Gestoorde vorsten, zo heet de tentoonstelling die het Gentse Museum Dr. Guislain in 1999-2000 organiseerde naar aanleiding van 500 jaar Keizer Karel (in 1500 in Gent geboren). Best een gewaagd initiatief voor een nog jong museum. “Eigenlijk was het straf dat we met zo’n evenement uitpakten”, vertelt Patrick Allegaert, artistiek en beleidsadviseur van het museum. “Buitenlandse journalisten vertelden dat een dergelijke tentoonstelling bij hen op dat moment niet zou kunnen. Dat een initiatief van die aard aanleiding zou geven tot controverse. We waren dan ook overdonderd door de enorme belangstelling die ons te beurt viel. Nu, twintig jaar later, zou het thema nog veel meer aanslaan. De urgentie ligt veel hoger. Maar ik zou de zaak wel anders aanpakken. Intussen hebben we veel bijgeleerd.”
Patrick Allegaert van Museum Dr. Guislain kijkt met stijgende verbazing naar capriolen Trump
“Macht fascineert, absolute macht fascineert absoluut. De machtige persoon bepaalt het gedrag van anderen, meer dan omgekeerd het geval is, zo definieert de wetenschap het fenomeen. Maar veronderstelt die visie op macht niet dat de machtige weet wat hij doet, dat hij een plan heeft? Wat als de machtige geen baas meer is in zijn eigen geesteshuishouding? Regeert dan de waanzin?” Zo introduceren Patrick Allegaert en Annemie Cailliau het thema van de tentoonstelling Gestoorde vorsten in de bijbehorende cataloog. “Het thema past in de herdenking van keizer Karel, zoon van Johanna de Waanzinnige. De houding tegenover Karel V is in Gent op zijn minst dubbelzinnig. Enerzijds heerst er bewondering, maar anderzijds is er ook afkeer voor die figuur, die volgens sommigen duidelijk dictatoriale trekjes heeft”, vertelt Allegaert. Bovendien zou Karel V op het einde van zijn leven te kampen hebben met psychische moeilijkheden. “Wie precies de titel opperde voor de tentoonstelling weet ik niet meer. Maar we waren het er bijna allemaal meteen over eens dat die zou werken. En dat bleek ook achteraf. Niettemin waren er enkelen die hem te sterk vonden”, vertelt Allegaert.
Gestoorde vorsten vertrekt vanuit een dubbele benadering. “We besteedden enerzijds aandacht aan de mensen die zichzelf als een koning of keizer zagen en in de psychiatrie belandden, overgeleverd aan de expertise van psychiaters, en anderzijds aan de ‘echte’ koningen en keizers met waanideeën.” Wat is het verschil of de gelijkenis tussen beiden? “De persoon in het ‘gesticht’ heeft het nadeel dat hij alleen in zijn vorstelijkheid gelooft en niet over het geld, het leger of een grondwet beschikt om zijn gezag af te dwingen.” Toenmalig minister van Cultuur Bert Anciaux ziet wat in het project en komt over de brug met financiele en andere steun. De expositie krijgt steeds meer weerklank. “In de binnenlandse en internationale pers konden we rekenen op lovende recensies”, herinnert Allegaert zich. “Ik weet nog dat er een zeer positieve bijdrage in de Frankfurter Allgemeine verscheen. We stonden versteld van de reacties en kregen vijftigduizend bezoekers over de vloer. Voor een klein, beginnend museum was dat een overrompeling. Op een bepaald ogenblik kwam vanuit Berlijn de vraag om daar een gelijkaardige tentoonstelling te organiseren. Maar die is om financiële redenen niet doorgegaan.”
Medewerking van het paleis
“Het is duidelijk dat het thema, en ook de dubbele benadering, velen aanspreekt. We kregen bovendien – soms tot onze verbazing – gemakkelijk medewerking. Dat was bijvoorbeeld het geval voor het koninklijk paleis over de Belgische prinses Charlotte, keizerin van Mexico en geestesziek. We mochten documenten over haar lenen voor de tentoonstelling. We werkten het thema ook zo breed mogelijk uit. Zo besteedden we aandacht aan hoe de vorsten hun eigen macht meer in de verf zetten door zich te laten omringen door narren en reuzen.”
