Met de caucus in de staat Iowa gaan de Amerikaanse presidentsverkiezingen op maandag 1 februari echt van start. Bij de Republikeinen voelt koploper Donald Trump de hete adem van Ted Cruz in de nek, bij de Democraten zou Bernie Sanders de gedoodverfde winnaar Hillary Clinton wel eens een spaak in het wiel kunnen steken.
Een hotel in het centrum van Des Moines, de hoofdstad van Iowa. Bernie Sanders (74), senator van Vermont en een van de presidentskandidaten voor de Democratische Partij, is op doortocht. Hij houdt een praatje van nauwelijks vijf minuten over de noodzaak van een politieke revolutie. Handen gaan op elkaar, aanhangers fluiten enthousiast op hun vingers. Sanders is hees en oogt vermoeid, voor kiekjes is er nauwelijks tijd.
Toehoorders Kim en Rebecca maken dan maar een selfie met een poster van hun kandidaat. Met een dure beker wijn in de hand – duur om de campagne te spijzen – praten de twee over hun frustraties. Bij Kim is het duidelijk. Hij werkte ooit bij computerbedrijf HP. Dat werd toen geleid door Carly Fiorina, die nu presidentskandidaat is voor de Republikeinse Partij. Na zijn gedwongen ontslag kon hij vrijwel meteen bij een ander bedrijf aan het werk. Maar meer dan tien jaar later weet Kim dat zijn beste tijd wellicht voorbij is. Hij verdient nog altijd fors minder dan bij HP, hij heeft nog altijd minder sociale voordelen en moet meer uren werken.
Over die frustratie spreekt presidentskandidaat Sanders – en op een ander niveau ook outsider Donald Trump: politieke leiders doen al jaren alsof ze met hun saneringen de economie ten goede veranderen, maar gewone werknemers zien alleen dat hun bedrijf banen schrapt of naar het buitenland verhuist. Het is voor hem nog wel leefbaar, zegt Kim, maar het is zonder franje.
De frustratie van Rebecca, die net als haar echtgenoot enkele tientallen kilo’s te zwaar is en in fletse tinten gekleed gaat, is iets subtieler. Zij werkt als verpleegster in een ziekenhuis. Daar kan ze niet praten over haar politieke voorkeur: de meeste artsen zijn Republikeinen en ze vreest dat ze weggehoond zal worden als ze horen dat ze voor Sanders supportert. Met diezelfde artsen staat ze na een operatie in de lift, en dan gunnen ze haar geen blik. Dat is Amerika anno 2016 voor haar: rijk en arm samen in de lift, maar er is er een die praat en een die zwijgt. Of nog beter: er is er een die alleen maar zichzelf aan het woord wil horen. ‘Dat was vroeger anders’, zegt ze.
Ze begrijpt waarom de Republikeinse kandidaat Donald Trump zo veel aantrekkingskracht heeft. De controversiële miljardair vindt wel woorden die minder gegoeden aanspreken. Maar ze vertrouwt zijn plannen niet: ‘Hij zal uiteindelijk zijn eigen belangen dienen, en niet de onze.’
Wat haar echt dwarszit, en waar de Amerikaanse droom wat haar betreft echt hapert, is de dure opleiding van haar dochter. Zij studeert voor industrieel ingenieur, wat aan de goedkoopste universiteit van Iowa toch al gauw 12.000 dollar (11.000 euro) per jaar aan cursusgeld kost. Omdat Kim en Rebecca allebei werken, komen ze niet in aanmerking voor korting of een beurs. En dus gebruiken ze geld dat voor hun pensioen had moeten dienen om de dochter een schuldvrije start in het leven te geven. ‘Terwijl haar vriendin’, zegt Rebecca, ‘met ouders die werkloos zijn, niets hoeven te betalen – voor haar is er wel een beurs. Onze dochter doet haar best en haalt goede resultaten. Haar vriendin mist lessen, gooit er met haar pet naar, maar zij betaalt niets.’
