Nu zondag zijn er verkiezingen in de Duitse deelstaat Saarland. Voor Martin Schulz, zopas unaniem verkozen tot voorzitter van de SPD, is het een eerste echte test. Vormt zijn links en pro-Europees verhaal echt een bedreiging voor Merkel, of bestaat de hype alleen in peilingen?
Met de Duitse verkiezingsstrijd was het tot voor kort als met de Duitse voetbalcompetitie. Zoals Rekordmeister Bayern München ook dit seizoen weer zonder grote tegenstand naar de titel wandelt, zo leek ook Rekordkanzler Angela Merkel onbedreigd op weg naar de vierde ambtstermijn op rij. Indrukwekkend, en misschien ook wel verdiend, maar spannend? Nee.
Alles werd anders toen Martin Schulz in de arena stapte. Sinds de ex-voorzitter van het Europees Parlement zich in januari kandidaat stelde, lijkt het of zijn SPD als Lazarus uit het graf is opgestaan. Werden de Duitse sociaaldemocraten begin dit jaar nog op een historisch dieptepunt van 20 procent gepeild, dan zouden ze inmiddels al goed zijn voor 33 procent. Het CDU/CSU-kartel van Merkel maakte in dezelfde periode de omgekeerde beweging. Het zag zijn comfortabele voorsprong van 16 procent op de rode coalitiepartner in geen tijd zo goed als volledig verdwijnen. In het doorgaans zo stabiele Duitse politieke klimaat is zoiets al decennia niet meer gezien.
Rechts en centrumrechts Duitsland kunnen voorlopig niet veel anders doen dan met verbijstering naar dat ‘Schulzeffect’ kijken. Op dit scenario was immers niemand voorbereid. Als er in de aanloop naar de verkiezingen al echte politieke strijd werd verwacht, dan zou die geleverd worden op rechts. Net als in de buurlanden werd aangenomen dat de verkiezingen over vluchtelingen en Europa zouden gaan. Niet toevallig had CDU/CSU met de Alternative für Deutschland (AfD) voor het eerst na de Tweede Wereldoorlog een min of meer serieuze concurrent. Als er één flank moest worden afgedekt, dan was het wel de rechtse.
Martin Schulz dwingt de tegenstand tot een andere strategie. De aanval komt nu van links. Zonder complexen attaqueert Schulz de sociale ongelijkheid, die hij een gevolg noemt van de harde hervormingen die de regering heeft doorgevoerd. Dat zijn SPD als coalitiepartner toch minstens medeplichtig was aan het ‘sociale bloedbad’, is niet zijn probleem. Schulz was in Brussel toen zich dat voltrok. En dus maakt Duitsland zich op voor een kiesstrijd uit de oude doos. Over vluchtelingen spreekt Schulz niet of nauwelijks. Over sociale rechtvaardigheid des te meer. ‘De eerlijke, hardwerkende mensen hebben het gevoel dat ze niet mee profiteren.’ Het is een standaardzinnetje waarop Schulz telkens weer varieert, zonder in details te treden.
‘Ik heb hem voorlopig nog niet op concrete voorstellen kunnen betrappen’, zegt Peter Müller, politiek journalist voor Der Spiegel. ‘En het zou me ook niet verbazen als dat een bewuste strategie is. Schulz is op dit ogenblik nog een leeg vat, dat elke Duitser kan vullen met zijn eigen politieke verlangens. Mij ergert dat, maar die ergernis is duidelijk niet representatief.’
Dubbele vermoeidheid
Müller vertelt dat de Schulzhype hem heeft verrast. ‘Zoals Schulz er wellicht ook zelf door is verrast. Ik denk dat hij iets blootgelegd heeft dat al even bestond, maar nog niet zichtbaar of uitgesproken was. Hoewel een grote meerderheid van de Duitsers achter het beleid van Merkel staat, zijn ze na twaalf jaar wat uitgekeken op haar. Een recente peiling bracht dat mooi in kaart. Bijna 80 procent van de bevraagden verklaarde dat ze tevreden zijn over Merkels beleid. Tegelijk sprak bijna 60 procent een voorkeur uit voor Schulz.’
