De VN helpen een handje in de strijd tegen de terreur. Maar de diplomatie, ook die van Louis Michel, wordt voortdurend door de feiten op het terrein ingehaald.

Khatami zette daarmee de toon van de door hem geleide openingszitting van de Algemene Vergadering (AV) van de Verenigde Naties (VN) in New York, die was gewijd aan ‘de dialoog tussen de beschavingen’. En al meteen liet hij ermee zijn scepsis over de Amerikaanse bombardementen op Afghanistan blijken. Al krijgt Iran inmiddels schouderklopjes voor zijn constructieve houding in de strijd tegen de terreur _ toch die van het vanuit Afghanistan opererende al-Qaedanetwerk. Maar Iran was dan ook nooit een vriend van het Talibanregime in Kabul. Tussen twee haakjes: terwijl Khatami-de-gematigde in New York het woord nam, stoofden de radicalen in zijn eigen land hem een lelijke peer door onverwacht een geheim proces te beginnen tegen vermoedelijke opposanten van het islamitische regime in Teheran. Daar stond Khatami dan met zijn pleidooi voor verdraagzaamheid en respect.

Het thema van de dialoog lag al lang vast, maar met de terreuraanslagen van 11 september in New York en Washington en de daaropvolgende oorlog in Afghanistan, kreeg het onverwacht een bijzondere betekenis. Minister van Buitenlandse Zaken Louis Michel (PRL), die wegens Belgiës EU-voorzitterschap namens heel Europa het woord diende te voeren, vond dit best een kolfje naar zijn hand. Al had de minister liever gehad dat wat nu een defilé van redelijk slaapverwekkende sprekers werd, tot een echt debat had geleid _ maar zo werkt de VN niet. Michels eigen toespraak balanceerde op het slappe koord tussen het respect voor de waardigheid van alle culturen en de universaliteit van de rechten van de mens. Wat hem een ongerust telefoontje vanwege de Ierse VN-delegatie opleverde, die erop aandrong om toch maar niet te overdrijven in zijn pleidooi voor de scheiding tussen godsdienst en staat, want in Ierland is dat nog altijd geen evidentie.

Dat was vrijdag 9 november. Toen waren al wekenlang de Amerikaanse bombardementen op Afghanistan aan de gang, zonder dat de Taliban leek te kraken, terwijl opperterrorist Osama Bin Laden het Westen bleef tergen met hetzerige verklaringen. Tot dan plots het weekend daarop de Noordelijke Alliantie _ een zootje ongeregeld met een beroerde reputatie _ tot ieders verrassing aan een snelle opmars begon. Neenee, liet Washington snel weten, ze mogen geen politiek overwicht krijgen en de hoofdstad Kabul dus niet innemen. Wat prompt wel gebeurde, waarna de Alliantie de ene stad na de andere veroverde en het Talibanbewind in elkaar stortte.

EIGENGEREID WASHINGTON

De feiten op het terrein hadden de politiek ingehaald. De plannen om in Kabul een min of meer representatieve regering op de been te brengen, ondersteund door een VN-aanwezigheid volgens een nog geheel nieuw te bedenken formule, waren (en zijn) nog lang niet klaar. Waarbij niemand ook weet wat de Afghanen daar zelf over denken. Dat de VN het maar zelf uitzoekt, zo suggereerde de belangrijkste protagonist in New York, de Amerikaanse regering. Idem voor de humanitaire hulp waaraan Afghanistans bevolking dringend nood heeft.

Het was weer een tijd geleden dat Washington zo eigengereid en zonder zijn bondgenoten in te lichten, laat staan te raadplegen, zijn eigen agenda opdrong. Tot grote frustratie van niet alleen de EU, maar bijvoorbeeld ook van Canada. Een bron van zorg blijft onder meer de vraag of de VS van plan zijn om hun oorlog uit te breiden naar het Irak van Saddam Hoessein. De haviken in de Amerikaanse leiding dringen daar al een tijd op aan, maar het zou ongetwijfeld een eind maken aan de nu al aarzelende steun van de Arabische landen voor de strijd tegen de Taliban. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell _ die zelf niet tot het radicale kamp behoort _ kon zijn collega’s in de VN maar half geruststellen met zijn boodschap dat terzake ‘geen verrassingen’ te verwachten vielen.

