Eind vorige maand gelastte een plaatselijke onderzoeksrechter in het Zuid-Italiaanse Taranto dat Ilva, de grootste staalfabriek van Europa, zijn meest vervuilende installaties moest stilleggen. Toch stelt de Italiaanse premier Mario Monti alles in het werk om de omstreden fabriek te redden, ook al wordt die verantwoordelijk geacht voor honderden doden in de laatste tien jaar.
De rechterlijke uitspraak die Italië in rep en roer heeft gezet, is afkomstig van de onverschrokken vrouwelijke onderzoeksrechter Patrizia Todisco. Zich baserend op jarenlang onderzoek, stelt rechter Todisco de staalfabriek Ilva verantwoordelijk voor ‘het veroorzaken van een milieuramp’. De permanente uitstoot van giftige gassen en roetdeeltjes heeft geleid tot grootschalige vervuiling van lucht, grond en water in de Zuid-Italiaanse havenstad, en heeft grote schade toegebracht aan de gezondheid van de omwonenden. Immers, in de wijde omgeving van de staalfabriek lopen inwoners abnormaal hoge risico’s op kanker, bloedvatenziekten en aandoeningen van de luchtwegen.
Zolang de industriële site niet is gesaneerd en de productielijn niet is aangepast, moet de staalfabriek haar productie gedeeltelijk stilleggen, beval Todisco. Sindsdien wisselen voor- en tegenstanders van de rechterlijke uitspraak elkaar af in de straten van Taranto. Ilva-arbeiders die vrezen voor hun baan, blokkeren op gezette tijden de snelwegen richting Bari en Reggio Calabria, alsook de hoofdwegen naar het binnenland. Ze vinden dat de rechter met haar vonnis het voortbestaan van de staalfabriek in gevaar brengt. Overigens werd ook een aantal eigenaars van de staalfabriek wegens het bewust nietnaleven van de milieuwetgeving onder huisarrest geplaatst. Bij de financiële politie loopt er verder ook een onderzoek naar corruptie. Er zijn namelijk sterke aanwijzingen dat milieu-inspecteurs door personeel van Ilva zouden zijn omgekocht.
De kwestie verdeelt de havenstad in de hiel van Italië, gelegen in de zwak geïndustrialiseerde regio Apulië. De keuze tussen gezondheid of werkgelegenheid plaatst de inwoners van Taranto voor een duivels dilemma. Ilva stelt 12.000 mensen te werk – 20.000 als ook de indirecte banen worden meegeteld – en is daarmee de voornaamste werkgever in Taranto, een stad van 200.000 inwoners en meer dan 30 procent werkloosheid, ver boven het nationale gemiddelde van 10 procent. Liever over tien jaar doodgaan van een tumor dan nu te sterven van de honger, zeggen de arbeiders.
Maar ook de medestanders van de vrouwelijke rechter – groene politici, burgerbewegingen, milieuorganisaties zoals ‘Taranto Respira’, artsen en universiteitsprofessoren – laten van zich horen. De rechterlijke macht is opgetreden waar de politiek verzuimd heeft zijn plicht te doen, vinden zij. En nu keren diezelfde politici zich tegen de magistraten?
Strategisch belang
De Ilva-fabriek is sinds 1995 eigendom van de Milanese ondernemersfamilie Riva, de op twee na grootste staalproducent van Europa. Ilva produceerde in 2011 8,5 miljoen ton staal, bijna een derde van de Italiaanse staalproductie, en is van strategisch belang voor de rest van de Italiaanse industrie. De sluiting van de fabriek zou niet alleen massaal banenverlies betekenen, maar op korte termijn ook zware gevolgen hebben voor de staalbevoorrading van de metaalverwerkende industrie in Italië. De economische krant Il Sole 24 ore stelde onomwonden dat de zaak-Ilva de toekomst van Italië op het spel zet.
Het rechterlijk bevel om de staalproductie gedeeltelijk stop te zetten brengt de gespannen relaties tussen de rechterlijke macht en de politiek in Italië nog extra onder druk. Niet alleen de eigenaars van de fabriek hebben beroep tegen de uitspraak aangetekend – ze vinden het niet kunnen dat een groot bedrijf wordt stilgelegd voor er een definitieve rechterlijke uitspraak is – ook de Italiaanse regering, die zich nadrukkelijk met de zaak is gaan bemoeien, zei de kwestie voor het Grondwettelijk Hof te zullen brengen.
