Hij is nog onbekend, maar dat moet dringend veranderen: Fouad Gandoul is een man uit het middenveld die blaakt van burgerzin en engagement. Vorige week lanceerde hij een oproep: Vlaanderen en de islam moeten elkaar omarmen. Hoe belangrijk dat is, weet hij uit eigen ervaring. ‘Als we jongeren wegduwen, zullen ze de maatschappij leren haten.’

‘Als we willen dat jongeren niet radicaliseren, dan moeten we beginnen in onze scholen’, zegt Fouad Gandoul. ‘Een puber die constant wordt geconfronteerd met leerkrachten die hem als minderwaardig beschouwen, is op den duur verloren. En ik hoor tegenwoordig niets anders meer: er zijn leerkrachten die aan de moslims in hun klas vragen of zij het normaal vinden dat ze in Irak hoofden afhakken. Dat is toch waanzin. Hoe moet zo’n kind zich verdedigen? Hoe moeten de ouders reageren?’

Als secretaris van Empowering Belgian Muslims, een organisatie die ijvert voor de emancipatie van Belgische moslims, slaakte Gandoul (37) vorige week een noodkreet. In een manifest dat door meer dan honderd islamitische organisaties en prominenten werd ondertekend, pleit hij voor een radicale stap voorwaarts: Vlaanderen moet de islam volop omarmen en aanvaarden als onderdeel van zijn identiteit, moslims moeten op hun beurt Vlaanderen omarmen en zich inschrijven in het project van de moderniteit.

Gandoul is een uitzonderlijk bevlogen en geëngageerd man. Hij studeerde politieke wetenschappen en bouwde een loopbaan uit achter de schermen van de christelijke arbeidersbeweging. Hij was lang verantwoordelijk voor de vorming van kaderleden van allochtone zelforganisaties. Vandaag is hij regioverantwoordelijke voor het ACV-Limburg.

Dat islamhaat radicalisering in de hand werkt, weet hij uit eigen ervaring. ‘In 2001 zat ik in mijn eerste licentie aan de VUB’, vertelt hij. ‘Op 11 september zat ik in mijn kot te studeren. De televisie stond aan, en ik zag op CNN hoe de twee torens werden geraakt. Onder mijn raam steeg gejuich op. Een aantal Marokkaanse medestudenten vond dat Amerika zijn verdiende loon had gekregen.’

Vond u dat ook?

FOUAD GANDOUL: Nee. Mijn vader heeft mij geleerd om nooit te juichen om de miserie van iemand anders. Ik wist ook meteen wat ons te wachten stond. Ik wist dat er een backlash zou komen, dat we een opstoot konden verwachten van radicale haat, van ongekende islamofobie. En zo is het ook gebeurd. Aan de VUB zorgde dat voor een islamitisch reveil.

Ook bij u?

GANDOUL: Absoluut. Ik behoorde tot een groepje jongeren dat regelmatig op stap ging, ik dronk zelfs al eens alcohol. Op een gegeven moment ben ik daarmee gestopt en heb ik mij gefocust op de islam. Net vanwege het toenemende wantrouwen.

Wat deed u dan precies?

GANDOUL: Wij verdiepten ons in de islam. Dat ging vrij ver, hoor. Ik had meer dan honderd cd’s. Maar tijdens onze zoekfase hadden we teksten gelezen van geleerden uit het Midden-Oosten die poneerden dat muziek des duivels is. En dus deden wij onze cd’s voor alle zekerheid allemaal weg.

In feite was u aan het radicaliseren.

GANDOUL: Zo kun je dat noemen. Die hele groep was die kant aan het opgaan. En dat was het gevolg van het feit dat de maatschappij ons niet aanvaardde. Wij kregen het signaal dat wij er niet bijhoorden. En wat gebeurt er als je iemand zijn identiteit afbreekt? Dan gaat hij voor zichzelf een identiteit opbouwen, desnoods opgetrokken uit wrok. Ik deed in die periode niets anders dan lezen over de islam. En ik ging bijna elke dag naar de moskee.

Schuilde er een potentiële Syriëstrijder in u?

GANDOUL: Nee, dat niet. Ik was gewoon op zoek naar een identiteit. En ik ben altijd kritisch gebleven. Dat heeft mijn vader mij geleerd: dat ik altijd mijn opties en mijn geest moet openhouden.

