Voormalig Commissie-voorzitter José Manuel Barroso mag voor zakenbank Goldman Sachs werken, aldus het Ethisch Comité van de Europese Commissie. Toch doet de al te vlotte overstap van veel Europese toppolitici serieuze vragen rijzen bij de grenzen tussen politiek en bedrijfsleven.
Het is geen feest van biggelende tranen wanneer Europees Commissievoorzitter José Manuel Durão Barroso op 28 oktober 2014 afscheid neemt. Het opzet komt op zijn zachtst gezegd pralerig over: in de grote zaal van de Brusselse Bozar worden enkele honderden genodigden vergast op een uitgebreid overzicht van zijn voorzitterschap. De opkomst valt tegen: meerdere ambassadeurs en commissarissen hebben hun kat gestuurd. Pièce de résistance van het event is European Commission 2004-2014. A testimony by the President, een 608 bladzijden lang boek waarin Barroso zijn beste speeches heeft gebundeld. ‘Het lijkt wel Kim Jong-Il’, grapt een voormalig eurocommissaris terwijl hij het boek doorbladert. Op zijn afsluitende persconferentie reciteert de immer welbespraakte Barroso de Portugese dichter Miguel Torga: Herbegin/ als je kan/ zonder angst/ en zonder haast.
Herbeginnen zonder angst is hem alvast gelukt, maar of het ook zonder haast was? Twintig maanden na zijn aftreden wordt de voormalige Commissievoorzitter adviseur en niet-uitvoerend voorzitter bij investeringsbank Goldman Sachs International. De aankondiging wordt op een storm van protest onthaald. Enkele misnoegde Europese ambtenaren schrijven een open brief waarbij ze de ‘onverantwoorde draaideurpolitiek’ van de Europese instellingen op de korrel namen. Een petitie tegen de overstap verzamelt maar liefst 150.000 handtekeningen. In eigen land krijgt Barroso een ongeziene bolwassing van Miguel Sousa Tavares, de vlijmscherpe politieke columnist van weekblad Expresso: ‘Het minimum wat je van een ex-Commissievoorzitter mag eisen is dat hij achteraf niet voor een vijand van Europa gaat lobbyen.’ Huidig Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker kondigde aan dat Barroso van nu af aan als een lobbyist beschouwd dient te worden, en laat het Ethisch Comité van de Europese Commissie de aanstelling onderzoeken.
Barroso zelf blijkt zich van geen kwaad bewust. Hij reageert verontwaardigd op Junckers aankondiging. In een forse brief aan zijn opvolger noemt hij de verwijzing naar het Ethisch Comité ‘discriminerend’. Ook het voornemen hem niet langer met de egards te ontvangen die gebruikelijk zijn voor een ex-Commissievoorzitter, stuit hem tegen de borst. ‘Hij neemt dit echt persoonlijk’, beaamt Karel De Gucht, die zes jaar Europees Commissaris was onder Barroso en nog steeds een goed contact met hem onderhoudt. ‘Hij heeft tien jaar lang alles aan Europa gegeven en wordt nu als een profiteur te kijk gezet.’ ‘Het is typisch de redenering van een jurist’, aldus een topambtenaar. ‘Legaal is er geen vuiltje aan de lucht, dus het moet maar kunnen. Toch is het verbazend dat iemand met zijn politiek inzicht niet inziet dat deze overstap de Europese Unie ongelofelijke schade toebrengt.’
Er is nog een verklaring: ’s mans ijdelheid. ‘Hij is zeer gevoelig voor uiterlijk vertoon’, vertelt de topambtenaar. ‘Hij hechtte er ontzettend veel belang aan om als eerste te kunnen speechen. Hij vond het ook belangrijk centraal op de foto te staan als hij andere wereldleiders ontmoette.’ ‘Hij wist heel goed wat er over hem geschreven werd’, zegt ook Karel Lannoo, directeur van het Centre for European Policy Studies. ‘Kort voor zijn afscheid had ik een scherpe kritiek over hem gepubliceerd. Toen ik hem kort daarna sprak, reageerde hij uiterst korzelig. Hij wist donders goed wat ik over hem geschreven had.’ Tegelijk geldt Barroso als een studax, een uiterst intelligente dossiervreter die alle Commissiedossiers tot in de puntjes beheerste. ‘Een groot verschil met Juncker’, schampert De Gucht. De Gucht roemt Barroso voor zijn jovialiteit, loyauteit en politiek inzicht. ‘Hij is een echte Europeaan. Ik heb bij Barroso nooit één spatje nationalisme kunnen bespeuren.’
Puur formeel valt er op de aanwerving van Barroso niets aan te merken. Eurocommissarissen die na hun aftreden het bedrijfsleven induiken, moeten zich houden aan een gedragscode. Wie binnen de 18 maanden in een nieuwe job wil starten, moet daarvoor toelating vragen aan de Commissie. Na die ‘ontluizingsperiode’ mogen ex-Commissieleden zonder toestemming een job aannemen, op voorwaarde dat ze de nodige ‘integriteit en discretie’ aan de dag leggen in de keuze van hun nieuwe emplooi. Teneinde niet aan de bedelstaf te hoeven, ontvangen eurocommissarissen tot drie jaar na hun afscheid een toelage van tussen de 40 en 65 procent van hun laatste loon.