Politieke vertegenwoordigers van links en rechts benadrukken in koor dat werkgelegenheid en volksgezondheid hand in hand moeten kunnen gaan. Alleen groene politici en gewezen maffiajager Antonio Di Pietro, vandaag de populistische politieke leider van Italia Dei Valori, staan voor honderd procent achter de belaagde rechter.
Ook de meeste vakbonden hebben de kant van hun vervuilende werkgever gekozen. Vakbondsleider Luigi Angeletti zei in de krant La Repubblica dat de sluiting van de staalfabriek in Taranto ‘een ware economische ramp’ voor het land zou betekenen, aangezien Italië als gevolg hiervan ‘zou worden beschouwd als een land waar je misschien met vakantie zou willen gaan, maar waarin je zeker geen euro zou willen investeren’. Andere vakbondsleiders weigeren dan weer te staken tegen de magistratuur. Zij vragen weliswaar ook dat de staalproductie opnieuw mag worden opgestart, maar eisen op de eerste plaats van de Ilva-eigenaars spijkerharde beloftes in verband met de nodige investeringen voor de modernisering van de installaties.
Politici en rechters
Premier Mario Monti stelt nu alles in het werk om de fabriek en de werkgelegenheid te redden. Zijn kabinet heeft per nooddecreet 366 miljoen euro ter beschikking gesteld om de milieuproblemen van de staalfabriek aan te pakken. De Italiaanse regering wil dat de fabriek tijdens de sanering open kan blijven. Die sanering is immers een werk van jaren. De regering zegt dat ze rechterlijke uitspraken respecteert, maar dat de uitspraak van de rechter uit Apulië in dit geval niet in verhouding staat tot de beoogde doelstellingen. Toch besloot de technocratenregering van Monti eind vorige week voorlopig af te zien van een beroep bij het Grondwettelijk Hof. Dit is niet het moment om bevoegdheidsconflicten uit te vechten met de magistratuur, klonk het. Politici en rechters moeten juist samenwerken om een uitweg te zoeken uit de impasse en de volledige sluiting van de fabriek zien te voorkomen. Alleen al het afkoelen van de vijf hoogovens zou acht maanden in beslag nemen, terwijl Chinese, of erger nog, Duitse concurrenten om de hoek loeren. Bovendien, zo viel te horen, werd de grootste milieuschade aangericht in de jaren dat de staalfabriek nog gecontroleerd werd door de Italiaanse staat. Plaatselijke politici en ambtenaren hebben jarenlang de ogen gesloten voor de milieuramp die zich aan het voltrekken was. Het geeft geen pas om daarvoor nu de werknemers en hun families te laten opdraaien.
De Italiaanse milieuminister Corrado Clini, zelf een geschoold bedrijfsarts, die eerder had gezegd dat hij zijn eigen kinderen en kleinkinderen nooit in Taranto zou laten opgroeien, verklaarde dat er gevaar dreigde voor chaos als rechters uit hun rol vallen en dat de stillegging van een industriële site zelden tot een sanering van de milieuschade heeft kunnen leiden.
De Italiaanse minister van Economische Ontwikkeling Corrado Passera van zijn kant vreest dat het volledig doven van alle hoogovens de fabriek onherstelbare schade zou toebrengen, en de dood van de fabriek zou veroorzaken.
Vorige vrijdag stuurde senator voor het leven Monti drie ministers van zijn technocratenregering naar Taranto voor topoverleg met de plaatselijke autoriteiten, de bedrijfsleiding en de vakbonden. Want als de productie voor langere tijd blijft stilliggen, zijn ontslagen onvermijdelijk, aldus de huidige Ilva-baas Bruno Ferrante.
Na afloop van het volgens de betrokkenen gunstig verlopen overleg, zei Ferrante extra investeringen toe om de Ilva-installaties te moderniseren en conform te maken met de nieuwe milieuvergunning die eind september door de Italiaanse regering moet worden afgeleverd. In die vergunning zou rekening worden gehouden met de strenge milieuvoorschriften die rechter Todisco de fabriek wil opleggen.