Toch is ze het niet eens met Sanders die alle opleidingen in overheidsuniversiteiten gratis wil maken. Rebecca vindt een verdiensteclausule beter, zodat het gratis wordt voor wie goed presteert. ‘Dat is het Amerikaanse systeem: beloning naar verdienste, billijkheid.’
Iowa heeft de reputatie een gematigde staat te zijn. De economie draait op varkens, verzekeringen en bio-ethanol, een belangrijk product voor de maisboeren. Aan Republikeinse kant zijn de kiezers in meerderheid evangelisch en vrij conservatief, aan Democratische kant waren ze progressief genoeg om Obama in 2008 te verkiezen boven Hillary Clinton. Vorige week is uit een peiling gebleken dat maar liefst 43 procent van de Democraten zichzelf als ‘socialist’ bestempelen, tegen 38 procent als ‘kapitalist’. Sanders, de socialist, zit Hillary op de hielen.
De Republikeinen: partij schiet in kramp
De frustratie en woede van de kiezer is het meest opvallende element in deze verkiezingscampagne. Die woede zit – verrassend – vooral bij witte kiezers. Meer dan bij de zwarten, hoewel die economisch nog steeds slechter af zijn en in recente tijden vaak het slachtoffer werden van buitenproportioneel politiegeweld. Uit een grootschalige enquête van tv-zender NBC en het tijdschrift Esquire bleek dat 73 procent van de blanken zich boos maakt tegenover 56 procent van de zwarten.
Wat mensen boos maakt, verschilt volgens partijvoorkeur, maar iedereen is boos om het politieke immobilisme, de consumentenfraude, het politiegeweld. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat een meerderheid vindt dat de Amerikaanse droom niet meer leeft – ook hier is de desillusie groter bij wit dan bij zwart. Mensen vinden dat het bergaf gaat, zowel met hun eigen situatie als met die van het land, en ze zien het somber in voor de verdere toekomst.
Aan Republikeinse kant vormen ook migratie, vluchtelingen en islam belangrijke thema’s. Sinds zijn geïmproviseerde tirade tegen Mexicaanse migranten – ‘het zijn verkrachters, en sommigen, neem ik aan, zijn goede mensen’ – waarmee hij in juni 2015 zijn presidentscampagne op gang trok, is vastgoedmagnaat Donald Trump bij uitstek de kandidaat van de woede. Niet alleen de Mexicanen, maar ook de status van het land, de uitverkoop van de economie in vrijhandelsakkoorden, het nucleair akkoord met Iran, tot en met de recente gevangenneming van enkele soldaten door het Iraanse leger: alles is bij hem aanleiding voor frustratie, alles is kaakslag en oneer.
‘Ik pleit schuldig’, riep Trump onlangs tijdens een meeting: ‘Ik ben kwaad!’ Via zijn al dan niet gespeelde kwaadheid probeert hij authentiek over te komen en andere politici te diskwalificeren, met name degene die hij ooit als zijn hoofdrivaal beschouwde: Jeb Bush. Klassieke politici dansen volgens hem als marionetten naar de pijpen van grote bedrijven en financiers. Trump meet zich graag de mantel van zijn politieke idool Ronald Reagan aan, maar hij speelt steevast in op angst en frustratie, terwijl Reagan indertijd een campagne van de hoop voerde.
Senator en presidentskandidaat Ted Cruz, momenteel tweede in de Republikeinse peilingen achter Trump, vertegenwoordigt een ander soort woede. Hij is de lieveling van de Tea Party en heeft veel kritiek op zijn eigen partij, die steeds maar compromissen sluit en daardoor alles mogelijk maakt waar ze tegen is: abortus, het homohuwelijk en begrotingstekorten.
Het establishment van de Republikeinse Partij, dat lang heeft gedacht dat Trump elk moment van zijn sokkel zou donderen, of dat Cruz onverkiesbaar want hogelijk onsympathiek was, is intussen in een kramp geschoten. De huidige koplopers zijn zo gehaat door de partijleiding dat de traditionele grootgeldschieters voorlopig de kat uit de boom kijken. Ze blijven op hun centen zitten, in afwachting dat de kiezers weer bij hun verstand komen.