Veel van de commotie heeft natuurlijk te maken met Barroso’s nieuwe werkgever. Goldman Sachs is de bank die het verhandelen van derivaten – risicovolle leningen die verknipt worden en als betrouwbare leningen worden ‘herverpakt’ – perfectioneerde. Die rommelkredieten brachten de Amerikaanse banksector aan de rand van het bankroet. Ook in Europa speelde Goldman Sachs een kwalijke rol. Toen Griekenland er eind jaren negentig niet in slaagde om te voldoen aan de Maastrichtnormen, hielp Goldman Sachs de Griekse regering de boeken bij te kleuren. Met een gecompliceerd systeem van renteswaps werden staatsschuld en begrotingstekort artificieel teruggedrongen. Hoewel Griekenland op papier aan de voorwaarden voldeed, bouwde het steeds meer schuld op. ‘Ik heb er geen probleem mee dat Barroso voor een bank gaat werken’, aldus Juncker. ‘Ik heb een probleem met deze bank.’
Ook voor Ewald Engelen, financieel geograaf van de Universiteit Amsterdam, is Goldman Sachs de baarlijke duivel. ‘Goldman Sachs is de samenvatting van alles wat er misloopt in de financiële wereld. Eigenlijk is het één grote rent extraction machine, die voortdurend geld zuigt uit de economie en ons allemaal armer maakt. Goldman Sachs is niet de vijand van Europa, het is een vijand van de mensheid.’ Ook econoom Paul De Grauwe (London School of Economics) heeft geen enkele sympathie voor Goldman Sachs. ‘Het is een bank zonder enige scrupules, die op alle mogelijke manieren geld probeert te verdienen. Voor de crisis organiseerden ze een handel in rommelkredieten, die ze eerst verkochten en waartegen ze dan speculeerden. Het is echt onwaarschijnlijk dat Barroso daarvoor gaat werken.’
Goldman Sachs had voorheen ook al een stevige voet tussen de Europese draaideur. Mario Draghi, de voorzitter van de Europese Centrale Bank, was er tussen 2002 en 2005 vicevoorzitter. Ook Mario Monti, die van eind 2011 tot eind 2012 premier van Italië was, is een voormalig topadviseur. Peter Sutherland, de voorganger van Barroso bij Goldman Sachs, was eind jaren tachtig Europees Commissaris van Mededinging. Ook ex-directeur van de Europese Centrale Bank Otmar Issing, voormalig Europees IMF-baas Antonio Borges en Grieks ex-premier Loukas Papadimos waren topadviseurs voor Goldman Sachs. Met Barroso haalt de bank nu een adressenboekje van wereldformaat binnen. ‘Maar zijn voornaamste meerwaarde is indirect’, zegt Engelen. ‘Hij kent elke decision maker op voornaambasis. Barroso kan deuren openen voor Goldman Sachs die voorheen gesloten bleven. Bovendien vangt hij via zijn netwerk op wanneer er wetswijzigingen op til zijn die de zakelijke belangen van de bank kunnen schaden. Dat geeft Goldman Sachs de kans sneller te reageren, en die wetten zelfs bij te sturen.’
Zachte landing
Uit het Europese lobbyregister blijkt dat Goldman Sachs sinds november 2014 maar liefst 29 meetings organiseerde met eurocommissarissen of naaste kabinetsmedewerkers. Dit jaar alleen al kreeg de bank bij vier eurocommissarissen een audiëntie. Uit e-mailcorrespondentie waarop het Portugese blad Público de hand kon leggen, blijkt bovendien dat Barroso al tijdens zijn voorzitterschap vlotte contacten onderhield met ceo Lloyd Blankfein. Zo nam Barroso eind september 2013 deel aan een vergadering met de senior partners van de bank. Op 13 maart 2007 werd Barroso tijdens een voetbalwedstrijd van Manchester United gespot met voormalig Europees Commissaris Peter Sutherland, wiens job hij nu overneemt. Het wekt op zijn minst de suggestie dat Barroso ook tijdens zijn voorzitterschap goede banden had met de grootbank.
En toch heeft Barroso niets laakbaars gedaan, oordeelt het Ethisch Comité. Het moet gezegd dat het Comité niet meteen met het mes tussen de tanden op onderzoek uitgaat. In zijn verdict stelt het dat er ‘geen reden is’ om te twijfelen aan Barroso’s belofte om zich niet met brexit bezig te houden. Opvallend, omdat Barroso in een interview met de Financial Times erop zinspeelde dat hij dat net wel zou doen. ‘Het Ethisch Comité schiet gewoon tekort’, zegt Vicky Cann van Corporate Europe, een waakhond die de Europese draaideur in beeld probeert te brengen. Cann verwijt het Comité geen poging te ondernemen om Barroso te ondervragen over zijn plannen.
