Videokunst in het SMAK: ‘ Dream Extensions’, of beter: de vluchtwegen van de inbeelding voor de rauwe werkelijkheid.

Tot 21.3 in het SMAK, Citadelpark, Gent. Elke dag behalve op ma. open van 10 tot 18 u.

Het kunstminnend publiek is wellicht het best vertrouwd met de stand van zaken in de videokunst, hoewel het net zo goed de filmliefhebbers kunnen zijn. Het tekent de hybridische status van een medium dat de kinderziekten is ontgroeid. De Amerikanen Bill Viola en Matthew Barney beoefenen de twee extreme mogelijkheden van video op voorbeeldige wijze. Viola gebruikt de meest geavanceerde beeldweergavetechnieken voor een hedendaags equivalent van schilderkunst. Barney verpakt zijn suprasurrealistische beeldmetamorfosen in een filmische vorm (zijn Cremaster-cyclus werd niet alleen in musea, maar ook in bioscopen gedraaid).

In de jaren zestig, toen Nam June Paik dit medium in de kunst binnenbracht, begon men ook over videosculpturen te spreken. Voor Documenta 8 (1988) maakte Marie-Jo Lafontaine een toren van televisiebakken waarop een geritmeerde, fysieke beweging gefragmenteerd te zien was. Veel sculpturale finesse kon er met die nogal logge bakken echter niet worden bereikt, zodat deze weg stilletjes verlaten werd. Schermen, groot of klein, bleken wel op een spannende manier in een ruimte te kunnen worden opgesteld, zodat de kijker op een actieve manier betrokken raakte bij een beeldend en ruimtelijk gebeuren. In het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel (1995) toonde Chantal Akerman haar film D’Est op een groot scherm onder normale bioscoopomstandigheden, en in een aanpalende zaal ook uitgesplitst, in verschillende sequensen, over meerdere rijen schermen. Als een danser doorliep de kijker de ruimte, afgestemd op zijn aanvoelen van de film.

Jongere generaties kunstenaars zijn al in de wieg zoet gehouden met video, en hebben er vanaf de jaren negentig een sterke tendens op de kunstscène mee gevestigd. Technisch en inhoudelijk ging de creativiteit er met rasse schreden op vooruit. Hoewel ook virtual reality, stereoscopie en 3D in opmars waren, hebben ze tot op vandaag in de kunst niet voor een grote doorbraak gezorgd. Zeer levensvatbaar daarentegen bleken video-installaties waarbij meestal op niet meer dan vier schermen een gecondenseerd en polyfoon ‘beeldverhaal’ wordt getoond, van enkele minuten tot een half uur gemiddeld, vaak in een loop gemonteerd. Een favoriete thematiek van de videokunstenaars is de eerlijke, persoonlijke en niet-limitatieve verwerking van de realiteit, een manier als een ander om oppositie te voeren tegen de dictatuur van de steriele ‘reality tv’, de soap, de voorverpakte droom, de consumptie-fictie (seks, sentiment en geweld).

DOODPESTEN

De meesten van de negen internationale kunstenaars die in het SMAK op een speciale tentoonstelling hun video-installaties tonen, ontwikkelen deze weerbarstige, niet-beperkende kijk op de realiteit. De werkelijkheid van de wereld zijnde wat ze is, kan ze vaak slechts dankzij de strategieën van de inbeelding enigszins ‘draaglijk’ gemaakt worden. Men zou dat ‘Reality Extensions’ kunnen noemen. Gastcurator Filip Luyckx laat de negen echter opstappen onder de banier ‘Dream Extensions’. Nu is de droom niet hetzelfde als ingebeelde realiteit. De droom is onderbewuste hersenactiviteit tijdens de slaap. De droom produceert onlogische beelden die hooguit versleutelde elementen van de realiteit opleveren. Symbolisme en surrealisme zijn de belangrijke kunststromingen die met deze grondstof hebben gewerkt. In de hedendaagse videoproductie mag Matthew Barney’s werk tot het domein van de pure ‘dream extensions’ worden gerekend.

En hoe zit het in het SMAK? In de video-installatie The Wind van Eija- Liisa Ahtila is het de realiteit die onleefbaar wordt bevonden door een jonge vrouw: ‘When you don’t accept reality, you have to smash it a little bit’, zegt ze. Dat leidt rechtstreeks tot haar wanhopige vlucht in de inbeelding. Ze stelt zich voor dat ze de muren op kan lopen en daar in trance blijven zitten. De wind die in één beweging door de drie luiken van de installatie jaagt, is een spiegel van haar boosheid die haar ertoe aanzet om haar hele flat ondersteboven te gooien. Ze schreeuwt het niet uit, verbijt de pijn. Een geschifte student die haar met antiglobalistische praatjes komt vervelen in plaats van haar een beetje liefde te geven, ontlokt haar het bittere commentaar: ‘Je eigen shit voor jezelf houden, daar ben ik op gepromoveerd. Laat ze hun stront houden in plaats van hem aan de derde wereld te verkopen.’ Gesard omdat ze er niet prettig uitziet of normaal handelt, doet ze denken aan de Belgische postman die door collega’s doodgepest werd. Hoezo ‘dream extension’?