Kende u in die periode de Arabisch-Europese Liga?

GANDOUL: Dyab Abou Jahjah was mijn absolute tegenstander. Hij was een Arabisch nationalist en ik las boeken van de peetvader van de Moslimbroeders, boeken die Dyab vandaag zelfs ‘fascistisch’ zou noemen. Wij zaten op een totaal andere golflengte. Ik koos voor een politieke invulling van de islam, hij was daar radicaal tegen. Maar Dyab was enorm slim en kon goed debatteren. Hij was de redding van de jongens die toen aan het radicaliseren waren.

Abou Jahjah bracht hen weer op het juiste pad?

GANDOUL: Dyab heeft de radicalisering die toen de jongeren aan de VUB bedreigde, afgewend. Hij kon onze verhalen over de islam weerleggen. Jongeren keken naar hem op. Als politici en media in die tijd Abou Jahjah en de AEL niet hadden gecriminaliseerd en belachelijk gemaakt, dan was Sharia4Belgium nooit ontstaan.

Wat raadt u ouders aan wier kinderen door leerkrachten worden aangevallen?

GANDOUL: Dat ze meteen een aangetekende brief naar de school moeten sturen. Ik heb daar al een aantal mensen mee geholpen. We mogen de jongeren niet wegduwen. Want dan zullen ze deze maatschappij leren haten.

Wat doet de vzw Empowering Belgian Muslims precies?

GANDOUL: Wij willen vooral actief burgerschap, kritische burgerzin en ondernemerschap stimuleren. Als het moeilijk is om een job te vinden omdat je gediscrimineerd wordt, creëer dan je eigen job. In ons bestuur zit ook de man die de Association Belge des Professionels Musulmans leidt, een soort Voka voor moslims. Vooral in Brussel telt die veel leden: ondernemers, advocaten, revisoren. Vlaanderen loopt wat dat betreft achter.

Is het islamitische middenveld niet enorm versplinterd? En amateuristisch georganiseerd?

GANDOUL: Amateuristisch: dat is het sleutelwoord. De enige organisatie die mensen kennen, is de Moslimexecutieve. Maar die vertegenwoordigt in de verste verte niet de Belgische moslims.

Dat was wel de bedoeling.

GANDOUL: Van de overheid. De Moslimexecutieve is door de overheid gecreëerd, top down dus. Maar dat werkt niet. Vakbonden en werkgeversorganisaties zijn ook van onderuit gegroeid. Die professionele zelforganisatie willen we met onze organisatie stimuleren.

Waarom is die zelforganisatie zo moeilijk?

GANDOUL: De islam is protestants van karakter. Een centraal gezag is er nooit geweest en zal er ook nooit zijn. Zet twee moslims bij elkaar en je hebt drie verschillende meningen. Daar kun je niet van de ene op de andere dag een lijn in trekken. De Moslimexecutieve heeft dan ook geen enkel gezag binnen de gemeenschap. En ze heeft totaal geen voeling met de jeugd.

De voorzitter deed onlangs vrij gespierde uitspraken in de Franstalige media.

GANDOUL:(zucht) Die man is nog maar pas aangetreden en zijn eerste flater is al binnen. Op de vraag of hij vindt dat moslims zich moeten assimileren, antwoordt hij: natuurlijk. En met de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb was hij het ook eens: wie zich niet aanpast, kan beter vertrekken.

Waarom zegt hij zulke dingen? Om te behagen?

GANDOUL: Ik kan geen andere reden bedenken. Ook over racisme verkocht hij de grootste onzin. Hij had nog nooit racisme meegemaakt, zei hij. Case closed, boeken dicht. Terwijl er elk jaar rapporten verschijnen over racisme en discriminatie in dit land, van de OESO, van de Europese Commissie. De Sociaal-Economische Raad voor Vlaanderen stelde in 2008 nog vast dat Vlaanderen 35.000 hooggeschoolde allochtonen telt die ondanks hun diploma systematisch worden uitgesloten en werkloos zijn.

U bent zelf wel een tegenvoorbeeld.

GANDOUL: Dat is juist, maar één voorbeeld is anekdotisch. Je moet het hele plaatje bekijken. Een vriend van mij uit Antwerpen is in 2003 afgestudeerd als burgerlijk ingenieur. Als je met zo’n diploma geen werk vindt, dan scheelt er toch iets, nee? Hij heeft maanden moeten zoeken.