Merkelmoeheid. Het woord valt in een telefonisch gesprek met Carsten Brzeski, hoofdeconoom bij ING in Duitsland en een van de weinige commentatoren die de hype wél had zien komen. Al in december schreef Brzeski dat Schulz de enige was die Merkel echt zou kunnen bedreigen. Toen al ging het over die Merkelmoeheid, een vermoeidheid die, aldus Brzeski, ‘eigenlijk een dubbele vermoeidheid is. Want ook Merkel zelf maakt een uitgebluste indruk. Onlangs zag ik haar tijdens een congres zitten naast Horst Seehofer, de voorzitter van kartelpartner CSU. Het was net een oud koppel, suffend op een bankje in het park. Dan is Martin Schulz toch wat anders. Hoewel hij bijna even oud is en toch bepaald niet sexy, incarneert hij voor de Duitsers wel de vernieuwing. Anders dan Merkel spreekt hij duidelijke taal, die de mensen onmiddellijk begrijpen. Dat wordt als bijzonder verfrissend ervaren. Op een manier past het succes van Schulz in de populistische tendens die je overal in het Westen kunt waarnemen. Schulz verteld een economisch links verhaal, maar dat doen de populisten in Frankrijk of Nederland ook. Bovendien geloof ik niet dat de inhoud hier de belangrijkste factor is. Het gaat in de eerste plaats over de manier waarop je de inhoud verkoopt. En Schulz is een goede verkoper. In Bild Zeitung – een rechtse krant die tot nu toe opvallend aardig voor hem is – werd hem onlangs het charisma van de directeur van een supermarktfiliaal toegedicht. Dat was een rake typering. Schulz staat een stuk dichter bij het volk dan Merkel. Hij begrijpt en spreekt hun taal. In zijn voordeel spreekt ook die bijzondere biografie van hem. Schulz heeft zijn middelbare school niet afgemaakt. Nog niet zo lang geleden zou dat in zijn nadeel hebben gespeeld. Vandaag is het – sign of the times – precies omgekeerd.’
Drankzucht
Het atypische levensverhaal van Martin Schulz werd vorig jaar te boek gesteld door Margaretha Kopeinig, een Oostenrijkse Europa-journaliste die hem, toen nog als Europees Parlementsvoorzitter, meermaals uitgebreid mocht interviewen. In Kopeinigs biografie gaat veel aandacht naar Schulz’ wonderjaren in Würselen, een stadje nabij Aken. ‘Veel van wat Martin Schulz vandaag doet en denkt, kun je verklaren vanuit die jeugd’, vertelt de biografe.
Martin Schulz groeide op in een eenvoudig middenklassengezin, als de jongste van vijf kinderen. Het was een gezin waarin voortdurend over politiek werd gepraat. ‘Aan de keukentafel heeft hij geleerd om zich – als jongste van de hoop – in een debat te weren, te argumenteren en te overtuigen’, zegt Kopeinig. ‘De jonge Martin Schulz was een vurig bewonderaar van Willy Brandt, de toenmalige bondskanselier. Politiek, maar ook literatuur en taal waren zijn grote passies. Maar daartegenover stond een bloedhekel aan wiskunde.’
Schulz zou zijn middelbare school nooit afmaken, hij heeft iets anders in gedachten. Begin jaren zeventig is hij linksachter bij voetbalclub SV Rhenania Würselen. ‘Snel, robuust, en onwaarschijnlijk wilskrachtig’, zo herinnert zich zijn toenmalige trainer.
De droom van een carrière als profvoetballer spat uit elkaar op z’n negentiende. De jonge speler raakt zwaar geblesseerd, van de weeromstuit begint hij te drinken. Veel te drinken. ‘De school, het voetbal, het was allemaal kapot’, vertelt Schulz in de biografie.