Inside Bunny Lake Garden van Georgina Starr wentelt zich in het drijfzand van psychische en fysieke mishandeling in de kindertijd. Onder spanning vallen jonge geesten soms van de dunne richel die waan van werkelijkheid scheidt, waardoor het voor de omgeving vrijwel onmogelijk wordt om uit te maken wat er echt aan de hand is. Dat soort dubbelzinnigheid voert Starr met ‘Bunny’ op tot een minithriller, langs twee parallelle beeldverhalen die vrij synchroon uit de hand lopen. Voor de puinhoop zijn de emotionele stoornissen van de jeugd mee verantwoordelijk: gevolg van eenzaamheid, gebrek aan moederliefde, het verlies van een zuster, angst voor het donker. Leidt trauma tot drama of is het omgekeerd? Heeft het zich feitelijk voorgedaan of alleen in het hoofd? Onmogelijk om bij het ‘Bunny’-verhaal niet even te denken aan de stoet van zielige X-getuigenissen in de nasleep van de misdaden van Marc Dutroux. Reality extension!

Als het goed gedaan is, leidt het procédé van de parallelle beeldkanalen tot een intensivering van het kijken. Beide verhalen verwijzen naar elkaar, haken in mekaar en werken op elkaar in. Ze dwingen tot een geconcentreerde lectuur. Ook de muzikale score kan accentuerend, suggestief ingrijpen. Als alles op een lijn gebracht is, ontstaat zoiets als een totaalervaring. Bepaald goed brengt Olaf Beuning het daar in zijn video-installatie Top Sun van af. Op het ene spoor voert hij in zwart-wit een volstrekte eenzaat op, die zich in een hotelsuite-met-jachtpatisseriedecor lazarus drinkt. Zo raakt de komische zielenpoot in de stemming om bij het haardvuur, met rug naar de televisie, verhalen op te dissen, al of niet ingebeeld.

Die spelen zich dan af op het tweede scherm, in kleur. Daarin is hij niet langer alleen op de wereld. Hijzelf of enkele van zijn ‘vrienden’ vormen het middel- of mikpunt van een sociaal gebeuren. We bevinden ons in de wereld van de valse droombeloften, waarin sukkelaars een ontsnappingsparadijs geboden wordt: het namaak-Venetië in Las Vegas, een subtropisch eiland, een uitgaansbuurt in de grote stad, een tot attractiepark omgevormde Inca-berg. In overeenstemming met de fake omgeving, handelen ze ook zielig en komisch. Sommigen van de vrienden en de zielenpoot zelf zijn natural stoned, anderen hebben drank nodig of een drugspil.

SNEEUWWITJE

Alle taferelen zijn gegarandeerd kopieën van situaties uit het werkelijke leven. Langzaam slaat de onschuldige stemming om in agressie, wanneer een bende – onze antiheld incluis – puur voor het amusement een jongen uit de Amish-gemeenschap op straat aanpakt. Ze rukken hem de kleren van zijn lijf, zetten hem een E.T.-masker op en jagen hem door de weiden op met stokken. ‘We were so happy that day’, herinnert zich de verteller. ‘Dream extension’, of vergeten de krant te lezen?

Mariko Mori, meestal niet te beroerd om aan droomuitbreiding te doen, toont zich in het SMAK met de panoramische video-installatie Link van een andere zijde. Als Sneeuwwitje in haar kist, legde ze zich in een transparante capsule te slapen op enkele zenuwknooppunten van de wereld. Voor elke plek koos ze een bodysuit van een andere kleur. Op Times Square, La Défense, Piccadilly, werd ze door menigten aangestaard als een alien. Als laatste station koos ze voor de eenzaamheid van enkele antieke heiligdommen. Haar te zien liggen in een gouden badpak voor de piramides van Gizeh doet beseffen wat het doel is van de trip: als kwetsbaar lijfelijk mens een link zoeken met alles wat ons in ruimte en tijd te boven gaat.

Met Proton, Unity, Energy, Blizzard, geprojecteerd op vier overhoeks opgestelde schermen, slagen Jane & Louise Wilson erin om een subjectieve documentaire over het Russische ruimtestation in Baikonoer op te voeren tot een fascinerende trip in een woestijnlandschap tussen droom en nachtmerrie. Met filmische middelen – op- en neerwaartse, zijwaartse travellings en suggestieve zooms – geven ze je het gevoel, zelf afgeschoten te worden, te midden van grazende kamelen, verwaarloosde gebouwen, rondslingerende troep. Dit alles, zonder één spatje ‘virtual reality’.

De elegante en zelfs kritische installaties van Lori Hersberger, Abigail Lane en Susan Hiller hebben iets te weinig om het lijf om er lang stil bij te staan. De keuze, ten slotte, voor Rorty, The Headroom, een interactieve installatie van Anne-Mie Van Kerckhoven, scheert naast het onderwerp. Al valt dat moeilijk op te maken uit een werk dat fysiek niet opgewassen blijkt tegen de hoge technische en conceptuele ambities die erin gelegd zijn. Ook dat is, harde, realiteit. Zonder meer.

jan braet

‘Je eigen shit voor jezelf houden, daar ben ik op gepromoveerd.’