Maar hij heeft een job gevonden?

GANDOUL: Uiteindelijk wel. Bij ExxonMobil, een Amerikaans bedrijf dat geen enkel probleem heeft met diversiteit. Ondertussen behoort hij tot het internationale senior management. Hij heeft carrière gemaakt. Mijn vraag is: waarom kon dat niet in een Vlaams bedrijf? Vanwaar toch die xenofobie in Vlaanderen? Want dat is volgens mij toch de verklaring: de angst voor het vreemde.

De meeste mensen zijn die verklaring beu gehoord. Sommige politici beginnen met de ogen te rollen als je over xenofobie en discriminatie begint.

GANDOUL: Ik weet het. Maar het is niet omdat mensen het beu zijn, dat het niet waar is. Het is niet omdat de politieke meerderheid het probleem niet onder ogen wil zien, dat het niet waar is. Brussel staat al verder: daar kun je een heel ziekenhuis bemannen met allochtone professionals – van de ceo en de neurochirurg tot het diensthoofd oncologie. In Vlaanderen zijn de schooluitval en de institutionele achterstelling nog veel groter.

Bent u voor quota op de arbeidsmarkt?

GANDOUL: Er is geen alternatief. We zullen slimme streefcijfers moeten invoeren, die kunnen verschillen per regio en per sector. Vandaag zijn de meeste politieke partijen daar niet voor te vinden, maar er komt een dag dat ze geen keuze meer zullen hebben. Om electorale redenen. Dat is de stelling van Francis Fukuyama: als een minderheid achtergesteld is, wordt culturele en sociale erkenning op den duur een politieke eis. Zo werkt dat. Dat hangt ook samen met de groei van burgerzin bij minderheden.

Is taalachterstand niet mee een oorzaak van de problemen?

GANDOUL: Dat speelt inderdaad een rol. Als je opgevoed wordt in een kansarme taal, is dat fundamenteel bepalend. Kind en Gezin zou dat probleem in kaart moeten brengen, en opvolgen. Er is geen mirakeloplossing, maar op termijn zal dat renderen. Kinderen moeten beter begeleid worden. Ook bij hun schoolprestaties.

Moet het kleuteronderwijs verplicht worden?

GANDOUL: Absoluut. Daar hoeven we toch echt niet meer aan te twijfelen. Dat had allang het geval moeten zijn.

Is het probleem ook niet dat er in sommige gemeenschappen nog te veel gehuwd wordt met iemand uit het land van oorsprong?

GANDOUL: Er is in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap inderdaad een constante instroom van importbruiden. Daardoor blijft hetzelfde probleem zich herhalen. Net als je een beetje vooruitgang hebt geboekt, zetten we weer een stap achteruit. Dat is een processie van Echternach.

Dan vindt u de strengere wet op gezinshereniging een goede zaak?

GANDOUL: Die is een goede zaak. Niemand kan de perverse effecten van dat soort migratie ontkennen. Mensen die van het Marokkaanse platteland naar België komen, ervaren een enorme cultuurschok. Die moeten zich herprogrammeren, als het ware. Dat is een fiasco nog voor het begonnen is. Het begint te verbeteren, maar zoiets heeft tijd nodig. Het zou helpen als we harder zouden werken aan een gezamenlijke identiteit.

Wat heeft identiteit ermee te maken?

GANDOUL: Jongens die een bruid in het land van hun ouders zoeken, doen dat ook omdat ze het erfgoed van hun ouders willen doorgeven aan hun kinderen. Wij zouden dat erfgoed een plaats moeten geven in onze samenleving. We moeten een nieuw ‘wij’ creëren. Identiteit is een sociale constructie, en kan dus gemoduleerd worden.

Hoe doen we dat?

GANDOUL: Dat begint in het onderwijs. Laten we de eindtermen aanpassen. Laten we onze kinderen leren dat alle kennis uit de oudheid via de Arabieren naar het Westen gekomen is. In de geschiedenisles moeten kinderen leren hoe onze samenleving divers geworden is, wat de bijdrage is van de Turkse en de Marokkaanse gemeenschap. En laten we praten over de herschikking van betaalde feestdagen. Waarom zouden we het Suikerfeest en het Offerfeest geen speciale plek geven in het openbare leven?