Het Ethisch Comité heeft inderdaad niet de beste reputatie qua personeelskeuze. In 2009 benoemde de Commissie de Fransman Michel Petite als voorzitter. Een opmerkelijke keuze, want Petite lobbyde voor de tabaksindustrie. Dagmar Rohr-Behrendt, de bekendste van de drie comitéleden, is speciaal adviseur van Vytenis Andriukaitis, eurocommissaris voor Gezondheid en Voedselveiligheid. Ze is getrouwd met Horst Reichenbach, die de Task Force Griekenland leidt, de werkgroep die de aanbevelingen van de trojka in wet moet omzetten. Een ander comitélid is Heinz Zourek, die tot eind juli als speciaal adviseur voor Pierre Moscovici werkte. Het Ethisch Comité functioneert niet onafhankelijk, vindt Cann. ‘De comitéleden hebben carrière gemaakt dankzij de Europese Commissie. Ze staan te dicht bij de personen over wie ze moeten oordelen. Dat moedigt niet aan om tot het bot te gaan.’
De lijst van voormalige eurocommissarissen die na hun commissariaat een zachte landing in het bedrijfsleven maakten, is ontstellend groot. Zo is er Neelie Kroes, die ondanks een plechtige belofte na haar commissariaat ‘zelfs geen Bed and Breakfast’ meer op te willen starten, nu bestuurder is bij meerdere bedrijven. Vooral haar voorzitterschap bij Uber is opmerkelijk, omdat ze als eurocommissaris meermaals expliciet de zijde van het taxideelbedrijf koos. Maar liefst negen van de 26 Commissieleden die in 2014 samen met Barroso afscheid namen, aanvaardden ondertussen minstens één functie bij een multinational.
Sisyphus
Die draaideurpolitiek is meer dan louter een moreel probleem, vindt Engelen. ‘Er ontstaat vaak een soort eenheidsdenken dat ronduit gevaarlijk is. Dat zag je nu al tijdens de Europese crisis, waar zowat de hele politieke elite ervan overtuigd was dat de crisis enkel bezworen kon worden met besparingsprogramma’s. De weinige economen die daar tegenin durfden te gaan, zoals Paul De Grauwe, werden straal genegeerd. Met alle rampzalige gevolgen van dien. De Europese aanpak van de crisis is mislukt, wat extremistische partijen in de kaart speelt. Dat kan op termijn een destabiliserend effect hebben.’
Vicky Cann benadrukt dat het gros van de draaideurgebruikers niet van kwade wil is. ‘Ze zitten in een cultuur waarbij draaideurpolitiek de normaalste zaak van de wereld is. Het is een wereld waarbij je gedefinieerd wordt door wie er in je adressenboekje staat.’ Corporate Europe stelt voor de regels te versterken en de sperperiode voor Commissarissen minstens te verdubbelen. Karel De Gucht, die sinds zijn eurocommissariaat bestuursmandaten opnam bij Proximus, Merit Capital en Arcelor Mittal, nuanceert: ‘Dat adressenboekje is zwaar overroepen. Goldman Sachs gaat niet plots extra klanten krijgen omdat ze Barroso hebben aangenomen.’ Hij waarschuwt ook voor de gevolgen van eventuele verstrengingen. ‘Ik ben er niet van overtuigd dat mensen nog commissaris willen worden als dat betekent dat ze achteraf drie jaar lang niets meer mogen doen.’
Het is maar de vraag of ze bij Goldman Sachs veel plezier gaan beleven aan hun nieuwe werknemer. ‘Wat ben je met een lobbyist die zo in de kijker loopt?’ vraagt een voormalige Europese topambtenaar zich af. ‘Wie zal er nu nog graag de telefoon opnemen als hij belt? Volgens de nieuwe regels moet elke ambtenaar met wie hij spreekt dat aangeven in een lobbyregister. Alles wat Barroso doet, zal met een vergrootglas bekeken worden. Als u het mij vraagt, is die aanstelling voor Goldman Sachs weggesmeten geld.’
Toen Barroso eind 2014 zijn afscheidsgedicht reciteerde, maakte hij een opmerkelijke fout. De titel van het gedicht is niet Herbeginnen, zoals hij beweerde, maar Sisyphus. Het is niet duidelijk of hij die werkelijke titel opzettelijk verzweeg, maar ergens verwoordt die titel hoe hij zijn voorzitterschap zelf ervaren moet hebben: als een nooit aflatende worsteling langs een steeds smaller wordend bergpad waarbij, ondanks alle mooie woorden, het rotsblok dat hij torst nooit de top mag bereiken.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Het minimum wat je van Barroso mag eisen, is dat hij niet voor een vijand van Europa gaat lobbyen.’
‘Het Ethisch Comité staat te dicht bij de personen over wie het moet oordelen.’
‘Als u het mij vraagt, is die aanstelling voor Goldman Sachs weggesmeten geld.’