‘Af en toe had hij een job, maar vanwege zijn drankzucht duurde dat nooit lang’, zegt Kopeinig. ‘Vrienden had hij op den duur nog nauwelijks. Maar hij had nog wel zijn engagement in de politiek. In zijn donkerste jaren was hij lid van de Jusos, de jongsocialisten. Uiteindelijk heeft Achim Grossman, de toenmalige voorzitter van de Jusos en nog altijd zijn beste vriend, hem voor de keuze geplaatst. “Ofwel hou je nu op met drinken, ofwel ga je ten gronde.” Schulz was 24 toen hij, van de ene op de andere dag, met drinken is gestopt. Hij heeft het roer toen totaal omgegooid en is een bijzonder gedisciplineerd leven gaan leiden. Ik geloof dat hij die zwakte in een sterkte heeft omgebogen. Zoals ook zijn gebrek aan diploma’s hem sterker heeft gemaakt. Hij wist dat dit zijn kwetsbare plek was. Hij heeft dat gecompenseerd door nog harder te werken dan de anderen. En door te blijven leren. Schulz spreekt vloeiend Frans, Engels, Italiaans, Spaans en zelfs Nederlands. En hij is nog altijd een verwoed lezer. Vakliteratuur, maar ook romans. Bovendien schrijft hij nog elke dag in zijn dagboek. Hoe hij dat allemaal voor elkaar krijgt, is mij een raadsel.’
Terug naar de vroege jaren tachtig, en de inmiddels broodnuchtere Martin Schulz. Dankzij de financiële steun van zijn vriend Achim Grossman kan hij een boekhandeltje beginnen. De zaak floreert, net als zijn politieke carrière. In 1984 wordt hij gemeenteraadslid in Würselen, drie jaar later is hij de burgemeester. Een bijzonder populaire zelfs. Schulz werd na een eerste ambtstermijn herkozen met liefst 50,5 procent van de stemmen. De fenomenale resultaten doen zijn ster ook bovenlokaal rijzen. In 1994 bereidt Schulz, nog altijd burgemeester, zich voor de eerste keer voor op Europese verkiezingen. Hij verkoopt zijn boekhandel en gaat naar de verkiezingen als running mate van Dieter Schinzel, dé politieke vedette in de regio Mittelrhein.
Schinzel blijkt evenwel niet helemaal onbesproken. Enkele weken voor verkiezingsdag krijgt Schulz telefoon van het hoofd van de politie. Schinzel is zopas aangehouden met vijf miljoen Zwitserse frank in de koffer. Niet veel later zit Schulz in het Europees Parlement.
De eerder toevallige manier waarop hij in het Europees Parlement terechtkwam, mag volgens Kopeinig geen twijfel doen ontstaan. ‘Martin Schulz was en is tot in zijn diepste vezels overtuigd van het Europese project. Misschien nog wel meer dan door zijn sociale afkomst is de politicus Schulz beïnvloed door zijn geografische afkomst. Würselen ligt dicht bij Luik, Maastricht en Aken, het drielandenpunt. Het is een regio die bijzonder zwaar te lijden had onder de oorlogen en die ook als weinige andere de vruchten heeft geplukt van een Europa zonder grenzen.’
Kopeinig is er ook van overtuigd dat Schulz, als hij straks bondskanselier wordt, de bezuinigingspolitiek van minister van Financiën Wolfgang Schäuble en Merkel niet zal voortzetten. Dat zou verraad betekenen aan zijn verleden als parlementsvoorzitter. ‘Schulz heeft, in volle Griekenlandcrisis, voor bijkomende leningen gepleit. Hij heeft nooit aan Griekenland-bashing gedaan, en hij is het conflict met Merkel daarover nooit uit de weg gegaan. Als eerste Europese politicus is hij naar Griekenland gegaan, om te praten met de demonstranten op de straat. Hij nam, in tegenstelling tot zijn voorgangers en zijn opvolger, positie in. Een sociaaldemocratische, maar ook een radicaal Europese. Voor het Europees project zou zijn kanselierschap zonder meer een goeie zaak zijn. Denk ook aan de zo belangrijke Frans-Duitse as. Als francofiel en overtuigd Europeaan zal hij er alles aan doen om die opnieuw te verstevigen. Dat heeft Merkel nooit gedaan. Ze heeft zich nooit echt bekommerd om de Europese evenwichten. Europese politiek stond voor haar gelijk met besparingsbeleid en discipline.’