U wilt dat Vlaanderen de islam aanvaardt.

GANDOUL: Ik pleit niet voor de islamisering van België, maar voor de socialisering van de islam. Anders gaan we de grote botsing tegemoet. Abou Jahjah heeft dat tien jaar geleden voorspeld: als we niets doen, stevenen we op een muur af. Dan zullen oudkomers en nieuwkomers clashen op basis van identiteit. We moeten nu iets doen. En dat is een gedeelde verantwoordelijkheid. Ik vind dat alle Vlamingen de moslims moeten aanvaarden zoals ze zijn. Maar ook in de moslimgemeenschap moet er iets gebeuren.

Wat moeten moslims zelf doen?

GANDOUL: Ze moeten beseffen dat ze nergens anders ter wereld de vrijheden hebben die België te bieden heeft. Als je in Marokko je mond opendoet over de koning, vlieg je in de gevangenis. En Saudi-Arabië is zelfs een pure dictatuur.

Dan was het geen goede zaak dat onze koning naar de begrafenis van koning Abdullah ging?

GANDOUL: Nee. Op die manier verlies je elk moreel gezag. Als je vandaag handjes staat te schudden met een dictator, hoe kun je dan morgen nog de democratie verdedigen? Dat is het drama van Europa. De democratie is hier geboren, maar ze gaat ten onder aan individuele en strategische belangen. De oorlog in Irak was een mooi voorbeeld: Europa had die inval collectief moeten veroordelen.

Zouden we zonder de inval in Irak vandaag Islamitische Staat hebben gekend?

GANDOUL: Absoluut niet. Men heeft na de inval het hele soennitische systeem in Irak kapotgemaakt. Dat is een gapende wonde die op den duur begint te etteren. Al is het probleem van het Midden-Oosten nog ouder dan dat. Na de Eerste Wereldoorlog heeft men die hele regio verdeeld met artificiële grenzen, die dwars door stamverbanden heen gaan. De ellende waar we nu mee zitten, is als het ware politiek geprogrammeerd.

Is het een botsing van beschavingen?

GANDOUL: Nee, het is een botsing van onwetendheid. Die stelling van botsende beschavingen is gebaseerd op de analyse van de Amerikaanse historicus Bernard Lewis. Na de val van de Muur wist hij dat het Westen een nieuwe vijand nodig had. Hij zag dat het Midden-Oosten een gebied was waar veel conflict dreigde. En omdat de meeste mensen in het Midden-Oosten moslims zijn, wist hij dat de keuze voor een nieuwe vijand op de islam zou vallen. Lewis was weliswaar een havik, maar hij was ook zeer intelligent.

De islam is al meer dan veertig jaar erkend in ons land. Is het niet tragisch dat u vandaag nog moet pleiten voor échte erkenning?

GANDOUL: Het was een stommiteit om de islam al in 1974 te erkennen. Het was daar veel te vroeg voor. Niemand was voorbereid. De erkenning van een religie veronderstelt een structuur, personeel, concrete afspraken. En die waren er niet. Dus wat gebeurde er? De Saudi’s zijn in dat gat gesprongen, met petrodollars en salafistische prietpraat. Belgische moslims waren jarenlang op de Grote Moskee in Brussel aangewezen voor informatie. Die achterstand zijn we vandaag nog altijd aan het inhalen.

Hoe invloedrijk is het salafisme vandaag?

GANDOUL: Enorm invloedrijk. Stap maar eens de eerste de beste moskee binnen. U zult er bijna zeker Nederlandse vertalingen vinden van salafistische pamfletten over de rol van de man, de rol van de vrouw. Die vertalingen worden allemaal geproduceerd met geld uit Saudi-Arabië. En ze worden in alle moskeeën bijna gratis verspreid. Dat is een ramp, want de islam heeft nooit een meer retrograde ideologie voortgebracht als het salafisme.

Retrograde, mag ik dat vertalen als: achterlijk?

GANDOUL: Dat mag u. De salafisten willen terug naar de roots, ze breken met de tijdgeest. De tijd gaat vooruit en zij gaan achteruit. Je kunt ze nog het best vergelijken met de Amish in de Verenigde Staten. Ze willen de zuivere ziel van de moslim bewaren door zich af te wenden van de moderne wereld.

