Palomar, het personage uit de gelijknamige roman van Italo Calvino, kijkt naar de golven. Ziet hoe zo’n golf in de verte opwelt, zwelt, nadert, van vorm en kleur verandert, zich oprolt, breekt, uitvlakt en terugtrekt. Als Palomar kijken wij naar de mediagolven, die aanzwellen, als een tsunami op ons afkomen, maar voor we het weten weer verdwijnen. Ze laten wat lege schelpen achter. Ons geheugen reikt nauwelijks van de ene tot de volgende golf.
Wie herinnert zich nog de golf van verklaringen voor de zaak-Dutroux? Voor de nationalist was de affaire een gevolg van de Waalse politieke corruptie. De conservatieve katholiek zag er een bewijs van zedenverval in, de marxistische intellectueel een uitloper van ongebreideld kapitalisme. Wie die schelpen nu tegen het oor zet, hoort enkel nog onzin.
Leren we daarvan? De golf ‘Joe’ konden we nog aan. De Antwerpse moorden haalden ons onderuit. Dat soort geweld ondergraaft het elementaire vertrouwen in de voorspelbaarheid van de wereld, nodig om ’s morgens op te staan en te leven. Als dat gebeurt, wordt in de meeste culturen geofferd – graan, vruchten, dieren, mensen soms. Wij opperen verklaringen en zoeken schuldigen. Volgens Tom Lanoye zijn de moorden het gevolg van het gebruik van de term ‘allochtonen’. Volgens De Standaard kwam de inspiratie van de film The Matrix, velen wezen gewelddadige videospelletjes aan als schuldige. Bijna iedereen, de eerste minister inbegrepen, acht het Vlaams Belang verantwoordelijk. Er was zelfs een jonge man van extreemrechtsen huize, die meldde dat enkel een fikse dosis kritische zin hem had gered. Anders was ook hij moordenaar geworden.
Wie die schelpen binnen een paar maanden tegen het oor houdt, hoort leegte, maar wie aandachtig luistert vangt nog een ander geluid op. Een verglijden van het politieke discours. De afgelopen weken klonken zoals het interbellum. Ook toen werden politieke tegenstanders steevast in verband gebracht met gruwel en op die manier ontmenselijkt. Plots hebben politieke tegenstanders niet alleen andere, schokkende opvattingen. Zij zetten aan tot moord; zijn verantwoordelijk voor moorden. Als we op dat hellend vlak nog een paar centimeter verder afglijden, belanden we in het soort politieke discours waarin vrijmetselaars kinderen slachten en Joden het bloed van de geofferde kinderen drinken. Kort geheugen.
Het is tijd voor een time-out. Een pauze om even na te denken over de wijze waarop we in een democratie het politieke debat willen voeren. Laten we ondertussen kritisch naar een van onze grote zekerheden kijken. Heel wat mensen hebben de afgelopen weken de stelling verdedigd dat het Vlaams Belang racisme en onverdraagzaamheid aanwakkert. Weten zij dat zo zeker? Er is volgens mij geen wetenschapper die dat kan aantonen. Verder blijkt het racisme in Wallonië nagenoeg even groot als in Vlaanderen en daar zit men niet met een Vlaams Belang of equivalent opgescheept. Het racisme nam, ten derde, over de laatste 10 jaar niet noemenswaardig toe (misschien zelfs af), terwijl het Vlaams Belang groeide. Voldoende argumenten dus om te twijfelen aan die stelling. Mijn gok? Ik denk dat een niet onbelangrijk aantal Vlamingen het Vlaams Belang geenszins nodig heeft om racist en onverdraagzaam te zijn. Die partij schept het racisme niet, laat het waarschijnlijk zelfs niet aangroeien. Zij maakt het wel politiek zichtbaar en geeft het een stem. Zij vertegenwoordigt dat deel van de Vlamingen dat smeekt om een beleid gesteund op haat, ombehagen, angst en repressiedrang. Die mensen bedreigen onze rust, onze welvaart en ons welzijn. Laten we ze ver van alle macht houden en hopen dat zij, even, de tijd van een golfslag, de pijn voelen van de slachtoffers en van ons allemaal.
MARK ELCHARDUS IS HOOGLERAAR SOCIOLOGIE AAN DE VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL.
