Hoessein zou winnen. In december 1990 vroeg ik één van Arafats luitenanten wat hem bezielde om met Saddam op te trekken. Hij antwoordde me dat ik me geen zorgen moest maken. Irak bezat wapens waar de Amerikanen nog geen vermoeden van hadden en de Irakezen waren absoluut superieur in de lijf-aan-lijfgevechten. Er was nog een derde reden waarom hij Irak steunde : het volk wou het. Wat is dat voor een leider die zijn volk naar de zelfmoord leidt ? Door de nederlaag kregen we er 400.000 nieuwe vluchtelingen bij. Mensen die de Golf hebben opgebouwd, leraars, ingenieurs, bankiers, juristen. Voor de Palestijnse beweging betekende het een aderlating en daarom eindigde de Intifada, de steengooiersopstand. Daarom ook moest Arafat dit vredesakkoord slikken. Weet u wat mij mateloos ergert : niemand roept hem ter verantwoording. Hij veroorzaakte eerst de catastrofe in Jordanië, vervolgens in Libanon en dan in de Golf en toch mag hij voortdoen. Ze stemmen nog voor hem, omdat er niemand anders is. Dat is pas tragisch.

Met uw kritiek bevindt u zich in een eenzame positie.

SAID : Toch luisteren steeds meer mensen. In het begin was ik de enige die zo sprak.

Is eenzaamheid het lot van de intellectueel ?

SAID : Dat lijkt me onvermijdelijk. Wat ik over Arafat zeg, is mijn opinie. Ik engageer alleen mezelf, maar ik geloof wel dat velen ermee akkoord gaan. Zij kunnen het echter niet zeggen. Het lijkt me de taak van de intellectueel om het tegen de macht op te nemen.

En voortdurend in de contramine te leven ?

SAID : Misschien niet, maar het was altijd mijn lot. Als Palestijn in Amerika, die niet akkoord gaat met Arafat en zich bovendien tot de linkerzijde bekent, hoef je op weinig egards te rekenen. Ik kan me trouwens niet voorstellen dat ik aan de kant van de macht zou staan. Zeker niet in Palestina, waar de sociale situatie zo grondig verschilt van de Europese en waar steeds meer mensen hun job en hun land verliezen. In deze primitieve samenleving probeer ik de civiele maatschappij een beetje vorm te geven. Een intellectueel behoort tenslotte niet tot de hofhouding van de machthebbers.

Vele artiesten eten nochtans uit de handen van de macht.

SAID : Er bestaat geen systeem zonder contradicties of inconsequenties. Waar het op aankomt, is of de inhoud van het compromis deugt en wat het voor een artiest betekent om onder de spots van Siemens, Sony of BMW op te treden.

Wat betekent de artistieke vrijheid nog in Verenigde Staten ? Een man als Peter Sellars kan er haast niet meer functioneren.

SAID : Toch is hij daar nog altijd actief. Ik ontdekte hem in de VS met zijn Mozart-opera’s. Hij is een begenadigd theatermaker. Hij provoceert, stimuleert, shockeert. Peter Sellars is belangrijk voor de Verenigde Staten, onder meer omdat het establishment hem niet lust. Hij wil het spel niet spelen dat zij hem graag zouden zien spelen.

Ook de technologie beïnvloedt de cultuur. Vreest u niet dat ze op termijn de culturele diversiteit bedreigt ?

SAID : Ik hecht weinig geloof aan al die sombere profetieën. Alles kan nu sneller, efficiënter ook. En het bereik is spectaculair toegenomen. Ongetwijfeld veranderen de nieuwe media de boodschap, maar toch zal de belangrijkste doelstelling van de kunst overeind blijven. Ook de traditionele kunsten, theater, schrijven alles wat tijd vergt zullen zich handhaven. Tussen het oude en het nieuwe zal het tot een nieuw evenwicht komen. Dat is het mooie. Ik geloof niet in de grote omwenteling van Marshall McLuhan. De apocalyps is niet voor morgen. Het lijkt me veel waarschijnlijker dat er een nieuwe mix van traditie en moderniteit komt. De film noch de tv hebben het theater kapot gemaakt en de opera, nochtans de meest verouderde toneelvorm, beleeft in Europa een onwaarschijnlijke wederopbloei. Met de nieuwe technologiën krijgen ook de traditionele kunstvormen nieuwe mogelijkheden.

Toch tekent zich over de politieke grenzen heen een breed afwijzingsfront tegen de moderniteit af.

SAID : Kijk naar Theodor Adorno. Hij wist alles van de nieuwste muziek af en toch haatte hij jazz en de nieuwe technieken. Ik ben er vooral bezorgd om dat mijn generatie afhaakt en het contact met de jongeren en de moderniteit verliest. Het allerbelangrijkste in de kunst is niet het behoud van het verleden en de traditie, wel dat je een relatie met het nieuwe ontwikkelt. Trouwens, er is geen alternatief voor de moderniteit. Als je altijd over de veranderingen lamenteert en voortdurend zeurt dat je Mozart en Shakespeare moet conserveren, word je echt een reactionair.

Paul Goossens

Edward W. Said : Een intellectueel behoort niet tot de hofhouding van de macht.

President Bill Clinton schouwt de handdruk van Arafat en Rabin. Altijd weer laat Europa de grote politiek over aan de Verenigde Staten.

Koning Boudewijn in Belgische Kongo. De Europese cultuur heeft het verlies van het imperium niet verwerkt.

De Palestijnse Intifada. Willy Claes formuleerde de eeuwenoude existentiële angst voor de islam.

Sekten of fundamentalisme op zijn Amerikaans. De mensen klampen zich aan en primitief indentiteitsbesef vast.

Yasser Arafat met Shimon Peres : de cultuurbotsing gaat om olie.