En die leer wordt verspreid in onze moskeeën?

GANDOUL: Met als gevolg dat de verschillende generaties uit elkaar groeien. Als vaders met hun zonen naar de moskee gaan, krijgen ze een preek van de imam te horen. In het Arabisch. De jongeren begrijpen daar niets van, en zitten zich te vervelen. Zo ontstaat de vraag naar Nederlandstalige informatie, die wordt ingevuld door de enige speler in de markt. In Brussel zijn islamitische boekhandels. Ga daar maar eens op zoek naar de Nederlandstalige boeken. Puur salafisme.

Die onder meer de doodstraf willen voor homoseksuelen.

GANDOUL: Op homoseksueel gedrag staat bij salafisten de doodstraf, daarover is geen discussie. En die doodstraf moet worden uitgevoerd op een publieke plaats, zodat iedereen het kan gadeslaan.

Is homoseksualiteit niet sowieso een probleem in de islam?

GANDOUL: De islam bestaat niet, er is die grote diversiteit. Maar fundamenteel komt het daar wel op neer, ja. Dat is een zeer pijnlijk probleem. Het is niet zozeer de persoon die wordt veroordeeld, maar de daad. Dat is overigens ook nog altijd het officiële standpunt van de katholieke kerk en van het judaïsme.

Hebt u een probleem met homoseksualiteit?

GANDOUL: Helemaal niet. De islamitische code die ik van mijn ouders heb meegekregen, is eenvoudig: doe goed aan anderen, heb altijd respect en empathie. Probeer de andere te begrijpen zonder hem te beoordelen. En blijf zoeken. Als moslim geloof ik dat ik na mijn dood rekenschap zal moeten afleggen. Ik wil mijn leven wijden aan engagement, aan studie, aan lectuur, aan mijn zoektocht.

Aanvaardt u de evolutietheorie?

GANDOUL: Uiteraard. De islam is geen natuurwetenschap, maar een metafysisch systeem. Niets weerhoudt een moslim om de evolutietheorie te aanvaarden. Sterker: een imam die het in zijn hoofd zou halen om te zeggen dat de Koran belangrijker is dan de wetenschap, die zou men onmiddellijk moeten ontslaan.

U pleit voor een moderne islam. Hoe pakken we dat aan?

GANDOUL: We hebben geen tijd meer te verliezen. Er moet onder meer een Vlaamse imamopleiding komen, zodat mensen kunnen worden opgeleid die vertrouwd zijn met de essentie van de democratie, met onze moderne normen en waarden, met het onderscheid tussen wetenschap en godsdienst, met burgerzin en engagement.

Waarom ging u destijds aan de VUB studeren? Was het voor een moslim niet logischer om voor de KU Leuven te kiezen?

GANDOUL: Misschien wel. Maar mijn zus studeerde al in Leuven. En ik had geen zin om door haar in de gaten gehouden te worden. (lacht) De VUB was een confronterende omgeving. Er was geen ruimte waar je als moslim kon bidden. De hele sfeer was ook militant atheïstisch. Die confrontatie heeft mij veel geleerd. Het is niet alleen dankzij Abou Jahjah, maar ook dankzij professor Jef Van Bellingen dat ik altijd kritisch ben gebleven, ook toen ik radicaal voor de islam had gekozen. Al heb ik in de raad van bestuur wel een opvallende slag thuisgehaald.

Welke slag was dat?

GANDOUL: In mijn tweede jaar had ik mij kandidaat gesteld om de studenten te vertegenwoordigen in de raad van bestuur. Ik had niet alleen alle islamitische, maar ook alle Joodse stemmen binnengehaald. Mijn belangrijkste programmapunt was dat de kantine koosjere maaltijden moest aanbieden. En ik heb dat punt gerealiseerd: bij de verbouwing van het restaurant werd daar rekening mee gehouden.

Waarom koosjer en niet halal?

GANDOUL: Als ik over halal maaltijden was begonnen op de raad van bestuur, hadden ze mij met pek en veren buitengedragen. Maar tegen koosjere maaltijden durfde niemand te protesteren. De voorzitter van de raad van bestuur was toen Rik Van Aerschot. En die was ook voorzitter van de Auschwitz-stichting. Ik wist dat hij zich niet kon verzetten. En zijn invloed was groot, want hij was ook nog de grootmeester van het Grootoosten, de grootste obediëntie van vrijmetselaars in ons land.