Het is de organisatoren van de tentoonstelling duidelijk dat de sporen van waanzin bij bepaalde vorsten eerder mythe dan waarheid zijn. Ze dienen om hen in diskrediet te brengen. “Dat is zeker het geval bij Johanna de Waanzinnige, slachtoffer van politieke spelletjes”, bevestigt Allegaert. “Waarheid en mythe over de perversiteit en de waanzin van gekroonde hoofden lopen sterk door elkaar. Dat is geen onschuldig gegeven. Waanzin als psychische zwakte bijvoorbeeld, als vorm van politieke onbetrouwbaarheid, is iets wat op een bepaald ogenblik aan de vorst wordt toegeschreven. Dat gebeurt om hem of haar uit te schakelen en nieuwe machthebbers op de troon te hijsen”, staat in de cataloog van Gestoorde vorsten te lezen. “Vroeger werd iemand gek verklaard omdat de mensen in de omgeving hem of haar weg wilden”, vult Allegaert aan. “Geneeskunde of psychiatrie werd ingehuurd om iemand af te voeren. Dat gebeurde zelfs in families, tot diep in de 20ste eeuw. Dikwijls werd de ‘duivel’ erbij gehaald. Dat leidde tot schrijnende toestanden. We moeten opletten dat die vorm van misbruik niet terugkeert.”
“Toch hadden we in 1999/2000 nog geen figuren als de huidige president van de VS. Het was wel de tijd van Jeltsin, een grappige en tegelijk schrijnende leider van een groot land. Aan de tentoonstelling was een cultureel nevenprogramma over hetzelfde thema gekoppeld, waarvoor we konden rekenen op de medewerking van acteurs Josse De Pauw en Dirk Roofthooft. Nu zou ik de zaak anders aanpakken, alleen al door de ervaring die we na al die tijd opgedaan hebben. Uiteindelijk ben je altijd beïnvloed door de politieke context waarin je leeft. Twintig jaar geleden straalde de expo nog een zeker lichtheid uit, wat nu al een stuk moeilijker zou zijn. We wilden de psychiatrie een beetje toegankelijker maken.”
Beklemmend gevoel
“Er is veel veranderd. Ik heb nu meer een beklemmend gevoel bij de internationale politiek”, zucht Allegaert. “De manier waarop sommige machthebbers zich tegenwoordig gedragen heeft een veel grotere impact. Zo las ik onlangs een interview met Herman Van Rompuy over het taalgebruik en de manier van communiceren van die politieke leiders. Als iemand als Donald Trump, president van de VS, via Twitter beweert dat ‘sommige migranten zich gedragen als beesten’, dan heeft dat een enorme invloed.” Trump, zijn naam is gevallen. Patrick Allegaert raakt meteen op dreef. “Hij overtreedt alle geldende afspraken over diplomatie en communicatie. Dat heb ik nog nooit meegemaakt. Hij zet alles op zijn kop. Het is hilarisch en angstwekkend tegelijk. Een goede vriend van mij is diplomaat. Volgens hem is er op dit ogenblik geen normale diplomatie met de Amerikanen meer mogelijk. Ontluisterend gewoon. Alle nuance is verdwenen. Dat merk je trouwens ook elders in de wereld. Denk aan de toestand en rellen in Chemnitz in het oosten van Duitsland. Aanleiding was een messengevecht tussen Duitsers en buitenlanders die tot de dood van een Duitser leidde. De polarisatie in de bevolking is er compleet.”
“Jaarlijks reiken wij een Guislain Award uit aan een organisatie die het taboe rond geesteszieken helpt doorbreken. Dat gebeurt met een internationale jury, waartoe ook enkele New Yorkse psychiaters behoren. De verkiezingen in de VS zijn tijdens het overleg van de jury in het najaar van 2016 volop bezig. De juryleden kunnen zich niet voorstellen dat Trump zou winnen. Tot hun consternatie gebeurt dat wel. Iedereen zit verbijsterd toe te kijken. Trumps verkiezing maakt duidelijk dat een groot deel van de verarmde blanke bevolking zich totaal verwaarloosd en vergeten voelt, en een algemene afkeer heeft voor Hillary Clinton, haar familie en waarvoor zij staan.”