Een soortgelijke analyse maakt Der Spiegel-journalist Peter Müller. ‘Als er aan Schulz iets authentiek is, dan wel zijn Europees engagement. Op dat vlak is hij echt anders dan Merkel. Zij is opgegroeid in Oost-Duitsland, een heel andere wereld. Merkel heeft zich het Europese gevoel en de bijbehorende overtuiging pas op latere leeftijd eigen gemaakt. Voor Schulz was het, mede vanwege zijn jeugd in Würselen, al van jongs af een evidentie. Of wij dat verschil ook zullen voelen mocht hij straks bondskanselier zijn, is natuurlijk nog een andere vraag. Ik kan me voorstellen dat Duitsland onder Schulz wat minder krampachtig zal vasthouden aan de soberheidspolitiek. Maar of hij als bondskanselier zomaar elke cheque voor Alexis Tsipras zal tekenen? Dat moet ik nog zien gebeuren.’
Europese tegenbeweging
De vraag dringt zich op. Is Schulz populair ondanks, of net dankzij zijn uitgesproken Europees profiel? ‘Ik vermoed dat het op dit ogenblik geen doorslaggevende rol speelt’, zegt Carsten Brzeski. ‘Voor de doorsnee-Duitser is Schulz de man die het Europees Parlement een gezicht heeft gegeven. Dat weten ze wel. Maar voor de rest? De CDU probeert hem nu aan te vallen op het feit dat hij zich weleens heeft uitgesproken voor Eurobonds (obligaties die rentelast van landen met een slechte rating moeten verlagen, nvdr), maar dat is technische materie waar niet zoveel mensen van wakker liggen. Toch geloof ik dat zijn Europese verhaal op de iets langere termijn een rol kan spelen. Als tegenreactie op populisten als Trump en Le Pen zie je in Duitsland vandaag een pro-Europese beweging ontstaan. Als die blijft groeien, is dat natuurlijk helemaal in zijn voordeel. Zijn politieke tegenstanders proberen hem nu al weg te zetten als een populist. Dat zullen ze de komende maanden ongetwijfeld nog vaker doen. Maar makkelijk zal dat niet zijn. Iemand die voorzitter was van het Europees Parlement is moeilijk te framen als een politieke gek.’
Margaretha Kopeinig valt Brzeski bij: ‘Ik sluit zeker niet uit dat we aan het begin staan van een pro-Europese tegenbeweging. Vooral de verkiezing van Trump heeft een soort tegenovergesteld effect. Je kon dat al zien bij de verkiezingen in mijn heimat Oostenrijk, eind vorig jaar. Uiteindelijk moest de rechtse populist Norbert Hofer het afleggen tegen de linkse, pro-Europese kandidaat Alexander Van der Bellen. Als die trend zich ook in Duitsland doorzet, zal Martin Schulz daar uiteraard van profiteren. Hij heeft, in tegenstelling tot Merkel, een authentiek en helder Europees verhaal. Hij is ook op dat vlak een stuk geloofwaardiger dan Sigmar Gabriel (huidig buitenlandminister, vicekanselier en SPD- voorzitter, nvdr). In de discussie over het handelsakkoord CETA veranderde het standpunt van Gabriel voortdurend. Schulz heeft dat akkoord altijd verdedigd. Omdat hij het een progressief akkoord vindt, en omdat hij er oprecht van overtuigd is dat protectionisme een heilloze weg is.’
Sigmar Gabriel en Martin Schulz, het is een verhaal apart. In de biografie van Kopeinig noemen de twee elkaar nog ‘dikke vrienden’. Maar of er van die vriendschap vandaag nog iets overblijft, valt te betwijfelen.