De VS bestonden het alvast om, zonder wie dan ook te consulteren, zichzelf en Japan het covoorzitterschap van een fonds voor de wederopbouw van Afghanistan toe te wijzen, al zal dat fonds vooral met Europees geld worden gefinancierd. Javier Solana, de Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor het buitenlandse beleid, kreeg de opdracht om tegen dat laatste te gaan protesteren. Voor de rest legt de EU zich grommend neer bij de Amerikaanse eigenzinnigheid. Afghanistan is tenslotte hun show en niemand zal het daar gaan oplossen in hun plaats.

Want met de internationale terreur is nu eenmaal geen redelijke dialoog mogelijk, zodat alleen de militaire optie nog openblijft, zo vindt ook Louis Michel. Hoe dan ook staan de meeste Europese landen tegenover de Amerikanen met de pink aan de naad. Binnen de EU-cenakels lokt de minste kritische opmerking over de VS meteen de scherpste reacties uit. Louis Michel, die na eerdere kwalijke ervaringen nu vooral de Realpolitik is toegedaan, piekert er dus niet over om tegen die bravigheid in te gaan. Hij kreeg zelfs de raad om zijn inzichten dan maar op pragmatische wijze bij de Amerikanen aan te kaarten via de Britse premier Tony Blair, Washingtons dikste vriend in het Grote Spel dat nu in Centraal-Azië wordt gespeeld.

Het komt eropaan om er in die context het beste van te maken en voor de randvoorwaarden te zorgen, bijvoorbeeld opdat de strijd tegen de terreur niet zou worden gepercipieerd als een strijd tegen de islam. Daarom vertrok Michel na zijn terugkeer uit New York, samen met premier Guy Verhofstadt (VLD) meteen op tournee naar het Midden-Oosten. Want de overtuiging blijft dat de al decennia onopgeloste problemen van de islamitische landen in de kern van het terrorisme liggen, met het Palestijns-Israëlische conflict voorop.

ETTERENDE RIVALITEITEN

Washington maakte het de EU in haar bemiddelende rol niet makkelijk door de jongste weken fel van leer te trekken tegen de Palestijnse Autoriteit van Yasser Arafat. De Amerikaanse president George W. Bush weigerde Arafat in New York zelfs de hand te drukken, ook toen er géén fotografen in de buurt waren. Solana en VN-secretaris-generaal Kofi Annan hebben veel in beweging moeten zetten om de ontzette Arafat een al te scherpe reactie te ontraden. Ze susten hem door een perspectief op langere termijn voor te stellen: een door de VN, de EU, de VS en Rusland omkaderd initiatief dat moet leiden tot een nieuw, fundamenteel, maar in alle discretie te voeren vredesgesprek met Israël.

In de wandelgangen van de VN heerst inmiddels ook grote onrust over de Indiase deelstaat Kashmir, waar het islamitische onafhankelijkheidsstreven de openlijke steun van Pakistan geniet. In de Afghaanse constellatie was de Taliban grotendeels een creatie van Pakistan, terwijl de Noordelijke Alliantie India’s faveurs kreeg. De vrees bestaat dat het Afghaanse conflict naar Kashmir overslaat, waar de ook al een halve eeuw etterende rivaliteit tot een confrontatie tussen India en Pakistan kan leiden. Die zou dan wel eens met atoomwapens kunnen worden uitgevochten, want daar beschikken beide landen over _ en dan is het einde zoek.

Inmiddels kreeg de EU vanuit Washington de wenk om niet meer zo moeilijk te doen over Pakistans nucleaire activiteiten. Het regime van generaal Pervez Musharraf verdient namelijk een snoepje omdat het zijn steun aan de Taliban heeft opgezegd. Ook Afghanistans andere buurlanden, die actieve medewerking verlenen aan de Amerikaanse oorlog tegen de terreur, kregen hun beloning: voortaan zal niet meer zo luid worden gezeurd over de schendingen van de mensenrechten waaraan ze zich vaak op grote schaal schuldig maken. Meerdere landen misbruiken al de strijd tegen de terreur om hun binnenlandse oppositie te stigmatiseren, zoals in Europa ook de argwaan groeit tegen de inbreuken op de privacy waar Washington in het kader van diezelfde strijd op aandringt.

Inmiddels hebben de VS zelf al ruim 11.000 vermoedelijke terroristen of sympathisanten zonder veel omhaal gearresteerd en willen ze geheime, militaire uitzonderingsrechtbanken oprichten om terroristen te berechten. Zo dreigt de wereld, als gevolg van de strijd tegen de terreur, er toch een onaangenamer plek op te worden. En heeft de terreur uiteindelijk toch gewonnen.

Marc Reynebeau

De EU kreeg vanuit Washington de wenk om niet meer zo moeilijk te doen over Pakistans nucleaire activiteiten.