De langzaamaan tanende hoop van het partijestablishment is dat een van de ’traditionele kandidaten’ toch nog een tegenwicht kan bieden tegen het geweld van Trump-Cruz: Marco Rubio scoort momenteel met om en bij 10 procent het minst slecht van de traditionele kandidaten, maar ook Jeb Bush, Chris Christie en John Kasich zijn voor deze rol nog in de running. De andere hoop is dat Trump en Cruz elkaar zullen afmatten, tot ze een diepe duik in de peilingen maken.
Gewezen presidentskandidaat Bob Dole liet al weten dat er wat hem betreft geen twijfel is: Trump is het minst erg. Met Trump maak je nog een kans in de verkiezingen. Met Cruz win je geen enkele staat tegen Hillary Clinton. De gouverneur van Iowa denkt er net zo over, zij het om andere redenen: Cruz heeft zich uitgesproken tegen ethanolsubsidies.
De Democraten: vrouw of socialist?
In het Democratische kamp liggen de frustraties anders, misschien omdat er een Democratische president in het Witte Huis zit. Maar de woede is niettemin ook hier aanwezig. Lokt Trump de gefrustreerde laaggeschoolde blanken, dan trekt Bernie Sanders eerder de hoger geschoolden aan. Hun woede maakt dat een ‘saaie sok’ van 74 jaar in de aanloop naar de eerste voorverkiezingen nek-aan-nek ligt met de vrouw die beter dan wie ook voorbereid is op het presidentschap: Hillary Clinton. Sanders, de saaie sok, vertelt op vele terreinen al veertig jaar hetzelfde, terwijl Clinton nu campagne voert tegen maatregelen die ze zelf nog heeft helpen goedkeuren.
Sanders wrijft Clinton aan dat ze uitverkoop houdt voor Wall Street en het grote geld. ‘U hebt in één jaar 600.000 dollar van Goldman Sachs ontvangen om toespraken te houden’, zei Sanders tijdens zijn recentste debat met Clinton. ‘Ik heb twijfels over mensen die zulke grote sommen ontvangen van Wall Street.’ Tijdens dat debat riep Hillary Clinton om de haverklap de erfenis van Obama in, waarmee ze aangaf dat zij de kandidaat van de continuïteit is, de ‘evolutie’ als verschillend van Sanders’ ‘revolutie’.
Kim en Rebecca zouden liever niet voor Hillary stemmen, maar, zeggen ze, als Sanders wegvalt, verkiezen ze haar toch duidelijk boven andere kandidaten. ‘Dan zal ik blij zijn dat er voor het eerst een vrouw president wordt’, aldus Rebecca. ‘Maar ik betwijfel of er met haar aan het roer veel zal veranderen.’
Rebecca hoopt op een sneeuwbaleffect: dat Sanders maandag nipt wint in Iowa, waar hij in de peilingen in Clintons buurt komt. Dat hij een week later met verve wint in New Hampshire, waar hij volgens de recentste polls 27 procent op haar voorligt. En dat hij vervolgens momentum ontwikkelt, en ook in staten scoort waar hij momenteel laag staat en waar veel zwarten wonen, zoals in South Carolina. Momenteel ligt Hillary Clinton zo’n 20 procent voor op Sanders in nationale peilingen. Maar ze lag ook bijna zo veel voor op Obama in 2008, alvorens die haar in Iowa naar de derde plaats verwees. De kans is klein, denken Kim en Rebecca, maar dit is geen verkiezingsjaar als alle andere. ‘Sanders’, zegt Kim, ‘spreekt voortdurend over zijn politieke revolutie. Ik dacht eerst dat het maar geblaat was, maar misschien krijgen we inderdaad een omwenteling.’
DOOR RUDI ROTTHIER IN DE VS
Mensen vinden dat het bergaf gaat, zowel met hun eigen situatie als met die van het land.
Trump speelt in op angst en frustratie, terwijl zijn idool Reagan een campagne van de hoop voerde.
Sanders wrijft Clinton aan dat ze uitverkoop houdt voor Wall Street en het grote geld.