Trump, een stabiel genie?
Dat Trump een uitgesproken narcist is, daar kan je niet omheen, zegt Allegaert. “Elke machthebber heeft wel narcistische trekjes, de ene al meer dan de andere. Dat is ook het geval bij Erdo?an in Turkije of Xi Jinping in China, maar die zijn toch nog anders dan Trump. Die noemt zichzelf een ‘stabiel genie’. Je moet toch maar durven! Trouwens, genialiteit en waanzin leunen dikwijls dicht tegen elkaar aan. Hij kondigt nu al overal aan dat hij zeker voor een tweede regeerperiode gaat. Zal de waanzin dan stap voor stap dichterbij sluipen? Nu heeft hij al vrijwel geen reserves meer. Via sociale media gaat hij tegen iedereen tekeer, zonder enige vorm van scrupules. Hij hanteert ook allerhande trucs om slecht nieuws te verdoezelen. Zo zijn de cijfers over doden door drugsgebruik in de VS alarmerend slecht. Trump slaagt erin om met enkele felle tweets over migratie het nieuws over het drugsgebruik geruisloos te doen verdwijnen in de massa feiten van elke dag. Zal Trump telkens voor de kick een stap verder gaan? Op die manier valt hij natuurlijk niet uit de media te houden. Dat heeft hij graag: hij krijgt alle aandacht in kranten, op radio en tv. In feite zouden we hem moeten negeren of doodzwijgen.”
Wat zich achter de muren van het Witte Huis afspeelt, beschrijft journalist Bob Woodward in zijn boek Angst: “Porter (Rob Porter, secretaris van het Witte Huis, nvdr.) heeft Trump nog nooit zo zichtbaar in de war gezien. Hij weet dat Trump een narcist is die alles beoordeelt aan de hand van de invloed die het op hemzelf heeft. Maar de uren van getier doen Porter denken aan wat hij las over Nixons laatste dagen in functie: bidden, stampen op de vloerkleden, praten tegen afbeeldingen van voormalige presidenten aan de muur. Trumps gedrag bevindt zich op paranoianiveau.”
Intussen treedt een gewenning op. Zij die dachten dat Trump het niet lang zou uithouden, komen bedrogen uit. Hij zit al twee jaar op zijn stoel. Wie tegen hem is, vertelt leugens, zoals bepaalde media waarmee hij voortdurend in de clinch ligt. “Hij houdt van een theatrale aanpak. We moeten erop hopen dat de democratie wint, dat op een degelijke manier weerwerk wordt geboden, om te vermijden dat het zaakje escaleert. Want Trump is gevaarlijk. Psychiaters noemen hem ziek of gestoord. Maar dat doen ze dan wel zonder met hem persoonlijk gesproken te hebben, waarmee ze volgens sommigen hun eigen regels overtreden. Hij splijt ook de VS in tweeën. Aan de ene kant is er zijn vrij grote en trouwe blanke aanhang, aan de andere kant een serieuze tegenbeweging die walgt van zijn beleid en manier van aanpak. Dat leidt soms tot een breuk of grote ruzies in families. Rustig samen Kerstmis vieren lukt niet meer bij hen. Dikwijls ligt er een scheidingslijn tussen oud en jong. We zijn nu voortdurend over Trump bezig. Maar ook elders in de wereld is een evolutie bezig naar een nieuw soort leiders, van Oost-Europa tot Zuid-Amerika. Er zullen altijd problemen zijn met sommige machthebbers. Het komt erop aan er op de juiste manier tegenin te gaan.”
Patrick Allegaert (°1954)
PATRICK ALLEGAERT (°1954) studeert pedagogische wetenschappen en criminologie. Hij is artistiek leider van Museum Dr. Guislain in Gent, waar hij nu artistiek- en beleidsadviseur is. In 1999 is hij als wetenschappelijk medewerker betrokken bij de tentoonstelling Gestoorde Vorsten. Hij is voorzitter van het Vlaams Museum Overleg en van TAZ (Theater aan Zee, Oostende).