Hebt u later aan de VUB nog gepleit voor halal maaltijden?

GANDOUL: Nee, dat was niet nodig. Alles wat koosjer is, is automatisch ook halal. Dat staat letterlijk in de Koran. Zo had ik mijn Marokkaanse medestudenten overtuigd.

Wat vond u van het hoofddoekenverbod, in scholen en achter het loket?

GANDOUL: Vrouwen verbieden om een hoofddoek te dragen is hetzelfde als vrouwen verplichten om een hoofddoek te dragen. Het probleem is dat het secularisme een nieuwe religie is geworden. In een seculiere, pluralistische samenleving moeten alle levensbeschouwingen hun plaats hebben, in een open dialoog. Maar het secularisme heeft zelf dwingende codes en rituelen opgelegd, die niet meer ter discussie mogen worden gesteld. Zo doen de vrijzinnigen vandaag hetzelfde als de pastoors vroeger.

Hebt u een probleem met de Mohammed-cartoons?

GANDOUL: Die cartoons kwetsen mij. Dat is mijn goed recht. Ze hoeven niet wettelijk verboden te worden, maar ik ben niet verplicht om ze goed of leuk te vinden. Nu, de aanslag op de redactie wordt veroordeeld door de Vlaamse moslims. Ze begrijpen niet dat een moslim zoiets vreselijks kan doen. Vandaar de samenzweringstheorieën die circuleren: de Mossad zou erachter zitten, of de CIA en de FBI. Onzin, natuurlijk. Maar eenvoudige mensen zijn in staat om zulke dingen te geloven.

Waarom bent u nog niet in de politiek gestapt?

GANDOUL: De vraag is mij al een paar keer gesteld. Maar het is nog te vroeg. Ik heb drie jonge kinderen en mijn eerste job is het vaderschap. Kinderen zijn maar één keer klein, en ik wil ze mee opvoeden. Politiek zit in mijn bloed, maar ik geloof ook sterk in de rol van het middenveld. Het parlement is toch vooral een stemmachine, dus ik denk dat je in het middenveld misschien wel meer impact kunt hebben op de samenleving.

Wat vindt u van Pegida, de organisatie die overal in Europa tegen de islam protesteert?

GANDOUL: Zolang ze niet oproepen tot haat of geweld, hebben ze vrijheid van meningsuiting. De politieke doorbraak van anti-islampartijen vind ik erger. Volgens de peilingen is het Front National vandaag in Frankrijk de grootste partij.

Bij ons is het Vlaams Belang wel irrelevant geworden.

GANDOUL: Maar die partij komt terug. Nicolas Sarkozy heeft in Frankrijk ook ooit een deel van de aanhang van het Front National kunnen overtuigen. Maar Marine Le Pen heeft ze allemaal terug. Als Bart De Wever trouw wil blijven aan de waarden van de verlichting, dan zal hij op den duur een deel van het oude VB-electoraat moeten afstoten. De N-VA blijft niet op dertig procent. En waar moet de xenofobe kiezer dan naartoe?

Wat dacht u toen minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon (N-VA) in het parlement uithaalde naar Filip Dewinter die met de Koran stond te zwaaien?

GANDOUL: Ach, dat was toch pure cinema.

Was u niet blij dat hij de islam verdedigde?

GANDOUL: Is dat zo? Heeft hij dat gedaan? Ik vond het maar wat borstklopperij, waarmee Jambon zich wilde onderscheiden van het Vlaams Belang. Maar ik was er niet van onder de indruk, nee. Ik verwachtte niets anders. Het zou mij meer verbaasd hebben als de minister van Binnenlandse Zaken het eens zou zijn met Filip Dewinter. U niet?

DOOR JOËL DE CEULAER, FOTO’S SASKIA VANDERSTICHELE

‘Waarom zouden we het Suikerfeest en het Offerfeest geen speciale plek geven in het openbare leven?’

‘Een imam die zegt dat de Koran belangrijker is dan de wetenschap moet men direct ontslaan.’

‘Het secularisme is een nieuwe religie. De vrijzinnigen doen hetzelfde als de pastoors vroeger.’