Gabriel droomde nog niet zo lang geleden zelf van het kanselierschap. Helaas voor hem zag zijn partij dat anders. Daar groeide vorig jaar al het besef dat de kiezer in Gabriel vooral een ‘Genosse der Bosse’(‘kameraad van het patronaat’) herkent. Een sterk alternatief had de SPD op dat ogenblik nog niet. Tot in de herfst aasde kameraad Schulz immers nog op een derde ambtstermijn als Europees Parlementsvoorzitter. Uiteindelijk zouden die ambities worden gedwarsboomd door de Europese volkspartij, de club waar ook de CDU van Merkel toe behoort. Pas toen Schulz begrepen had dat zijn Europese verhaal was afgelopen, zocht hij een uitweg in de Duitse politiek. Knarsetandend moest Gabriel toezien hoe zijn machtshongerige ‘vriend’ Schulz ging zitten op de stoel waarop hij zelf graag had gezeten. De ergernis nam alleen nog maar toe toen die ‘vriend’ vervolgens zonder scrupules en met veel succes begon in te beuken op het beleid waar Gabriel als vicekanselier mee de verantwoordelijkheid voor draagt.
Volksnähe
Dat Schulz’ linkse discours in Duitsland zo goed aanslaat, mag op het eerste gezicht verbazen. De Duitse economie groeit, er is een begrotingsoverschot van liefst 19 miljard en er is nauwelijks werkloosheid. Maar dat ’tweede Wirtschaftswunder‘ heeft ook een keerzijde. De ooit zo brede, sterke Duitse middenklasse is al jaren aan het krimpen. Voor ongeveer veertig procent van de bevolking is de koopkracht vandaag zelfs lager dan in 1999. Echte vooruitgang was er enkel voor de hoogste inkomens. ‘Schulz wordt door de centrumlinkse kiezer, die welstandsverlies vreest, als een verademing gezien’, verklaart Kopeinig. ‘Hij blaast nieuw vuur in het oude socialistische verhaal van sociale ongelijkheid. Door die zeldzame combinatie van intellect en Volksnähe roept hij de herinnering wakker aan Willy Brandt, zijn grote voorbeeld. Misschien is dat wel zijn diepste ambitie: de geschiedenis ingaan als de Willy Brandt van deze eeuw.’
Tussen linkse droom en werkelijkheid ligt evenwel nog een campagne, en alle mogelijke wolfijzers en schietgeweren die daarbij horen. Een eerste lastige horde dient zich al aan in de vorm van een klacht bij het Europees bureau voor fraudebestrijding OLAF. Het bureau onderzoekt op dit ogenblik of Schulz als parlementsvoorzitter onterechte bonussen uitkeerde aan zijn medewerkers. Zo is er het verhaal over Markus Engels, zijn huidige campagnemanager, die volgens Der Spiegel-journalist Peter Müller ongewoon hoge vergoedingen mocht opstrijken voor geleverde diensten. ‘In theorie is onze berichtgeving brandgefährlich‘, zegt Müller. ‘Die verhalen over gegraai staan haaks op het eerlijke, volkse imago dat Schulz zo cultiveert. Maar of onze onthullingen echt pijn doen? Nee, op dit ogenblik niet. Het grote publiek heeft besloten om hem te omarmen als een man van het volk. Dat hij de afgelopen jaren als Europees Parlementsvoorzitter meer heeft verdiend dan Merkel, wordt blijkbaar niet als een tegenstrijdigheid ervaren. Hij heeft de volksgunst voor zich gewonnen. Vraag is of hij tot aan de Bondsdagverkiezingen in september in de volksgunst kan blijven staan.’
Carsten Brzeski denkt er niet wezenlijk anders over, maar draait de vraag van Müller om. Kan Martin Schulz nog uit de gunst van het volk vallen? ‘Natuurlijk zijn er gaten te schieten in dat verhaal van Schulz’, zegt hij. Maar of de kritiek ook echt zal aankomen? Schulz verkeert vandaag in een staat van genade. De campagnes van Trump en Marine Le Pen leren ons dat zulke politici bijzonder moeilijk te bekampen zijn. Goed, Duitsland is Amerika niet, maar toch. In de aanloop naar de verkiezingen heeft Trump eens gezegd dat hij iemand op straat kon neerschieten en toch nog de verkiezingen winnen. (lacht) Voor een keer had hij toen een punt.’
Door JEROEN DE PRETER
‘Schulz is nog een leeg vat, dat elke Duitser kan vullen met zijn eigen politieke verlangens.’
De jonge Schulz raakt zwaar geblesseerd en begint te drinken. Veel te drinken.