‘Gekke’ machthebbers in de geschiedenis
Als Patrick Allegaert de lange lijst ziet met zogenaamde gekke machthebbers in de loop van de geschiedenis, schrikt hij even. “Het gebeurde geregeld dat iemand gek of geestesziek werd verklaard, omdat ze die persoon weg wilden. We moeten opletten dat dat niet opnieuw gebeurt. Op de lijst staan machthebbers die minder schadelijk waren, maar bij een heel deel ervan moet het geen pretje geweest zijn als onderdaan. Toch is het gelukkig niet altijd in een catastrofe geëindigd en namen anderen met betere bedoelingen net op tijd de macht over. Het blijft trouwens opletten met een begrip als ‘gek’. Dat ligt zeer gevoelig, zeker in de wereld van de psychiatrie. Ga er dus voorzichtig mee om, zonder er een taboe van te maken.”
JOHANNA VAN CASTILIË, DE WAANZINNIGE
“Een mooi voorbeeld van vrouw en psychiatrie. In die tijd worden ‘onhandelbare’ vrouwen naar een instelling gestuurd of opgesloten, veel sneller dan bij mannen het geval is. Johanna is helemaal niet zo krankzinnig als werd beweerd, ze is vooral het slachtoffer van politieke spelletjes. Ze wordt opgesloten in een klooster en daarmee is de kous af.”
GEORGE III VAN ENGELAND
“Een koning die plots koorts krijgt, last heeft van spasmen en gezwollen voeten en steeds zieker wordt, terwijl de artsen niet weten wat er aan de hand is. Zijn ziekte is neurologisch. Nu perfect te behandelen, toen niet. In de tentoonstelling Gestoorde Vorsten besteedden we veel aandacht aan hem. George III wordt gek verklaard, wat enkele wetenschappers in de jaren 1960 na grondig onderzoek weer ontkennen.”
CHRISTIAAN VII VAN DENEMARKEN
“Dit is vooral een mooi en opmerkelijk verhaal, intussen verfilmd ook. De lijfarts van de zieke koning Christiaan VII krijgt alle macht in handen, voert een verlicht bestuur en wordt verliefd op de koningin. Dat laat de adel natuurlijk niet zomaar gebeuren. De arts verliest er zijn hoofd bij, letterlijk dan.”
LUDWIG VAN BEIEREN
“Hij is een schitterende figuur natuurlijk. Hoe hij al die kastelen liet bouwen, alleen maar ter glorie van zijn eigen persoon. Ludwig van Beieren deed aan citymarketing avant la lettre.”
LEOPOLD II
“Met de heropening van het Afrikamuseum in Tervuren is de Belgische koning weer volop in de actualiteit. Hij is zeer omstreden, waardoor de samenstelling van het museum een aartsmoeilijke opdracht was.”
POL POT
“Pol Pot weet perfect wat hij doet. Hij is in Frankrijk geweest, leeft niet in een isolement. Dat maakt het allemaal nog veel erger. In zijn entourage zitten alleen maar jaknikkers, waardoor alles escaleert en alle grenzen van menselijkheid overschreden worden. Onze recentste Guislain-award wordt toegekend aan een psychiater die met slachtoffers werkt die de killing fields overleefden. Die families zijn getraumatiseerd. De systematische afslachting van een groot deel van de bevolking werd lange tijd geminimaliseerd.”
JEAN BÉDEL BOKASSA
“Een zeer duidelijk voorbeeld van een ‘gekke’ machthebber, die zich net als Napoleon tot keizer laat kronen. Ook hij heeft in zijn beleid talrijke grenzen overschreden, zonder verantwoording tegenover zijn volk dat lag te verhongeren. Idi Amin en Papa Doc behoren tot hetzelfde lijstje.”
KIM-DYNASTIE
“Vreemd is dat een hele samenleving meegaat in de waanzin van de machthebber. Als buitenstaander vraag je je af hoe zoiets mogelijk is. Maar de inwoners kunnen niet anders, ze zijn niet medeplichtig. Integendeel, de leiding houdt hen ‘dom’ of ‘onwetend’.”