Hoofdstad van tumoren
Sinds de productie in de staalfabriek grotendeels stilligt, kunnen de inwoners van Taranto weer ruimer ademhalen. Plaatselijke kranten publiceren foto’s van voor en na de sluiting. Als de fabriek op volle toeren draait, hangt er immers permanent een grote wolk boven de stad. Meermaals per dag plegen de inwoners het neerdalende zwarte en rode stof van hun terrassen en trottoirs te vegen. Taranto bezit de twijfelachtige eer zich de meest vervuilde stad van Europa te mogen noemen. En hoewel de havenstad, met haar spectaculaire ligging in de golf van Taranto, best fraaie lanen en pleinen heeft, klaagt de middenstand steen en been over de afwezigheid van toeristen, een vermeend gevolg van de negatieve berichtgeving over de staalfabriek.
In een rapport van het Europese milieuagentschap over Europa’s 10.000 meest verontreinigde industriële sites, prijkt de Ilva-staalfabriek op de 52e plaats, op een lijst die wordt aangevoerd door kolencentrales in voormalige Oostbloklanden. De jaarlijkse milieufactuur van Ilva zou 283 à 463 miljoen euro bedragen, naast de schade aan de gezondheid van de inwoners van Taranto, waarop geen prijs te plakken valt. In 2007 en 2008 werden in Taranto massademonstraties gehouden om een referendum te vragen over het openhouden van de fabriek.
Studies uitgevoerd in samenwerking met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) onthulden dat in Taranto 15 procent meer hartziektes, luchtwegenaandoeningen en kankers voorkomen dan in de rest van Italië. Nieuwe gegevens bevestigen hoe nadelig de staalfabriek wel is voor de gezondheid van de omwonenden. ‘Taranto, hoofdstad van de tumoren’, kopten de Italiaanse kranten. Een studie van het Italiaanse Hoger instituut voor de Volksgezondheid die in september had moeten worden voorgesteld, maar waarvan de resultaten nu al zijn uitgelekt, stelt eveneens dat Taranto 15 procent meer kankergevallen heeft dan het nationale gemiddelde. Het aantal longkankers rondom de fabriek ligt maar liefst 30 procent hoger dan het nationale gemiddelde. Volgens universiteitsprofessoren zijn twee overlijdens per maand toe te schrijven aan de luchtvervuiling.
Vooral de inwoners van de nabijgelegen wijk Tamburi zijn getroffen. Kinderen wordt aangeraden niet buiten te spelen door de hoge concentraties benzopyreen in de lucht en het is er per gemeentelijke verordening verboden om de grond aan te raken. De zaak-Ilva roept in Italië herinneringen op aan de zaak-Eternit in het Noord-Italiaanse Casale Monferrato, waar gewetenloze bedrijfsleiders hun arbeiders jarenlang onbeschermd blootstelden aan het dodelijke asbest.
In een omtrek van 25 kilometer rondom Ilva zijn alle gronden ernstig vervuild en ongeschikt bevonden voor het houden van vee. Milieuorganisaties klagen aan dat daar toch grote boomgaarden staan.
De problemen met de staalfabriek dateren overigens niet van gisteren. In 2007 al werd staalkoning Emilio Riva, stichter van het Riva-concern, tot drie jaar gevangenisstraf veroordeeld voor inbreuken op de milieuwetgeving en het niet-naleven van de veiligheidsvoorschriften in de sterk vervuilende cokesfabriek op de site van Taranto.
De onduidelijkheid over de Ilva-staalfabriek is een extra kopzorg voor premier Monti, die alles uit de kast moet halen om de Italiaanse economie en de ontspoorde staatsfinanciën weer gezond te maken. Italië, na Duitsland en Frankrijk de grootste economie van de Europese Unie, verkeert in een recessie. De Italiaanse werkloosheid scheert hoge toppen, de staatsschuld is op weg naar 125 procent van het bnp, en het land wordt door de financiële markten onder vuur genomen. De zomer 2012 is in Italië niet voor niets ‘de zomer van de spread’ gedoopt. Een fabriekssluiting met massale ontslagen in het arme zuiden kan Supermario missen als kiespijn. De verbeten strijd van Monti voor het overleven van de staalfabriek valt dus te begrijpen, maar nogal wat experten vragen zich intussen af of het wel de moeite loont om de sterk verouderde fabriek te moderniseren.
DOOR HAN RENARD
In de wijk Tamburi is het per gemeentelijke verordening verboden om de grond aan te raken.
